Содержание к диссертации
Введение
Беренсе булек. Драматик конфликт Ьэм тарихи теманы сагылдырыу мемкинлектэре 28
1.1. ТСаЬарманлык драматизмы Ьэм героик драма 28
1.2. Жанр традициялары Ьэм социаль- сэйэси драма 54
1.3. Социаль-эхлатси драма 67
Икенсе булек. Конфликт узенсэлеге Ьэм жанр формаларыныд терлелеге 103
2.1. Драманьщ жанр формалары 103
2.2. Комедияныд жанр формалары 158
2.3. Трагедияныд жанр формалары 186
Всенсе булек. Конфликт Ьэм характер. Типиклаштырыу ысулдары 195
3.1. Стилдэр терлелеге Ьэм жанрзы д яды Ьызаттары 195
3.2. Форма Ьэм йекмэтке синтезы. Жанр-ара куренештэр 223
3.3. Трагикомедия 258
Дуртенсе булек. Конфликт Ьэм драматик хэрэкэт 277
4.1. Ва-киБалар тезмэЬенэ нигезлэнгэн хэрэкэт 278
4.2. Композицион сараларга -королган хэрэкэт 309
Библиографик исемлек 358
- Жанр традициялары Ьэм социаль- сэйэси драма
- Комедияныд жанр формалары
- Форма Ьэм йекмэтке синтезы. Жанр-ара куренештэр
- Композицион сараларга -королган хэрэкэт
Введение к работе
Баш-корт драматургияЬы ЙЭМБИЭТ усешенен, hap этабында халтсыбыззыц рухи кезгеЬе булды, эзэбиэтебе?зен, ижад йезен билдэлэне. Ул республика театрзарынын, милли репертуарын булдырзы, поэтик ЮБарылытска, кип, дейемлэштереугэ пэлэтле булган эсэрзэре менэн баш-корт пуз сэнрэтен ил, донъя кимэленэ алып сы-кты.
Был ундйзан М.Кэрим драматургияпы оло эЬэмиэткэ эйэ. Унын, эсэрзэре аша терле быуын тамашасыЬы халтсыбыззын, тарихын Ьэм бегенгеЬен, милли характерын, милли менталитетын ацлау мемкинлегенэ эйэ булды. Языусынын, Ташлама утты, Прометей!" трагедияЬынын, ("Озон-оза-к бала сатс" повесы менэн берлектэ) Ленин премияЬына лайы-к булыуы языусы ижадына, ул хезмэт иткэн эзэбиэткэ мэртэбэле баЬа булды.
Бегенге баштсорт драматургияЬы эзлэнеузэр, табыштар юлында. Уга конфликттар уткерлеге, жанрзар сагыулыгы, формалар терлелеге хае. Хэзер куп миллэтле тамашасыны баштсорт эзиптэренен, ер яды пьесалары менэн таныштырыу урындаБЫ премьералар, гастроль спектаклдэре менэн сиклэнмэй. Эсэрзэрзен. кэрэклеЬен баштса театрзар уззэре Ьайлап ала, сэхнэлэштерэ Ьэм тамашасылар, белгестэр иггибарына тэ-кдим итэ. Уларзын, 6aF3e берэуЬе ( Ун есенсе председатель") сэхнэгэ сьшарьілгас, дискуссия сыранарына эуерелде, икенсеЬе ("ТСызыл паша") халы-к-ара фес-тивалдэрзэ тсатнашыу хотсугын яулап алды, есенсеЬе ("Бибинур, ah, Биби-нур!") Рэсэйзец ин, юрары дэулэт наградаЬына лайы-к булды. Баш-калары, шул иеэптэн йэшерэк быуын драматургтары ижад иткэн пьесалар курше республикалар Ьэм елкэлэр театрзарыньщ репертуарында урын алды. Бындай драматургия Ьэр я-клап хуплауга Ьэм ейрэнеугэ лайы-клы.
Баш-корт драматургияЬын ейрэнеу эзэбиэт гилемендэге теп пробле-маларзын, береЬе, Ьэм ул Ьэр са-к тикшеренеуселэрзец иггабар узэгендэ. Сэхнэ эзэбиэтенец Ьэм унын, жанрзарынын, барлы-к-ка килеу Ьэм усеу юл-дарын {\9;2\\21;1\;9в ,\22),1 поэтикаЬын (25;26;180), куренекле Ьуз осталарынын, ижадын (142;178;54;70;74) ейрэнгэн хезмэттэр менэн бергэ, 70-80-се йылдарза сэхнэгэ тсуйылып, эзэбиэтебез Ьэм сэнгэтебез казанышына эуерелгэн пьесалар шулай у-к кулэмле гилми эштэрзэ урын алды, тейешле 6ahaFa лайытс булды. М.Рэйнуллиндын, "Баштсорт драма-тургияЬынын, усеу юлдары" (0фе, 1984) исемле монографияЬында улар те-малар терлелеге, проблемалар уткерлеге, конфликттарзын, тормошсан-льшы кузлегенэн баЬалана. "Драматургия пэм драматургтар" (0фе,1986) китабында Т.Килмехэмэтов трагедия жанрыньщ узенсэлектэрен тикшерэ, билдэле драматургтарзын, ижади портреттарын бирэ, эзэбиэтебез есен яцылытс булБан политик памфлет менэн трагикомедиянын, теоретик мэсьэлэлэрен конкрет мисалдарзан СЫРЫП дейемлэштерэ. Шул у-к ав-торзын, "Поэтика башкирской драматургии" (Уфа, 1995) монографияЬында баппсорт драматургияЬынын, удеш этаптары индивидиуаль жанр форма-ларынын, Ьэм драма теренен, поэтикаЬы кузлегенэн сьшып тикшерелэ. Р.Хесэйеновтын, "Мостай Кэрим: Шэхес. IIIaFHp. Драматург. Прозаик" (0фе,1994) тигэн хезмэтендэ эзиптен, драматургик эсэрзэре унын, ижад эво-люцияЬы менэн ТЫБЫЗ берлектэ карала. Шул у-к ватсытта, Балим, пьеса-ларга комплекслы анализ биреп, уларзын. йекмэтке Ьэм форма йэЬэтенэн тсабатланмас художестволы берэмлек булыуын дейем эзэби процестса, мэзэни-рухи усешкэ яЬаган тэьсиренэн сьшып билдэлэй.
КурЬэтелгэн тикшеренеузэр драматургияньщ 6biFa -кэзэрле усешен тарихи-эзэби материал буларатс системалаштырыу менэн генэ сиклэнмэй. Айырыуса Ьуцры ике монография эзэбиэтебеззен, теоретик юсытстарын асьгклауза, драматургияны артабан ейрэнеу офотстарын билдэлэузэ оло эЬэмиэткэ эйэ. Шулай за бер-нисэ мэтсэлэне (14,53-65; 16,44-57;55,96-143;56,58-67) исэпкэ алмаганда, драматургияньщ hyHFbi утыз йыл эсендэге торошон тулайым рэуештэ, ер-ян,ы эзэби-эстетик куренеш сифатында мах-сус ейрэнгэн хезмэттэр элегэ юте.
0с тистэ йыл ва-кыт арауыгы эсендэ баштсорт драматургияЬы конфликт, жанр Ьэм стиль йэЬэтенэн Ьизелерлек байыны. Эсэрзэрзен, тарих Ьэм кеше, ЙЭМРИЭТ Ьэм кеше менэсэбэттэрен ейрэнеугэ тсоролоуы ошо ьщгайзан конфликтный, социаль-психологик йекмэткегэ эйэ була барыуы пьесаларзын, поэтикапын байытты, драматургиянын, дейем интеллектуаль кимэлен кутэрзе. Ошондай куренеште драматургия урешенен, айырым уреш бартсыры итеп тсарау елгереп еткэн проблема булып тора.
Проблеманын, тсатмарлылыБЫ драматургиянын, сагыштырмаса -кыртса, эммэ эузем уреш кисергэн этабын ейрэнгэн хезмэттэрзен, ЮТСЛЫБЫ менэн генэ билдэлэнмэй. Ул шулай уте бьша теэзэр сэхнэ эзэбиэте эрэрзэрен классификациялаузын,, уларзы анализлаузын, анытс принциптары билдэлэнмэу, жанр-стиль менэсэбэттэрен асытслаузын, тэжрибэпе аз булыу менэн ацлатыла.
Беген баштсорт эзэбиэтенен, теоретик тарихын я?ыу мэсьэлэпе кен тэртибенэ тсуйылган сатста, драматургиянын, хэзерге осор (1970-2000 йй.)2 эволюцияпын жанр формаларынын., уларзын, структурапынын, терлелегендэ пэм узенэ генэ хае нескэлегендэ тикшереу кэрэклеге бэхэс тыузырмай.
Ин, мепиме, бынын, есен драматургияньщ эске уреше тарафынан эзерлэнгэн алшарттар етерлек. Алдагы осорзар менэн сагыштырганда, баштсорт драматургияпынын, хэзерге торошо, бер тсасан да булмаганса, жанрзар тулыльты, жанр формаларыныц терлелеге Ьэм стилдэр актив-ЛЫБЫ менэн айырылып тора. Шатстай бай ижад тэжрибэпенэ эйэ булган, башлыса, драма менэн комедия пэм уларзын, жанр формаларынан торган драматургия гаилэпенэ трагедия, трагикомедия кеуек традицион жанрзар ертэлде. Бер ук ватсытта, театрзар репертуары жанрзарзын, жанр формала-рына айырымланыуы, бер-берепенен, тутсымапына "утеп инеуе", синтезла-шыуы пеземтэпендэ хасил булБан политик памфлет, "моцпоу комедия", публицистик драма, романтик драма, водевиль, фантасмагория ирэбенэ тулыланып, байып китте. Беген драматургик жанрзарга кино менэн теле-видениенын, fioFOHToho кесэйеу, сэхнэ техникаЬынын, камиллашыуы, хэзерге заман тамашасыпынын, абстракт фекерлэугэ ынтылыуы артсапында, сюжет тсороу алымдары узгэрзе, драматик хэрэкэттен, диапазоны кицэйзе, уны ватсыт пэм арауытс йэЬэтенэн терле планга кусереу мемкинлектэре артты. Ошондай куренеште, йэгни осор драматургияпы эсэрзэрен конкрет жанр сиктэрендэ, жанр-ара менэсэбэттэрендэ, жанр-стиль бэйлэнештэрендэ, драматургик хэрэкэт ойошторолошо йэЬэтенэн СЫРЫП тикшереу, беззецсэ, тэтсдим ителгэн диссертациянын, актуаллеген билдэлэй.
Эзэбиэттен, айырым усеш этабын, баштса терле мэсьэлэлэрен ейрэнеу, уларзы дерес баЬалау пэм пыгымталар яЬау тейешле тикшереу алымдарын тсулланыузы талап итэ. Был йэпэттэн системалы-лытс,"системалы анализлау тарихи-эзэби тикшеренеузэрзен,, тэнтсит эштэренен, бер елеше буларатс, эзэбиэтте ейрэнеузе яцы бастсыстса кутэрергэ мемкинлек бирэ" (271,109-124).
Сирек быуат элек эйтелгэн был фекер эзэбиэт белгестэрендэ телэктэшлек тапмай тсалманы. Куцгы арала баштсорт поэзияпынын, (274; 109;ПО), прозапынын, (98;99;125;126) формалашыуын, эволюцияпын пэм драматургиянын, поэтикапын (180) системалы ейрэнгэн монография-лар менэн бергэ, эзэби терзэрзен, айырым осорон (23; 193; 194; 195), шул исэптэн хэзерге торошон (ПО) шундай уте принциптан сыгып тсараган хезмэттэр язылды, докторлытс диссертациялары ятсланды. Баштса эзэбиэттэрзэ лэ драматургиянын, кенузэк мэсьэлэлэрен ятстырттсан, усеш тенденцияларын асытслаган тикшеренеузэр барлытстса килде (206;130;76;86;145;287).
Баштсорт драматургияЬыныд бегенге торошо ла жанрзар эволю-цияпынын, Ьэм художество принциптарынын,, шулай уте стиль тенденция-ларынын, куеэгилешлеген тэьмин итеусе процесс, эзэби формаларзыц уз-ара менэсэбэтенэн тыуган асытс система буларатс тсаралырга тейеш. Сенки "хэзерге кендэ тэуге планга теге йэки был структураларзагы эске нисбэттэрзе, уларзын, состав елештэре, компоненттары араЬындагы менэсэбэттэрзе cbiFapbipFa кэрэк. Был удайзан Ьуз компоненттарзыд бер-береЬе менэн тьшыз менэсэбэттэ булыуы тураЬында гслна тугел, э бе-реЬенед икенсеЬенэ тсарата буйЬоноусан характерна булыуы, уларзыд эзэби куренештэге урыны Ьэм роле хатсында бара" (273,360).
Тимэк, системалылытс реаль ысынбарлы-ктса, шул исэптэн, эзэби терзэргэ Ьэм жанрзарБа билдэле бер тезеклек тип кенэ тсарамай, э художе-стволы структура элементтарынын, иерархия рэуешен алып, бер-берепенэ карата ассимметрик менэсэбэттэ булыуын таный. Жанрзарзыд, жанр формаларынын барлытска килеуе Ьэм усеше, ид тэуге нэубэттэ, уларзыд тутсымаЬында ертенлек менэн файзаланыусы, тоторотсло билдэнед, йэгни доминантаныд узгэреуенэ бэйле.
Ьэр осор узенэ генэ хае, тсабатланмай торБан жанрзар йыйылмаЬын ойоштора Ьэм шулай уте жанрзарга буленеузед критерийзарын билдэлэузе талап итэ.
Баш-корт драматургияЬыныд бегенге торошон бетэ тулылыБында ейрэнеу унын, типологияЬын асытслаузы, классификацияЬын булдырыузы, жанр формаларынын, узенсэлектэрен барлаузы кун удында тота. BbiFa теэзэр эзэбиэт белгестэре жанр формаларын теркемлэгэндэ идея-тематик кузлектэн cbiFbin эш итте (4,6-24;72,388), айырым жанрзар теге йэки был языусы ижадындагы эзэби факт буларатс тсына тсаралды (9,154-189). Шулай уте бэрзе эсэрзэр сэхнэгэ сыгарылганда, йыш кына режиссура тарафы-нан дерес баЬаланманы, тсайЬы бер авторзар уззэре ижад иткэн пьеса-ларзыд жанрын ядылыш билдэлэне. Бындай осратста, жанрзар урешендэге узенсэлектэр дейемлэштерелмэне, драматургияныд образлы мэгэнэЬе, жанрзар сиктэрендэ, жанр-ара менэсэбэттэр планында барБан эзлэнеузэр, уларзыд Ьеземтэлэре иггибарзан ситтэ тсалды.
Эйтергэ кэрэк, эзэбиэт белгестэре араЬында жанрзарзы анытс билдэлэргэ таянып классификациялау буйынса фекер уртатслыгы юте. Уз вакытында, мэсэлэн, Л.Тимофеев, Г.Гачев менэн В.Кожинов, Г.Поспелов жанрзарзы теркемлэузед универсаль моделей булдырыузы куз удында то топ, тсыйыу фекерзэр эйткэйне. Был концепциялар эле лэ рилми-теоретик пландары эпэмиэтен юралтмаран. Шулай за, эзэбиэтте ейрэнеу фэненен, бегенге торошонан, бигерэк тэ жанрзарзын, йылдам рэуештэ узгэреш кисе-реуен исэпкэ алганда, жанрзарзы классификациялау буйынса тэтсдим ителгэн тсараштарзын, бер ятслыратс булыуы асытсланды. Шунлытстан "композиция" (Л.Тимофеев), "жанр йекмэткепе" пэм "жанр формапы" (Г.Поспелов), "формаларзьщ йекмэткеселлеге" (Г.Гачев, В.Кожинов) кеуек категориялар эсэр тутсымаЬында ниндэй тсиммэткэ эйэ булмапын, жанр формаларын баЬалаузьщ пэм теркемлэузен, берзэн-бер нигезе була алмай.
Драматургия жанрзарын классификациялаузын, нигезендэ яттсан теп билдэ итеп ралимдар драматик хэрэкэттен, узен (В.Хализев, В.Поляков, В.Фролов), унын, айырым элементтарын (М.Кургинян), ватсигалар йыйылмаЬын (Н.Табачникова) тэтсдим итэ.
В.Фролов, мэсэлэн, жанрзар?ьщ тоторотслого тураИында фекер йереткэндэ, комедияньщ, драманын,, трагедияньщ типологик узенсэлектэрен куз уцында тота. Лэкин уларзы айырып курЬэтмэй, тубэндэгесэ фекер белдереу менэн сиклэнэ: "Хэзерге ватсытта жанрзар тугел, э Ьуз ортаЬыныц конкрет жанр сиктэрендэге матссаттарынын, Ьэм бурыстарыньщ берлегенэн хасил булган структур тсушылмалар эИэмиэтлерэк" (264,21). Шулай за ул, икенсе бер осратста, Ю.Тыняновтьщ жанрзыц (эпос менэн лириканьщ) теп принциптары (Ьурэтлэу Ьэм эмоцио-наллек) хатсындагы тсарашына телэктэшлек белдереп, хэрэкэтте драма теренен, теп билдэЬе, тип танырра мэжбур була.
М.Кургинян сэхнэ эзэбиэтенец жанр формаларына айырымланыуы-нын, теп курЬэткесе итеп сюжет элементтарын тэшкил иткэн сиселеш менэн башлангыс ситуацияны, уларзын, 6ep-6epehe менэн тап килеу рэуешен алырра тэтсдим итэ. Лэкин был фекер менэн килешеп булмай. Сенки сиселеш менэн башлангыс ситуация драматургия эсэрзэренец тыштсы билдэлэре генэ. Шура курэ жанр формаларыныц структурапын ойоштороуза хэл иткес роль уйнамай.
В.Поляков менэн В.Хализев драматургия тэжрибэпендэ купселек ос-ратста интригага тсоролган, тыштсы хэрэкэт менэн "эске хэрэкэт тец (К.Станиславский) булыуын айырып курпэтэ. Улар кеуек, Н.Табачникова ла фабулага тсоролган, йэгни тыштсы хэрэкэтте ватсига (событие) кеуек структур елештэргэ булеп тсарай. Шул уте ватсытта, В.Поляков менэн В.Хализев билдэлэуенсэ, хэрэкэт категорияпына сюжетты тэшкил иткэн ватсигалар сылбыры плна тугел, барыИынан элек персонаждар эшмэкэрлегенен, нигезендэ яттсан мотивтар системаЬы инэ.
Бындай фекерзэр тарихи поэтика, жанрзар теорияЬы мэсьэлэлэренэ традицион булмаган, заманса тсараш белдереуе менэн айырылып тора. Шунын, менэн бергэ, драматургияньщ форма йэпэтенэн универсаль курпэткесе булган хэрэкэтте жанр япаусы доминанта тип ацлатырга ты-рышыуы менэн дереслеккэ тап килмэй. Ьуз юте, драматик хэрэкэт богенге сэхнэ эсэрзэрендэ персонаждарзын, физик хэрэкэте менэн генэ тугел, э актив телмэр эшмэкэрлеге менэн дэ билдэлэнэ. Уларзын,, бер ятстан, диалогтарга, икенсе ятстан, композицияга туранан-тура йогонтопон курмэй булмай. М.Поляков хэрэкэтте дейом тамаша кимэлендэ тугел, э персонаждарзын, эшмэкэрлеген куз уцында тотоп, драманын, композицияЬына бэйле тсарай.3 "Драманын, композицияпы, - ти ул, - хэрэкэттэ тсатнашыусыларзын, бер-береЬе менэн ауаздаш, йэ тсапма-тсаршылытслы булган позицияларынын, бартсыс рэуешендэ Ьурэтлэнеше" (216,266).
Элбиттэ, персонаждарзын, эшмэкэрлеге драматик хэрэкэттен, фор-мапын Fbrna тугел, йокмэткеЬен дэ тэшкил итэ. Хэрэкэт узе, унын, физик пэм интеллектуаль эшмэкэрлеккэ тсоролган формалары, уларзын, эрэрзен, композицияЬында Ьэм диалогтар тсоролошонда, монологтарза сагылыуы шулай уте йекмэткене асыуга хезмэт итэ. Лэкин жанрзарзын, асылын улар Fbrna билдэлэмэй. Драматик хэрэкэттен, был структур элементтары, тото-ротсло, традицион булыузарына тсарамастан, драма, комедия Ьэм траге диянын, икенсел билдэпе. Драматик хэрэкэттен, йогонтоЬо эсэрзен, баштса структур елештэренэ ни тиклем кесле булмапын, уны барыбер жанр япаусы теп Ьэм берзэн-бер принцип тип тсарап булмай. Сенки хэрэкэттен, айырым элементтарыньщ жанр ойоштороусы функцияпы бары тик эсэр нигезендэ яттсан тормош коллизияЬы Ьэм уны художестволы сагылдырыу рэуеше менэн тьшыз менэсэбэттэ генэ асытсланырга мемкин.
Куренеуенсэ, драматургия белгестэре жанрзарзы формалаштырыусы теп, естенлек менэн файзаланыусы билдэне асытслау мэсэлэЬенэ тсарата бер терле тсарашта тормай. Шуга тсарамастан, улар жанрзар классифика-цияпынын. нигезендэ типологик билдэлэр ятыуын таный. Типтар эрэрзэрзе билдэле бер эйзэусе билдэ буйынса rpynnaFa ойоштора" (Л.Чернец). "Жанрзарзын, тоторотслого турапында фекер йереткэндэ, бе?, барыпынан элек, ижад тэжрибэпе Ьэм практикапы пеземтэЬендэ барлытстса килгэн (т-рагедия, драма, мелодрама шикелле комедия - ул пэр сатс комедия), жанрзар йыйылмапынын, (эзэби тер - Р. Э.) нигезен тэшкил иткэн типологик билдэлэрзе куз уцында тотабыз" (264,16-17).
Жанр - айырым структур элементтары естенлек менэн файзаланыусы, доминантлытс итеусе билдэгэ бэйле теге йэки был мэгэнэгэ эйэ булган берзэм система. Драматургияла бындай билдэ булып конфликт тора. Гегель, мэсэлэн, драматургик жанрзарзы конфликт тибына тсарап булгэн(147,362). Конфликттьщ жанр япаусы функцияЬын бегенге кен галимдары ла билдэлэй (272,267; 177,156; 192,406; 183,31; 264,19; 216,258; 97,11). "Художестволы эрэрзец структур нигезен, - тип курЬэтэ М.Храп-ченко, - билдэле бер образлы Ьынланыш таптсан конфликт тэшкил итэ. Конфликтны Ьайлагандары кеуек, уны поэтик Ьынландырыуза л а идея башлангыстары ята. Конфликт, унын, тэботэте тейешле митсдарза хэрэкттэ тсатнашыусыларзын, узенсэлеген, Ьурэтлэу барышында уларзын, пэр бе-реЬенец урынын билдэлэй. Сенки языусы ниндэйзер абстракт конфликт менэн тугел, э узенен, ацында термерлэнеп елгергэн геройзар, характерзар арапындагы конфликт менэн эш итэ. Конфликт уреше образдарзын, уз-ара менэсэбэтен пэм капма-тсаршылырын Fbma шарт итеп тсуймайынса, эзэби эсэрзед айырым компоненттарынын, нисбэтен, уныц эске тезелешен тэшкил итэ (272,267).
Был фекер бетэ нэфис эзэбиэткэ icaFbmha ла, драма теренэ унын, ту-ранан-тура менэсэбэте бар. Драматургия эсэрзэренед узэгенэ герой Ьэм унын, хэрэкэте алынып, бетэ нэмэ башынан азагына тсэзэр конфликт менэн Ьугарыла Ьэм уны художестволы хэл итеугэ буйпондорола. Шулай икэн, тубэндэге фекерзед дереслеген идкар итеп булмай: "Конфликттын, йекмэтке йэЬэтенэн Ьэм конструктив ятстан роле шул тиклем зур, драмати-каныд трагедия, комедия Ьэм драма кеуек жанр категорияларына буленеуе, hyH,Fbi сиратта, уньщ характерына бэйле" (192,406).
"Драматик конфликт реаль конфликт менэн типэ-тиц, тулы мэгэнэпендэ очкшаш булмаЬа ла, унын, асылын ысынбарлытстагы куренештэр, вакигалар, уларзыц усеш законсалытстары билдэлэй" (177,158).
Конфликт - пурэтлэу объектына карата автор бапапын уз эсенэ алган тормош каршылыктарыныд образлы кэузэлэнеше. Шулай булгас, унын, типологияпыныд узенсэлеге, бер ятстан, пурэтлэу узэгенэ альютан хэл-вакиганыд тэботэте Ьэм йекмэткеЬе, икенсенэн, языусыныц шул куренешкэ менэсэбэте, уз алдына куйган максаты менэн билдэлэнэ (183,36).
Билдэле булыуынса, эзэбиэттед терзэргэ Ьэм жанрзарга буленеуе реаль тормош куренештэренец терлелеге Ьэм шул аркала кешенед эстетик зауыгы байьшыу менэн адлатыла. Быны, элбиттэ, теге йэки был жанр айырым бер тормош куренешенэ йэбештереп куйвигган да унын, сиктэренэн ситкэ cbiFa алмай тип адларга ярамай. Шул ук вакытта, йыш кына языусы пурэтлэргэ ынтылган хэл Ьэм вакиБаларзыц характеры эсэрзед жанр структурапына карата узенед анык талаптарын куя.
Ниндэй осракта ла, жанрзыд асылы, барыпынан элек, тема менэн проблеманы узлэштереузэ куренэ, жанр тукымапында мотлак рэуештэ ав торзын, реаль ысынбарлытска менэсэбэте ята. Жанр усеше объектив шар-ттар менэн ТЫРЫ? менэсэбэттэ булыуБа тсарамастан, авторзын, шэхси ын-тылыштары, эстетик фекерлэу кимэле, талант узенсэлектэре ише субъектив факторзарга ла буйпына. Бындай хэтситсэткэ таяныу шулай уте бер терле тормош материалы нигезендэ терле жанрзарга караган эсэрзэр ижад итеузен, сыранагы булып тора.
Конфликттарзы художестволы планда хэл итеу ысулдарыньщ бер-берепен тсабатламауы жанр варианттарыньщ куплеген тэьмин итеусе фактор. Уларзын, hep тсайпыпы, теге йэки был жанрзьщ "телен шымартырга" (М.Бахтин) булышлытс итэ. Икенсе терле эйткэндэ, ижтимаги коллизия-ларзын, узгэреуе эзэби эсэрзэрзэге конфликттарзын, йекмэткепе узгэреугэ алып килэ. hyHFbihbi, уз сиратында, жанрзы структур планда узгэртеп тсороузы тэьмин итэ. Шул рэуешле, айырым жанрзарзьщ, тотош жанрзар системапынын, модификацияпы хасил була.
Билдэле бер жанр узендэ образлы фекерлэузец, эзэби усештен, алдагы тэжрибэпен туплаган, конфликт йекмэткеЬенэ бэйле тоторотслогон патшаган типологик берэмек булыу йэЬэтенэн пэр осратега узенэ генэ хае, тсабатланмас пында куз алдына бара. Тейешле шарттар елгереп, баштса терле жанрзар менэн менэсэбэткэ ингэн сатста, катмарлы, гибрид форма-лар хасил була. Ьуцил йылдар драматургияпында языусыларыбыззын, эсэрзэрен "драматик поэма", "романтик драма", "драматик повесть" тип атауы шуларзын, мисалы. Куренеуенсэ, жанр усешендэ традиция менэн но-ваторлытстьщ, дейемлек (общее) менэн берэмлектен, (особенное) диалек-тикаЬы сагылыш таба.
Жанрзар бер-берепенэн айырым йэшэмэй, э тарихи узгэреш кисергэн анытс системаны тэшкил итэ. Был системанын, узгэреуе, йэгни жанрзарзьщ усеше стиль куренештэре менэн тьшыз менэсэбэттэ була. Узенсэлекле стиль пызаттарынын, хасил булыуы, уз сиратында, жанрзар удеше менэн генэ тугел, индивидиуаль ижад менэн дэ бэйле. Тап шул нигеззэ эзэби процеста жанр формалары Ьэм стилдэр терлелеге формалаша.
Баштсорт драматургияЬы усешенен, бегенге этабын художестволы конфликт типологияЬынан СЫРЫП, бер ятстан, ян,ы жанрзарзын, барлытстса килеуе Ьэм жанр формаларынын, дифференцацияга бирелеуе, айырымла-ныуы, икенсе ятстан, уларзын, эзэбиэттен, баштса жанрзары Ьэм терзэре менэн синтезлашыуы ЬеземтэЬендэ барлытстса килгэн эзэби-эстетик куренеш буларатс, берзэм, пыгылмалы система итеп тсарау диссертация-нын, теп матссаты булып тора.
Матссаттса ирешеу есен тубэндэге мэсьэлэлэрзе хэл итеу бурысы тсуйыла:
- драматургия эсэрзэрен жанр Ьэм жанр формаларын тулайым ейрэнеугэ булышлытс итеусе эйзэусе, типологик билдэ буйынса теркемлэу проблемаЬын хэл итеу;
- жанрзар эволюцияЬын тарихи теманы узлэштереу Ьэм бегенге тор-моштон, хэл-куренештэрен типиклаштырыу йэпэтенэн СЫРЫП баЬалау;
- бер ятстан, терле стилден,, икенсе ятстан, стиль менэн жанрзын, бер-береЬенэ fioFOHToho кесэйеу артсапында хасил булган тсатмарлы форма-ларзын, жанр тэботэтен ейрэнеу;
- драматик хэрэкэт типтарын асытслау, уларзын, эсэрзен, сюжет-композицион тсоролошона яИаган тэьсирен курЬэтеу;
- хэзерге пьесаларза персонаждар телмэренен, "лирик-лашыуы", хэрэкэттен, "йомшарыуы" сэбэпле, эсэр тутсымаЬында монолог менэн диа-логтын, сагыштырма ауырльшын билдэлэу;
- драматургияныд усеш тенденцияларын билдэлэгэн индивидуаль автор стилдэренен, узенсэлеген тикшереу, улар яііаган асыштарзы барлау Ьэм баЬалау.
Драматургия эсэрзэре, сэхнэлэ тсуйылыу мемкинлегенэ эйэ булганлытстан, уларзы теркемлэу мэсьэлэпен эстетик пландан тыш тсарау мемкин тугел. Был йэпэттэн, мэсэлэн, В.Фролов драма жанрынын, модификациями автор фекерлэуенен, тибынан Ьэм iiiyFa бэйле сагылыш таптсан драматизмдын, тэбигэтенэн CbiFbin асытслай (264,338-341).
А.Карягин "драма" Ьэм "драматизм" пуззэренен, кин, мэгэнэгэ эйэ бу-лыуын куз унында тотоп, былай тип билдэлэй: "Драманы кин, мэгэнэлэ драматизмдын, тормоштса ашыуы тип ирэплэгэн хэлдэ лэ, ул дейем эстетик йекмэткенэн тыш андашылмартса мемкин" (177,24).
Т.Килмехэмэтов жанрзар классификацияііьіна комизм, драматизм пэм трагизм кеуек категориялар тибынан пэм уларзын, комедияла, драмала Ьэм трагедияла сагылыу характерынан cbiFbin ятсын килэ (180,24;77,128).
Эйтелгэндэргэ естэп, шундай бер искэрмэ япау урынлы булыр. Билдэлэнгэн эстетик категориялар, эсэр поэтикапында ниндэй генэ эЬэмиэткэ эйэ булмапын, улар тормоштагы шикелле, эзэбиэттэ Ьэм сэнрэттэ узаллы йэшэй алмай, драматургик конфликт менэн диалектик менэсэбэткэ ингэн хэлдэ генэ реаль мэгэнэгэ эйэ. Сенки конфликт тибын (комик, драматик, трагик) игтибарга алмай тороп, драматургия жанрзары арапына сик тсуйып, уларзын, пэр берепенен, узенсэлеген ацлап булмай.
"Жанрзьщ индивидуаль йезе, уз сиратында, жанр йекмэткепе менэн жанр формаЬында сагыуыратс куренэ. Жанр йекмэткеЬе артында конфликт, характер, хэл-ва-коталар Ьэм идея-эмоциональ пафосы ацлашыла. Конкрет эрэрзэ улар "йэнле" берзэмлек ойоштора Ьэм трагизм, драматизм Ьэм комизм кеуек эстетик куренештэр буларатс, ку? алдына бара" (180,20).
Жанрзы билдэлэу авторзыд тормоштса тсарашын, ысынбарлытсты эстетик планда тсабул итеу, узлэштереу рэуешен асытслау тигэн Ьуз. Жанрзарзы классификациялау есен был компоненттар Бына етерлек тугел. Матссаттса ирешеу есен шулай уте жанрзьщ кешегэ ниндэй пэи нисек тэьрир япауын ирэпкэ алырга кэрэк. Сенки жанрзьщ тэбщэте эстетик йекмэткенен, сагылыу рэуеше менэн (комик, драматик, трагик) уз-ара ТЫБЫЗ менэсэбэттэ. Жанрзьщ йэшэу ысылы Ьэм ысынбарлытс менэн бэйлэнештэренен, характеры ла хэл иткес эЬэмиэткэ эйэ.
Жанрзарзын, артабанБы дифференциацияпы, йэгни жанр формалары кимэлендэ айырымланыуы, шулай уте жанр-ара куренештэрзен. хасил бу-лыуы конфликт типологияЬынан ситкэ тайпылмайынса, барыЬынан элек комизм, драматизм Ьэм трагизм категорияларыныд типтарына Ьэм сарылыу нюанстарына ярашлы хэл ителэ.
Комедияныд жанр формалары хатсында озатс йылдар дауамында бер терле фекер булманы. Был хэл сатирага терле-терле тсараш йэшэу менэн адлатыла. Бер галимдар "келкеле" Ьэм "етди" сатира барлыБын исбатларра тырышЬа (173,30;208,25;288,22), икенселэре сатираны юморБа -карты тсуйзы (162,226;212,170;202,146), есенселэре иЬэ уны эзэби тер тип баЬаларБа ашытсты (114,117). Кудрыларынан айырыуса Л.Тимофеев, Э. Эльсберг Ьэм Ю.Борев эуземлек курЬэтте. Ю.Борев, мэсэлэн, узенед "Комическое" тигэн хезмэтендэ былай тип белдерзе: "Сатираны эзэби тер сифатында тсабул итеу фекере без?ед эзэбиэт Билемендз Ьэм эстетикала HbiFbma бара. Эгэр зэ теоретик бэхэсте тауыштса тсуйЬатс, был проблеманы хэл итеу есен етерлек цитаталар Ьэм исемдэр килтереп булыр ине" (114,117).
Лэкин эзэбиэттед куп быуатлытс тэжрибэЬенэн куренеуенсэ, языусы эпик эсэр естендэ эшлэйме, лирикаБа йэки драмага мерэжэгэт итэме - Ьэр береЬендэ тормоштагы кире куренештэрзе Ьурэтлэгэндэ, комизм сарала-рына мерэжэгэт итэ. Был Ьис тэ стихиялы куренеш тугел, э тормошто эстетик йэЬэттэн танып-белеу ихтыяжы талап иткэн феномен. Тормош хэлдэренед байлыгы уны Ьурэтлэу, сагылдырыу сараларына, ысулдарына тсарата тура пропорцияла. Эгэр зэ билдэле хэл-ватсига языусы куделендэ ирония, мыстсыллы келеу тыузыра икэн, автор тейешле сараларзы эшкэ тсушып, сатирик эсэр тыузыра. Бындай рухтагы эсэр эзэби терзед Ьэр бе-реЬенэ icapapFa мемкин. Мэсэлэн, эпоста мэсэлдед, драмала водевилдед, лирикала эпиграмманыд булыуы 6biFa асытс мидал. Шул у-к ватсытта, уларзыд береЬе лэ эзэби тер тешенсэЬенэ тап килмэй, ее терзед береЬе эсендэ йэшэй, уларга хезмэт итэ.
Безз.едсэ, сатираныд асылын тубэндэге билдэлэмэ шатстай тулы Ьэм теуэл итеп эйтеп бирэ: "Сатира ысынбарлытсты Ьурэтлэузед махсус прин-цибы, ул эзэбиэттед бетэ терз.эрендэ ткулланыла Ьэм уныд байтатс сагылыу формалары бар, улар лирикала, эпоста Ьэм драмала тсабул ителгэн структур элементтарзын, деформацияЬы ЬеземтэЬендэ барлытска килгэн" (284,129).
Сатира элементтары булган Ьэр эсэрзен, сатирик эсэр булмауы мемкин. Н.Щедрин эйтмешлэй, "сатира ысынлап та сатира булЬын есен Ьэм узенен, максатына ирешЬен есен, беренсенэн, унын, ижадсыЬы куззэ тоткан идеалды утшусыЬына Ьиззерергэ тейеш Ьэм, икенсенэн, узенен, тэн-кит yFbi йунэлдерелгэн предметты ятсшы белергэ тейеш" (283,373,375).
Комедия сатира алымдары менэн генэ сиклэнмэй. Быны баштсорт комедияЬынын, эволюцияЬы асытс курЬэтэ. Мэсэлэн, Х.ИбраЬимовтын, "Башмагым" Ьэм И.Абдуллиндын, Тиле йэшлек" комедиялары араЬында ярты быуатльгк ваткыт apaybiFbi ята, икеЬе ике терле социаль-тарихи шар-ттарза ижад ителгэн. Шунлы-ктан Ьэр эсэрзэ келеузец узенэ хае нескэлектэре бар. Сатирик эсэр булган "Башмагым"дан айырмалы була-ратс, Тиле йэшлек" комедияЬындагы келеузе юморБа бэйлэп андатырга кэрэк.
"Сатира беззе комедия персонаждарынан келергэ мэжбур итэ, уларзан естен булыу ТОЙБОЬО тыузыра. Юмор комедия геройы менэн бергэлэп келергэ эйзэй, ватсыты менэн yFa OTcuiapFa тырышыу телэге уята" (288,15).
Юмор, сатира шикелле, ысынбарлытс куренештэрен СЭИБЭТСЭ сагылдырыу рэуеше. Ул Ьурэтлэу узэгенэ алынган куренештен, асылын курЬэтеу Ьэм раслау менэн бер рэттэн, унын, артабан камиллашыуын, иде-алга ынтылыуын тоткарлаган хэлдэрзе тэнтситлэй Ьэм кире icaFa. "Сатира Ьэм юмор - комиклытс категорияЬыныц художество йэЬэтенэн тормоштса ашырылыуынын, теп формалары. СЭНРЭТТЭ бетэ комик образдар тап сатирик, йэ юмористик планда бирелэ" (183,71-72;72,296).
Комедия жанрын классификациялаузын, нигезенэ сюжет тсоролошон тэьмин итеусе, комик хэрэкэттен, узенсэлектэрен билдэлэусе Ьэм автор по-зицияЬын сагылдырыусы келеузен, Ьэм шуга ярашлы художестволы кон фликттын, билдэле бер тоналлектэ хэл ителеу мемкинлеген исэпкэ алЬатс, баштсорт комедияЬын сатирик, лирик, героик комедияга Ьэм водевилгэ булеп icapapFa кэрэк.
Трагедия нигезендэ яттсан трагиклытс - хэл-куренеш кенэ тугел, кеше менэн ысынбарлытс арапында хасил булган узенсэлекле эхлатси-эстетик бэйлэнеш, психологик торош. Бер осратста трагик конфликт геройзын, субъектив тсылытстарына бэйле барлытстса килЬэ, икенсеЬендэ югары идеал хатсына йунэлтелгэн ынтылыштары менэн билдэлэнэ. Боронго (антик) тра-гедияла хэрэкэт телэгэн бер тсылытс ярзамында тугел, э геройзын, характе-рынан Ьэм билдэле бер куцел торошонан хасил була. Характер ул дэуерзэ шэхестен индивидиуаль Ьэм тсабатланмас Ьы?аттарга эйэ булыуын ацлатмай, эзэм балаЬына хае булган дейем эхлатси сифаттарзыц, кеше их-тыярынын, сапллыу рэуешен генэ белдерэ.
BopoHFO донъя трагедияЬында трагик эффект барлытстса килеугэ геройзын трагик хатаЬы сэбэпсе булЬа, Шекспирзан башланган реалистик трагедияла трагик Ьеземтэгэ елгэшеу геройзьщ эхлатси позицияЬына, рухи донъяЬыньщ тоторотсло булыу-булмауына, билдэле бер мехит эсендэ узен уратып алган кешелэргэ, Ьейгэненэ Ьэм тугандарына тсарата менэсэбэтендэ белдерелэ. Мэсэлэн, баштсорт трагедияларында хор?ын, роле пассив, "тсуртсыу" элементы бетонлэй юте. Улар урынында тсулланылган лирик (монологтар) Ьэм драматик (диалогтар) элементтар актив функция утэй. Ошо йэЬэттэн "LLIaFHp монологтары" ("Салауат"), "Прометейзын, мо-нологтары" ( Ташлама утты, Прометей!") был геройзарзыц уй-кисерештэрен, хис-тоЙБоларын тулыратс асырга ярзам итэ. Э Зевс менэн Прометей, Салауат менэн Екатерина арапындаил диалогтар был титан-дарзьщ, халытс геройыныц Ьэм "эбей батша"ныц ысын йезен асып Ьалырга, тсотолгоЬоз.лотс мотивына реалистик термер биреп, трагик кон-фликттьщ масштаблы, глобаль планда сиселешен тэьмин итэ.
Ьэр жанрзьщ, шул иеэптэн трагедияньщ, булмышы, йэшэйеше тема-ньщ Ьэм проблеманьщ асылын эстетик Ьэм социаль юсытста трактовкалау, тешендереп биреу менэн бэйле. Трагедия структураЬында ла, баш-ка жанрзарзагыса, авторзын, донъяга -карашы, тормош позицияЬы ята. Шун-лытстан унын, усеше объектив шарттарзын, йогонтоЬон кисереу менэн бергэ, языусынын, шэхси ынтылыштарына, эстетик Ьиземлэуенэ, трагик фекерлэу рэуешенэ, трагик талантына буйЬона.
Трагедия конфликтный, эстетик йекмэткеЬен тэшкил иткэн трагик-лытс, теп мотивтарын Ьатслап -калыу Ьэлэтенэ эйэ булып та, ватсыт утеу менэн узгэрештэр кисерэ, Ьэр заман, Ьэр милли менталитет Ьэм Ьэр милли характер исэбенэ тулылана, байый. Был бетэ донъя трагедияЬына хае процесс, Ьэм унын, дауамында милли драматургияларза трагиклытстын, типо-логияЬы барльгк-ка килэ. Баштсорт драматургияЬында трагиклы-к катего-рияЬыньщ ее тибы бар: беренсеЬе - эйзэусе тип - героиканын, ид юрары сагылышы булган трагиклы-к. У л теп геройзар Ьэм уларга телэктэшлек белдереуселэр образында Ьынланыш таптсан; икенсе тип - ацы, донъяга тсарашы тсаршылытслы булган кешелэрзен, трагик язмышы; есенсе тип -трагик тэтедир (180,29).
Трагиклытс - ижтимари Ьэм рухи-эхлатси идеал кузлегенэн -Караганда, деформацияга бирелгэн ысынбарлытстын, кеше менэн кеше, кеше менэн айырым тсанундар араЬындагы тсотолгоЬоз, кидкен, хэл ителмэслек тсаршылытстар артсаЬында барлытстса килгэн социаль-эхлатси тороштон, Ьэм психологик кэйефтен, трагик эффекты менэн билдэлэнгэн эстетик категория. Ул трагик конфликтный, сиселешендэ тулы кэузэлэнеш таба. Баштсорт трагедияЬында конфликт героик Ьэм романтик планда хэл ителэ. Барлытстса килгэн формалар героик трагедия Ьэм романтик трагедия тип аталырга хатслы.
Трагедиянын, Ьурэтлэу объекты образдар системаЬы, айырым компо-зицион элементтары традицион, тоторотсло, хатта монолит. Монолит-лытсты "йомшартыу" есен языусылар терле алымдар, саралар тсуллана. "Ай тотолган тенде" Ьэм "Нэркэс" пьесаларында авторзар ситуацияларзы ф а р а з итЬэ, куз алдына килтерЬэ, э "Салауат" менэн Ташлама утты, ПрометейГ за тарихта булБан, йэ булмаган (Ьэр хэлдэ ишеткэн), Ьэр береЬе бьгеаса язма эзэбиэттэ саБылыш таптсан хэлдэрзе поэтик йэЬэттэн ер-яцынан карай, баЬалай.
Ысынбарлытсты сагылдырыузын, бындай объектив Ьэм субъектив ысулдарына мерэжэгэт итеу, стилдэр синтезы трагедийный, жанр типоло-гияЬын тэьмин итеусе тсайЬы бер сифаттарзы тсалтсыуыратс итеп курЬэтеу кэрэклегенэн килеп тыуган.
Драматизм эзэби жанрзар структураЬында ин, тсеуэтле, ин, эЬэмиэтле элементтарзын, береЬе. Был хэл драманы эзэбиэттен, югары бастсысы Ьэм сэнгэттен, йезек тсашы, тип баЬаларга мемкинлек бирэ. Драмала кешенец уйзары, хистэре, кэйефе, эшмэкэрлеге бетэ тулылыгында Ьэм кесергэнешле итеп бирелэ.
Драманын, кенкуреш мехитенэ ятсынлыгы, персонаждарзын, психо-логияЬына, зиЬененэ иггибарлы булыуы тамашасыла драматизмды Ьэр кемгэ тиерлек таныш ситауцияларза, мораль-этик проблемалар менэн бэйле хэлдэрзэ э?лэу телэген уята. Драманын, драматизмы Ьэм демократиз-мы торле тсатлам, терло Ьенэр кешеЬенэ ихлас менэсэбэтле, иргибарлы булыуынан килэ.
Былар барыЬы ла драматизм тэбигэтенэ айырым термер бирэ, унын, тамырзарын асытслай. Комизм автор ын, комик характерзарзы комик си-туацияларза курЬэтеу ЬеземтэЬендэ барлытстса килэ, трагизм геройзарзы тормоштон, хэл итеп булмаслытс тсаршылытстары менэн компромисЬыз керэшкэ алып килэ. Драматизм иЬэ кем тарафынандыр йэмгиэттэ йэшэп килгэн тсайЬы бер гэзэттэрзен,, эхлатси нормаларзын, бозолоуы артсаЬында барлытстса килэ. Нимэнелер ятслап, йэ булмаЬа, интсар итеп, герой "кризис хэле"нэ инэ, "нормаль булмаган хэлдэрзэн сыгыу" (Добролюбов) юлдарын эзлэй.
Бында драматизмдын, тэбигэте, уныд эстетик функцияЬы менэн ацлатылган айырым хэлдэрзен, Ьэм ситуацияларзын, сере ята. Билдэле, уларзын, терлесэ булыуы мемкин. Классиктарза "кризис хэлдэр"зе ен,еу юлдары узенсэ, хэзерге заман темапына, тарихи ватшгаларга тсоролган эсэрзэрзэ ул баштсасаратс. Геройзыц кабул ителгэн кагизэлэрзе, йэ бул-маИа, НЫРЫНЫП елгермэгэн нормаларзы эске бер ярпыу, инаныу менэн ятслауы драматизмды кискенлэштереп ебэрэ.
Уй-хыялдарын, телэктэрен тормоштса ашырыу есен герой "драма ки-серэ", куцел тетрэнеузэре аша утеп, ер-яцынан тыуган кеуек була. Драма кисергэн герой рухи йэпэттэн яцыра, кризистан, принциптары есен керэштэн ецеусе булып CblFa.
Бапгка терле ситуацияла эсэрзэрзец геройзары улемгэ дусар була. Лэкин улар томош каршылы-ктары менэн алыштса инеу пеземтэпендэ тугел, выжданы, йэмгиэт алдындаил бурысын утэгэндэн пуц пэлэк була. Н.Асанбаевтыц "Алтын бишек" драмапында Азамат ил азатльпы есен башын пала, э бына "Эсэлэр кетэлэр улдарын"да (Э.Мирзапитов) Тай-фурзыц драмаЬы бетенлэй башка: Яхъяныц хыянатын утыз йыл буйынса куцелендэ ауыр сер итеп йеретэ.
Драматик тороштоц есенсе тибын былай нигезлэп була. Бер теркем пьесаларза йэмгиэт кестэре осратшы вакигалар эсендэ булган герой их-тыярынан кеслерэк булып сьша. Герой рухи ресурстарын тулыпынса файзалана, лэкин бэрелеш дауамында хэлпезлэнэ, пеземтэлэ, ецелеугэ дусар ителэ. Шулай за уныц газапланыуы, эрнеузэре тамашасыла телэктэшлек уятмай тсалмай. Бындай характерзарзыц (Морат Сэгэзиев, Йэнбикэ, Шоцтсар) язмышы трагедияга ятсын, эммэ улар драма жанры рамкаларында ейрэнелэ.
Элбиттэ, "кризислы" драматик ситуацияларзыц йэшэу рэуеше куп терле. Шуларзыц есэуЬен генэ паналган хэлдэ лэ, баштсалары иггибарзан ситтэ калган тигэн пуз тугел. Улар билдэле бер нюанска эйэ булган кейе элеге теп ее сифат эсенэ инэ. Сенки драматизм герой хэленец, кэйефенец кризислы торошо буларак, пэр сак социаль, психологик, эхлаки йэпэтле каршылыктар барлыкка килтерэ, конфликттарзыц дайми сыганагсл булып тора.
Бегенге башкорт драмаЬы драматизм категорияЬынын, эхлаки-рухи йекмэткеле, конфликттын, фэлсэфэуи булыуы пэм социаль тэрэнлеге менэн билдэлэнэ.
Драматизм - кеше менэн ысынбарлык араЬындаРы эстетик бэйлэнеште характерлаусы категория. Унда геройзын, айырым бер хэл-торошонан хасил булган драматизм дайми микдарза социаль психологик пэм эхлаки конфликттарзы барлыкка килтерэ.
Драманы структур типтарра булгэндэ драматизмдын, художестволы сарылыш рэуештэрен исэпкэ алырра кэрэк. Эйтэйек, яу, хезмэт капарманлыгын данлаган драманын, бар елештэре лэ романтик тонал-леккэ буйЬонган була, э конфликты, кагизэ буларатс, шул тоналлектэ хэл ителэ. Лирик доминанталы пьесала драматик хэрэкэт, диалогтар, конфликт йекмэткепен тэшкил итеусе башка элементтар лирик интонация менэн hyFapbma. Башка тер драмала геройзыц эске кисерештэренен, психологик тэрэнлеге асытслана, шунлытстан уй-хистэр нескэлеге, фекерлэу рэуешендэге кетелмэгэн боролоштар, хикмэтлелек жанр доминантапына ярашлы форманы тсулланыузы талап итэ.
Драматизм ярылып яткан, комиклытс менэн трагиклытс шикелле, бер-береЬенэн тсапма-каршы полюста торган эстетик категория тугел, ябай тамашасы ла бит пьесаны ике тергэ генэ булеп -карай: кызык икэн -комедия, тсызраныс икэн - трагедия.
Языусы драматик фекерлэу тсэуэЬенэ эйэ булырра тейеш. Шул сатста ул драма жанры талаптарына яуап биргэн эсэр ижад итэ. Автор ацлы рэуештэ гибрид эрэр тыузырыу максатын куя икэн, драма, бер осракта, комедия, икенсеЬендэ трагедия элементтары исэбенэ тулылана. Авторзын, фекерлэу рэуешен исэпкэ алмау эсэрзец жанр тэбирэтен дерес билдэлэмэугэ алып килэ. Эйтелгэндэрзэн СЫРЫП, бегенге драманын, тубэндэге жанр формалары булыуын ирэпкэ алырра кэрэк: героик драма, социаль-сэйэси драма, социаль-эхлаки драма, кенкуреш драмаЬы, психологик (психоло-гик-публицистик Ьэм лирик-психологик) драма, романтик драма.
Шулай итеп, конфликттын, хэл ителешендэ комизм, трагизм Ьэм драматизм категорияларынын, бетэ типтарын, айырым осратсга, мэсэлэн, трагикомедияла уларзын, бер-береЬе менэн тьшыз менэсэбэттэ кулланылыуынан (комизм Ьэм трагизм, комизм Ьэм драматизм) тыуган пафосты исэпкэ алганда Fbma жанр формаларынын, мозаикаЬын тулы итеп куз алдына бастырырга мемкин.4
Ысынбарлытстагы тсапма-тсаршылытстарзьщ образлы сагылышын ацлаткан художестволы конфликт эсэрзэн ситтэ ят-кан куренеш тэ, абстракт идея ла, хэрэкэттен, каркасы ла тугел, э унын, реаль, тсабатланмас кэузэлэнеше. А.Карягиндын, дерес билдэлэуенсэ (177,158), норматив драма теорияЬындагы шикелле, конфликтты унын, "тыштсы" катламына Ьэм пер-сонаждар эшмэкэрлегенен, механик суммаЬына, ЙЗБНИ сюжет конфликтына тсайтарып тсалдырырга ярамай5. "Конфликт бары тик идеяныц, сюжеттын, берзэмлегендэ, драманын, жанр Ьэм стиль узенсэлектэрендэ генэ асыла. Унын, хосусиэте бетэ был компоненттар тулайым исэпкэ алынЬа Fbma аньгклытска эйэ була" (97,11).
Конфликттын, нерв ептэре эсэрзен, бетэ тутсымаЬына таралган, унын, туранан-тура йогонтоЬон "композиция принциптарында Ьэм сюжет тсоролошонда, характер асыу алымдарынан алып, персонаждарзын, телмэр узенсэлектэрендэ Ьэм диалогтар тсороу принциптарында куреп була" (183,31).
Теге йэки был жанрга тсараган сэхнэ эзэбиэте эсэрзэрен анализ-лаганда, конфликттын, йекмэтке Ьэм форма берзэмлеген тэьмин итеусе был ее элементын узэккэ -куйыу хэл иткес эЬэмиэткэ эйэ. Беренсенэн, драма теренен, типологик билдэЬе булган конфликттьщ курЬэтелгэн структур елештэре Ьэр конкрет эсэрзэ узенсэлекле сагылыш табып, унын, ниндэй жанрра тсарауын белдерЬэ, икенсенэн, теге йэки был жанр формапында ижад ителгэн пьесаларза был элементтарзын, тсайпылыр береЬе баштсаларына Караганда ертенлек алып китеп, драманын,, комедиянын, пэм трагедиянын, индивидиуаль йезен билдэлэй.
Диссертацияньщ методологии нигезен танып-белеу теорияЬы билдэлэй. Был йэпэттэн, В.И.Лениндын, художестволы фекерлэу, донъяны образлы тсабул итеу узенсэлектэре тураЬында концепцияЬы эпэмиэтен югалтмаган. Унын, билдэлэуенсэ ысынбарлыкты узлэштереузед, шулай уте ижади эшмэкэрлектец бетэ бартсыстарында анализ менэн синтездын, берзэмлеге еэтыла пэм бындай хэл, у? сиратында, тсаршылытшы хэл-куренештэрзе тулайым пынландырыу мемкинлеге бирэ (129,74-91).
"Художестволы ижадта типиклаштырыу факттарзы Ьайлаузан, ысынбарлытсты анализлаузан башлана икэн, тормоштагы хэл-куренештэрзе уз-ара бэйлэнешендэ, тсаршылыгында Ьэм уреш перспекти-ваИында бер бетен (пирэклэу минеке-Р.Э.) итеп куз алдына бартыра алыу мапирлыгы сэнгэттэ айырым эпэмиэткэ эйэ" (207,73-74).
Тимэк, тэнтсит менэн эзэбиэт гилеме пуз сэнгэтенен, генезисын, закон-сальгктарын, шул уте ватсытта уреш перспективаларын, сифат ягынан узгэреуен ейрэнеу мемкинлектэрен арттырырга бурыслы. Ошо уцайзан тулайым анализлау ысулы проблеманы терло ятслап ©йрэнергэ, yFa конкрет ятсын килергэ ярзам итэ.
Тэтсдим ителгэн диссертацияла тсуйылган бурыстарзы хэл итеузэ М.Храпченконын, тубэндэге фекере шулай уте методологик эпэмиэткэ эйэ: Тэбигэттэ Ьэм йэмгиэттэ барган процестарзы БИЛМИ кузлектэн ейрэнеу пэр хэлдэ тикшеренеу объектынын, теге йэки был ятстарын айырып курпэтеу Ьэм узаллы тсарау менэн бэйле булпа ла, функцияга эйэ булиан, 6ep-6epehe менэн уз-ара менэсэбэткэ ингэн зурлытстар (величина-Р. Э.) уларзын, эске бетенлеген, уреш берзэмлеген асьгклау йэЬэтенэн тикшерелергэ тейеш" (273,404). Бегенге баштсорт драматургияпыньщ, башка эзэби терзэр ши-келле, узаллы, узенсэлекле система булыуын эрэрзэрзе художестволы кон фликт Иэм шулай уте жанр яЬаусы баштса элементтар (Иурэтлэу объекты, унын, сарылыу рэуеше, стиль тэботэте) менэн берлектэ тсарамайынса, ирбат итеп булмай.
В.Белинскийзыц, Н.Добролюбовтьщ, Н.Чернышевскийзын, художе-стволы эзэбиэттец узенсэлектэренэ, реаль ысынбарлытстса менэсэбэтенэ тсаБылышлы фекерзэре методологик арсеналды тулыландыра, байыта.
Диссертацияньщ гилми-теоретик нигезен Д.Лихачевтын,, М.Бахтин-дьщ, М.Храпченконын,, Ю.Тыняновтьщ, А.Аникстьщ, Л.Тимофеевтын,, Г.Поспеловтыд, М.Поляковтьщ, Л.Чернецтыц, М.Кургиняндьщ, И.Виш-невскаяньщ,Ю.Боревтьщ, Е.Сидоровтын, тикшеренеузэре Ьэм уларза саБылыш таптсан тсараштары Ьэм концепциялары билдэлэй. Драматургия буйынса махсус хезмэттэр, атап эйткэндэ, В.Хализевтын, "Эзэби тер буларатс драма", В.Фроловтын, "Драматургия жанрзарынын, язмышы", Н.Киселевтын, "Совет комедияпынын, проблемалары", Б.Бугровтьщ "Рус совет драматургияЬы (1960-1970-се йылдар)", Н.Федтын, "Узгэреп тороусы донъялагы жанрзар", А.Ахмадуллиндын, Татар драмапы офотстары", Т.Килмехэмэтовтьщ "Баштсорт драматургияпынын, поэтикапы" тигэн ки-таптары диссертацияньщ гилми концепцияпын булдырыуза тсиммэтле сыганатс булды. ТСуйылган бурыртарзы тормошка ашырыуза шулай уте узэк эзэби-теоретик бармаларза, республика матбугатында донъя кургэн мэтеэлэлэр етди ярзам курЬэтте.
Жанр, эзэби урештен, озайлы тэжрибэЬен узендэ туплаган тоторотого, типологик куренеш буларатс, бер ук ватсытта пэр эсэрзэ узенэ генэ хае, тсабатланмар сифатта сьшыш яЬай. Шулай булгас, "типологик саБыштырыу есен теп берэмлек булып индивидиуаль автор стилен йеретеусе Ьэм бер ук ватсытта билдэле бер стиль законсалытстарын сагылдырыусы буларатс, бары тик тамамланган эрэр (пирэклэу минеке - Р.Э.) танылырга те- йеш" (236,20).
Эрэрзэрзе тулайым анализлау, ЙЗБНИ уларзы йекмэтке Ьэм форма берзэмлегенэн сьшып тикшереу, белгестэр фекеренсэ, кетелгэн пеземтэгэ ирешеу мемкинлеген бирэ. "Билдэле художестволы куренеш тен, конкретйекмэткепен анализлау п ша унын, формапыныц -королоу закондарын, бетэ булган элементтарыныц бэйлэнеш принципта-рын ацларга ярзам итэ. Сенки тап йекмэтке форманын, бетэ "бастсыстарына" пэм "кузэнэктэренэ" утеп инеп, унын, характерын пэм сти-листик бетенлеген тэьмин итэ" (173,727).
Драматургия жанрзарына система буларатс ятсын килеп, уларзыц усешенэ тарихи-сагыштырма, сагыштырма-типологик кузлектэн сыгып байтсау япау жанр формаларыныц айырымланыуы, узаллылытска ынты-лыуы менэн бер рэттэн, бегенге драматургияла капма-тсаріньї процесстын, булыуын да курпэтэ. Ул барыпынан элек пьесаларзыц драма теренэ хае булган типологик пызаттарын патслап алып тсалыуын FbiHa тугел, э проза менэн поэзияга тартылыуы менэн бэйле эволюция кисереуен ацлата. Сэхнэ эсэрзэренец бер ук ватсытта лирика менэн эпостса ынтылыуы тэуге сиратта уларзыц сюжет-композиция тсоролошонда, персонаждарзыц телмэр узенсэлектэрендэ, конфликттыц туранан-тура персонаждарзыц материаль пландапл эшеэнлегенэн бигерэк хис-фекер, интеллектуаль потенциалында куренэ.
Жанрзарзын, трансформациями, уларзыц тарихи усеш дауамында асытшанган функцияпын типологиянан башка куз алдына бастырыуы тсыйын. Эзэби тер жанр формаларынан торган системаны тэшкил итэ икэн, бындай системага тсараган элементтарзыц тэбигэте, функцияЬы был юлы терле осор драматургияпын 6ep-6epehe менэн сагыштырырга, уларзыц уззэре есен генэ характерлы усеш тенденциялары булыуын ацларга ярзам итэ.
Тикшеренеузец терминологияпы конкрет мэсьэлэлэрзе хэл итеу уцайынан формалашты. Ул, нигеззэ, эзэбиэт гилемендэ, драматургия тео-рияпында, энциклопедияларза пэм махсус терминологик пузлектэрзэ кил-терелгэн пэм киц тсулланылган пуззэрзэн пэм пуз бэйлэнештэрзэн тора. Ацлашылыуынса, уларзыц кубеЬе интернациональ лексиканы пэм рус те лендэге берэмектэрзе тэшкил итэ. Фекер мэгэнэЬенэ зыян килмэгэн ос-ратста, уларзыц тсайЬы берэуЬе баштсорт теленэ тэржемэ ителде, э тсалыплаштсан терминдарзыц эквиваленттары булмаган хэлдэ, улар шул кейенсэ тсалдырылды.
Ьэр хэлдэ, диссертациянын терминологияЬы эш барышында анализ-ланган материал менэн менэсэбэткэ инеп, тейешле функция башгкара Ьэм уз йезен билдэлэй.
Диссертацияла баштсорт драматургияЬынын, бегенге жанрзары Ьэм жанр формалары тэулэп узенсэлекле эзэби-эстетик куренеш буларатс, сэхнэ эзэбиэте усешенен, яцы этабы, югарыратс бастсысы рэуешендэ тсарала. Ун-да анализлау есен драматургтарзын, кин, билдэлелек алган эсэрзэре, шул исэптэн, еметле йэш авторзарзыц пьесалары йэлеп ителэ. Куп терле жанр формаларынын, тэботэтен ейрэнеугэ, драматик хэрэкэттец сюжет менэн композицияра бэйле узенсэлектэрен, диалог менэн монолог тэботэтен асытслауга, художестволы телмэр ойоштороу принциптарын барлауга айырым иртибар бирелэ. Психологик драма менэн трагикомедия яцы кузлектэн СЫРЫП баЬалана, шулай уте романтик драма Ьэм уз-ара синтез-лашыу артсаЬында хасил булган хэзерге заман формалары теоретик йэпэттэн нигезлэнэ. Беззецсэ, тсуйылган проблемага шул рэуешле ятсын ки-леу тэтедим ителгэн диссертациянын, ЯЦЫЛЫРЫН билдэлэй.
Был хезмэт уткэн быуат баштсорт драматургияЬынын, усеш тенден-цияларын дейемлэштереусе тикшеренеу булыура дэгуэ белдермэй. Практик эЬэмиэтенэ килгэндэ, ул эзэби процесты этаплап ейрэнгэн баштса хезмэттэр менэн бергэ, айырым терзэрзен, Ьэм жанрзарзьщ, ремумэн, эзэбиэттен, бегенге торошон ейрэнеугэ, унын, тулы тарихын языуга бу-лышлытс итэсэк. Диссертациялагы монографик кузэтеузэр, ЬыБымталар югары утсыу йорттарына тэгэйенлэнгэн утсыу эсбэптарында, программа-ларза, тсулланмаларза, мэктэп дэреслектэрендэ файзаланыла, вуздар, ли-цейзар, урта мэктэптэрзец эзэбиэт утсытыусылары есен, шулай уте курс, диплом алды Ьэм диплом эштэре, диссертациялар язасатс студенттар Ьэм аспиранттар есен сыганатс хезмэтен утэй ала.
Ьыналыш рэуешендэ эштен, теп фекерзэре республикала сытстсан галми басмаларза, ватсытлы матбугатта, йэш тэнтситселэрзен, V Бетэ Рэсэй семинарында (Рига, 1983 ), II Халытс-ара З.Вэлиди утсыузарында (0фе, 1993), эзэбиэт теорияпы Ьэм практик журналистика буйынса халытс-ара се-минарзарза (Мэскэу, 1995; Волгоград, 1996) Ьэм халытс-ара Билми-практик конференцияла (Стамбул, 1998), Россия Фэндэр Академияпынын, 0фе Тарих, тел Ьэм эзэбиэт институты, Баштсорт дэулэт университеты ойош-торран конференцияларза сагылдырылды. Диссертация Рэсэй Фэндэр Академияпынын, Эфе РИЛМИ узэге Тарих, тел Ьэм эзэбиэт институтынын, эзэбиэт булегендэ, Баштсорт дэулэт университетынын, баштсорт эзэбиэте Иэм фольклоры кафедрапында тикшерелде.
Сыганатс рэуешендэ терле йыйынтытстарза, эзэби журналдарза, ки-таптарза бадьигган, илебез Ьэм республикабыз театрзарында тсуйылган ал-тмышлап эсэр алынды Ьэм диссертациянын, главаларында, булектэрендэ хэл ителэпе бурыстарга ярашлы анализланды. ТСуйылган проблеманы БИЛМИ планда ятстыртыу есен эзэбиэт тарихы, проблемаЬы буйынса кин, билдэле хезмэттэр, милли, шул исэптэн баштсорт эзэбиэте мэсьэлэлэренэ, танылран драматургтар ижадына арналган тикшеренеузэр файзаланылды.
Диссертациянын, тезелеше. Хезмэт инештэн, дурт главанан, йомгатслаузан Ьэм библиографик исемлектэн тора. Беренсе главала драма-тургиянын, тарихи теманы сагылдырыу йэЬэтенэн СЫРЫП, героик, социаль-сэйэси Ьэм социаль-эхлатси драмаларзын, узенсэлектэре тсарала. Икенсе глава хэзерге ысынбарлытс тсаршылытстарын образлы сагылдырыу ни-гезендэ хасил булган куп терле жанр формаларын анализлауга тсоролган. 0сенсе главала хэзерге заман драматургияпынын, конфликт тэбигэтенэ ярашлы жанр-стиль менэсэбэттэре, типиклаштырыу ысулдары пэм уларзын, жанр структурапына япаган тэьсиренен, ЬеземтэЬе буларатс, тсатмарлы, синтетик формалар тикшерелэ. Дуртенсе главала художество-лы конфликттын, хэл ителеу рэуешенэн СЫРЫП, драматик хэрэкэттед фор-малары асытслана, поэтикапы тикшерелэ.
Жанр традициялары Ьэм социаль- сэйэси драма
Халтсыбыззын, тарих тепкеленэ барып тоташтсан уткэнен, бигерэк тэ егерменсе быуаттын, унын, язмышына Иизелерлек AOFOHTO япаган социаль Ьэм ижтимаБи эпэмиэтле ватсигаларын сагылдырыуза драма ярайЬы уте эуземлек курЬэтэ.
Б.Бикбайзын, "Атстсош йыры" драмаЬында граждандар Ьурышы ватсигалары Ьурэтлэнэ. Пьесала социаль азатлытс проблемапы милли дэулэтселек мэсьэлэпе менэн "тулыланыу" сэбэпле, социаль-сэйэси йекмэткеле конфликт хасил була.
Эсэрзен, конфликты бер-береЬенэ тсапма-тсаршы позицияла торган изеусе Ьэм изелеусе синыф вэкилдэренен, уз-ара менэсэбэтенэ тсоролоуга тсарамастан, автор уларзын, тсаршылыгына нигезлэнгэн коллизияларзы ту-ранан-тура курЬэтеузе матссат итеп тсуймаган. Сенки бетэ Рэсэй ысынбар-лыБына хае узенсэлектэргэ акцент яЬау узе ук hyFbiui ЬеземтэЬендэ бар-лытстса килгэн экономик кризисты, социаль кесергэнешлекте раслап тора. Уныц характерлы ятстарын курЬэтеу есен, Б.Бикбай шул осорза Ырым-бурза нэшер ителгэн "Ватсыт" газетаЬынан альютан рэсми материалдарзы, мэглумэттэрзе файзалана. Мэрэлэн, 1915 йылдын, 31 майында Ьэм 13 ию-нендэ Ырымбур губернаЬы баштсорттарынын, "хэзер, Ьэммэ эшлэрзэй ке-шелэр hyFbiunca китеп бетеу сэбэпле, безгэ йыйым тулэуе ауыр" тип, земст-вонын, йыйымды куп Ьалыуынан зарланып, губернаторга хат языузары хатсында хэбэр итэ. Батша хэзрэттэре быны иггибарЬыз тсалдырыузы тей-еш Tanha, Б.Бикбай хатты халытс массаларыныц социаль протесы билдэЬе тип баЬалай. Икенсе бер осратста, Аллаяр Ьугыштыц йырттсыс йезен асып Ьалыу сен, шул уте басмалагы информацияга Ьылтана: "Уралда 1913 йыл йез алтмыш бот алтын сыгарылЬа, hyFbiui башлангас, йез ун ике бот тсына таптсандар... Вот uiyFa губернатор расходтарзы тсыса, халытстса налогты арттыра". Ьуцынан Ьыгымта яЬап тсуя: "Больница, школаларга почти атсса бирмэйзэр хэзер. Хатта губернатор тсыззар гимназияЬын яптырган". Килтерелгэн факттар, мэглумэттэр, авторзын, уларБа биргэн коммен-тарийзары бер генэ тебэктэге хэлдэргэ icaFbmha ла, зурайтып курпэтеусе кезге шикелле, революция алдынан илдэге ижтимаги тормоштон, дейем картинаИын кузалларга булышлык иткэн. Социаль-синфи кесергэнешлелек, кешелэр кунелендэ власкэ тсаршы протестын, кесэйеуе, хатта бер гаилэ эсендэге менэсэбэттэрзен, демократлашыу доына ауышыуы Рэсэй донъяЬын узгэртеп короу, yFa "ян,ы кулдэк кейзереу" кэрэклеген эйтеп тора.
Был бурысты аттсарып сыплуза "Атскош йыры" пьесаЬынын, авторы Дауыт, Нурия, Алматсай кеуек геройзарына ышанысын белдерэ, уларзын, килэсэгенэ емет менэн 6aFa. Бынын, шулай булыуына уларзын, формалаша башлаган характерындагы айырым сифаттар курпэтеп тора.
Йэш булыуына тсарамастан, белемгэ ынтылыуы, рухи матурльшы менэн айырылып торган Дауыт баштсаларзын, игтибарын узенэ йэлеп итэ. Эштэн бушап торБан арала ул ватсытын китап утсып уткэрэ, Аллаяр шикелле, куп белергэ тырыша. "Бар белгэне китап укыу за, ашарзай булып минэ карау,- ти уньщ хатсында ТСансура.- Шул субаканы ярман пугышына Fbrna олатстырапы ине лэ бит, йэше етепкерэмэй".
Дауыт ятсшыны ямандан айыра белэ, изгелеккэ изгелек менэн яуап бирергэ Ьэлэтле. Мэсэлэн, узен y-KbipFa, язырга ейрэткэн НурияБа баштсаларзан Ьуз тейзертмэй. Бер кен куптэрзе хайран иткэн тсыйыулытс курЬэтеп, Нурияны ташкын Катсмар пыуында батыузан тсоткарып алып кала. Был куренештен, шаЬиты булган кешелэр егетте матстапа ла, ул узен басалтсы тота. Рорурлыгын Ьатслап, тэтсдим ителгэн булэктэн баш тарта: "Мицэ бер ни кэрэкмэй...Мин бары кешене генэ тсоткарзым. Шул мин,э булэктэн дэ зур кыуаныс, си-кЬез бэхет!.."
Матссаттарыньщ югарылыгы, уйзарынын, уртатслыпл Дауыт, Ал-матсай, Нурия кеуектэрзе бер-береЬенэ ятсынайта, дуслаштыра, туганлаштыра. Улар йерэктэренен, тсайнарльшын, белемен, хатта измерен дэ халытс бэхете, унын, ятсты килэсэге есен бирергэ эзер. Кэм шулай килеп cbiFa ла. Мэзрэсэлэ Ьабатс алып йерегэн Нурия, мэсэлэн, бар кесен мэгрифэт юлында сарыф итеп, халытстын, тэрэтстсиэтенэ ирешеу уйы менэн янып йереЬэ, революция тсазаныштарын ятслауза пэм Ьатслауза ирзэрсэ саялытс, тсыйыулытс курпэтеп елгергэн Алматсай иЬэ, ирен хатслытс юлына тсайтарыу есен дошманы менэн алыштсанда Ьэлэк була.
Драмала персонаждар тарафынан баштсарылган эштэрзен, 6ahahbiH, эЬэмиэтен телэк-ынтылыштарынын, асылы билдэлэй. Улар, куреуебезсэ, бер осратста, гуманистик, патриотик ынтылыштар менэн билдэлэнЬэ, баштсаЬында Эхтэм кеуектэрзец тик шэхси мэнфэрэттэрзе куз уцында тоттсан эгоизмы менэн карьеризмынан Бибэрэт. Эхтэм узе тураЬында, матссаттары хатсында былай тип белдерэ: "Мин - лавкасы Мисбах улы. Коммерческий училищела утсыйым. Алдымда - зур карьера. Атайым менэн ТСансуранын, дэулэтен бергэ тсушып ебэрЬэк, бына-бына илна бит - мин зур лесопромышленник пэм коммерсант. Значит, милли буржуа-капиталист...".
Эхтэмдец ысын йезе, матссаттарынын, асылы артабаоты ватсигаларза асытслана. Революциянан Ьун, да ул тс орган пландарынан баш тартмай. Уларзы тормоштса ашырыузы милли мехтэриэт мэсьэлэЬе менэн берлектэ курэ. "Беззен, юлыбыз хате,- ти ул Сахайга. -Ул - милли мехтэриэт тсазаныу, ата-бабалары-быззын, боронго данын тсайтарыу. ТСыстсаЬы, херриэт тыуа-сатс. Унан, эйзэ, уз илецдэ, уз ерецдэ, боронгоса йэйлэузэргэ сыгып, тсымыз эсеп, тик йере".
Бына шундай идеялар менэн "тсанатланган" Эхтэм тсулына тсорал ала, поручик сифатында атстар ЯБында тсызылдарБа тсаршы ЬуБышып йерей. Фронтта булыу уны тормоштса, асытс куз менэн TcapapFa мэжбур итэ. Узен ярым хыял, ярым ысынбарлытс эсендэ йерегэн Дон Кихот менэн caFbiniTbipha ла, милли дэулэт тезеу идеяЬынын, элегэ реаль нигеззэре бул-мауы, тимэк, тормоштса ашмаясагы тураЬында фекергэ килэ: "Халытс, без уйлаганса, тсара Ьарытс тугел икэн шул, артыбыззан эйэреп килмэй, тсыуган ягыбызга ла бармай". Эхтэм тактикапын узгэртергэ була. Унын, есен ин, ятсшыпы, узе эйтмешлэй, тизерэк атапынын, тсыуышы артына -кайтып, унын, алтын тсазырына бэйлэнеу. Э ватсыты еткэс, алтын тсазыгын тебе-тамыры менэн муйынында Ьейрэп, тсыуыш артынан кин, донъяга ськыу. Эммэ бынын, есен эргэпендэ "Ьайрап торБан асыл тсоштон, булыуы ла шарт. Ул асыл тсош - Нурия. Атапы риза. Тик Нурия узе Ьис тэ ятсын килмэй". Эхтэмде бала сатстан уте белгэн Нурия егеттен, hyFbiiirraFbi вэхшилектэрен уз куззэре менэн куреп, йерэгендэге бар нэфрэтен, асыуын сыгарып пала, курэ ал-мауын белдерэ.
Комедияныд жанр формалары
Комедия, драма Ьэм трагедия менэн бер рэттэн, баштсорт драматур-гияЬыньщ узеш генэ хае узенсэлектэргэ эйэ булган тулы тсанлы Ьэм тулы хотсуклы жанры. "Комедия - келкеле элементтарзы узендэ туплаган пьеса FbiHa тугел, э комиклытс кеуек эстетик сифатка нигезлэнгэн, конфликтный, йекмэткеЬе, унын, сагылыу рэуеше Ьэм теп геройзарзын, образдары комик планда Ьурэтлэнгэн драматургик эсэр" (183,34).
Комедия - тсатмарлы эзэби берэмек. Унын, жанр формалары тврле-терле. Мэсэлэн, галимдар сатирик комедияны ике тергэ булеп йеретэ: шартлылытска тсоролБан, ЙЗБНИ гротесклы комедия Ьэм кенкуреш комедияЬы. Бынын, шулай икэнлеген белгестэр комедия практикаЬынан СЫРЫП исбатлай(183,73;258,110;121,251-253).
Баштсорт драматургияЬында гротеекка тсоролган ике комедия бар: С.Мифтаховтьщ "Куктэн тешкэн Херэйрэ" Ьэм М.Кэримден, "Диктаторга ат бирегез!" пьесалары.
Кенкуреш комедияЬына килгэндэ, унын, традициялары шактай бай Ьэм беген дэ драматургтарыбыз ижадында ярайЬы уте урын билэп тора. Гротесклы комедиянан айырмалы буларатс, кенкуреш комедияЬыньщ сюжеты, комик характерзарзьщ комик ситуацияларзагы хэрэкэте тормош дереслегенэн ситкэ сьгкмай. Шулай з.а кенкуреш комедияЬы художество-лы шартлылытстан азат тугел.
Был хэл барыЬынан элек характерзарзы типиклаштырыуза куренэ. Кенкуреш комедияЬынын, структурапында ыцгай геройзарзын, роле пизелерлек кесэйеугэ тсарамастан, комик конфликтты барлытстса килте-реусе кос буларатс, кире персонаждарзын, сатирик заряды кэмемэй.
Бегенге кенкуреш комедияЬында ьщгай герой за, кире персонаждар за бер социаль теркем кешелэре, хатта бер гаилэ агзалары. Уларзыц донъяга тсараштары, тормош позициялары, матссаттары уртатс кеуек. Улар алйот та, ахматс та тугел, тормоштон, тсайпы ятстса барганын куреп, килеп тыуган пэр яцы ситуацияга ецел яратслашыусан заттар.
"Драматик эсэрзэ яуызлытсты изгелек файзаЬына хэл итеу,- тип курпэтэ Н.Федь,- яуызлытсты хэрэкэттэ асытслап курпэтеп биргэндэ генэ мемкин" (258,192-193).
Шунльгктан языусылар хэзерге заман мещандарынын, ысын йезен, кемлеген, бер осратста, уларзыц социаль-ижтимаги яцгырашлы тискэре сифаттары пэм тсылытстары ярзамында хасил булган келкеле ситуация-ларза уззэренэн фаш иттерпэ, икенсеЬендэ был бурысты антиподтары бу-лышлыгы менэн аттсара.
"Аты барзыц-дэрте бар" комедияпыныц авторы Н.Рэйетбай быга тсэзэр героик эпостарзьщ, экиэттэрзен,, романдарзын, идея-эстетик йекмэткепен билдэлэгэн "ир-егеткэй менэн ат башы", тигэн образлы пуз бэйлэнешенэ нигезлэнеп драматургик сюжет тсорган Ьэм ирлек намысы проблемапын шатстай кесле милли рух энергетикапына эйэ булган ТСотлобай образы Ьэм унын, баштса персонаждарга тэьсире мисалында хэл иткэн. ЬикЬэн йэшлек ТСотлобайзьщ гаилэпенэ, куршелэренэ булган менэсэбэтенэн тыуган тсылытстары тсызытс та, тсызганыс та. Сенки ул тсатынына белдергэн дэгуэЬен шик астына тсуймай.
Санаторийзан тсайтып тешеуенэ Атсбузатын патып ебэреузэрен белгэс, ТСотлобай яу тсуптара. "Ьин бит минен, тсанатымды пындырзьщ! Йэнемде йолтсоп алдыц!"- ти ул тсарсыплиа гэйрэтен сэсеп. Атссапын илтеп биреп атты алып тсайтыр ине - Балбикэ эбей алыусынын, кем, тсайпы ятстан икэнен белмэй. Был эшкэ туранан-тура тсатнашы булмапа ла, иренен, ярЬыу холтсон белгэнлектэн, яуаплылы-кты уз естенэ ала. Ысынында ипэ Атсбузатты тсызы Октябрина, улына мотоцикл алырра атсса кэрэк, тип Иатып ебэрэ.
ТСызыньщ был яуызльшы хатсында ТСотлобай белмэй. hyFbiurra улемдэн тсоттсарып алып тсалган дурынан мэхрум итеузэ ул тсатынын Бэйеплэй. Yc алыр есен, аттан тсотолдон, бабайпыз за тсаласатспын. тип, куршепенэ, аты булган Шэмсебикэ тсарсытстса ейлэнергэ тсарар тсыла.
Шэмсебикэне ауылдын, Ьатыбал исемле буйзатс тсарты ла поратып йерей. ТСотлобай шикелле, ул дыуамал тугел. Шэмсебикэ эргэпенэ курше тсартыньщ инеп йереуен ишеткэс, ярИып ала алыуын. Тик Шэмсебикэне уз ягына аузарыу есен унын, шартын утэргэ кэрэк. Ьатыбал риза тугел: ха-лытстын, "бисэ ейенэ кускэн" тип мэсхэрэлэуенэн шерлэй. Шэмсебикэ лэ йортон ташлап китэ алмай: ире Бэлинур улер алдынан тотсомонон, нигезен ташламартса, тсоротмартса тсуштсан. "Мэрхумден васыятына хыянат итте-реп, улгэс тамутста яндырырра итэпецме? Мин бынан бер тсайза ла китмэйем! ТСотлобайга сырам!"- тип уртэй Ьатыбалды. "Кейэу егете"нен, дэ дэлилдэре узенэ тсалпа ышандырырлытс: "Мин бит Ьицэ егерме йэшемдэн Faiim-KMbiH, Ьин тип FyMep буйы ейлэнмэнем. Алтмыш йыл буйы ба-байьщдьщ улгэнен кеттем...Аллара шекер, нипайэт, Бэлинурын, улде. Инде пицэ ейлэнэм типэм, йэнэ!..".
Йэнэ Ьатыбалдын, юлын ТСотлобай кирмэксе. Унын, упкэлэу тсатыш эйтелгэн Ьузяэрен ТСотлобай узенсэ мэрэкэлэй: "Алтмыш йыл буйы бер бисэ бит! Ялытстырзы. Яны бисэ алам, йэш бисэ"; "ТСыуып сыБарпан (Балбикэне - Р.Э.) - йэл... Йэшэр эле шунда. Ирке йортта"; "Бер тен берепе, икенсе тен..."; "Хэзер хут ун бисэ ал -демократия!"(328,287).
Ріуз ыцрайында ТСотлобай Катыбалдьщ бынан теуэл илле ее йыл элек атына бер кунэк поло бирмэуен иркэ ала. Шуньщ есен тегепенен, Шэмсебикэгэ ейлэнмэ тигэн утенесен тсэнэгэтлэндерэ алмауын эйтэ. гіатьібал Шэмсебикэ ишегенэ артсыры TOpFac, тсарттар кермэклэшеп китэ. ТСотлобайзын, радикулиты, Ьатыбалдын, ревматизмы тсузгалгас тсына тыныслана тешэлэр. Катыбал сараЬыззан дэгуэсепен дуэлгэ сатсырам, тип мылтытс артынан китэ.
Дуэль килеп сытсмай. Шулай за Ьатыбал тсулындагы мылтытс ата. ТСотлобай тсолай. Улер алдынан тсатыны, тсызы менэн бэхиллэшэ, ке-шелэрзэн тсыйырпыттсаны есен упкэлэмэузэрен утенэ. Бигерэк тэ тсызын изге булырга сатсырыуы фэЬемле ( Ъин бетэ отыи, менэн мин,э отсшаганпын,... Эгэр ир генэ булып тыуган булЬан, ..."). "Карт илле Иигез йэшлек тсызына пенсия юллап алып биреуе менэн дэ ТСЭНЭБЭТ.
ТСотлобай улмэй - Ьатыбалдьщ мылтыпл буш патрон менэн тсоролган булып сыга. ТСолаган урынынан тороп, ай-вайына тсарамай, бар кесенэ перэн пала:"Иптэштэр! Тауыш! Бая эйткэн бар пуземдэн баш тар-там. Улар яцылыш эйтелде". Лэкин ятсты донъя менэн хушлашып елгергэн ТСотлобайга бер кем дэ иггибар итмэй.
ТСотлобайзын, "улеу" ватсигапы осратслы рэуештэ Ьатыбал менэн Шэмсебикэнен, "борсатстары бешеп", ейлэнешеугэ пуз тсуйышыуы менэн тап килэ. Был яцылытс ТСотлобайзын, пландарын селпэрэмэ килтерэ, ко-мизмынын, апогейын билдэлэй.
Шэмсебикэнен, Ьатыбал ягына ауышыуында Зэкирйэн айырыуса эуземлек курпэтэ. Ул элекке бисэЬе Октябринанын, кэцэшенэ тсолатс палып дерес эшлэй. Октябринанын, Иуззэренэн ТСотлобайзын, Шэмсебикэ тсарсытстса атына була плна ейлэнергэ йереуе беленэ. Быга юл тсуймас есен, Зэкирйэн тиз арала аттарын Ьатып ебэрергэ тейеш. ЭсэЬе Шэмсебикэ тсарсытс атты паттырыуга ризалытс бирмэй, эммэ улы Октябрина менэн бергэ булган осратста, Ьатыбалга барырга тсаршы тугел.
Форма Ьэм йекмэтке синтезы. Жанр-ара куренештэр
Эзэби терзэрзен, жанрзариа HOFOHToho кесэйеу Ьэм жанрзарзын, уз-ара синтезы ЬеземтэЬендэ, драматургиябызза жанр-ара куренештэр, тсатмарлы эзэби-эстетик формалар барлытстса килде. Драматизм менэн бер рэттэн, эпиклытс Ьэм лиризм сэхнэ эсэрзэрендэге фекерзе метафоралы яЬаны, хэрэкэтте ян,ы бизэктэр менэн байытты, тамашасьша катарсис есен ян,ы мемкинлектэр тыузырзы.
Хэзерге осорза язылган сэхнэ эсэрзэре узенэ курэ яцы жанр формаЬын хэтерлэтэ. Бындай феномен жанрзарзын, узаллыльшьт билдэлэусе Ьызаттарзын, югалыуын анлатмай. Драматургияла "жанрзар бунты" драма, комедия Ьэм трагедиянын, уз-ара менэсэбэттэренен, интенсивлашыуы менэн генэ тугел, шулай уте стилдэрзен,, эпос менэн лириканын, ЙОРОНТОЬо менэн дэ билдэлэнэ. Бьша мисал итеп "романтик драма", "романтик трагедия", "драматик поэма", "драматик повесть", "моцЬоу комедия", "памфлет-пьеса", "фантасмагория" кеуек Ь.б. формаларзы курЬэтеп була.
Кэр драматургик эрэрзэ лиризм, эпиклытс элементтары терле тсиммэткэ эйэ. Уларзьщ Ьэр береЬе баштса эзэби терзэргэ "утеп ингэн" ос-ратста ла, автор матссатына ярашлы рэуештэ тик билдэле бер жанр сиктэрендэ генэ бетэ тсеуэтендэ Ьэм тулыльшында сагылыш таба, кетелгэн художестволы эффектты тыузыра.
"Драматик" комедия М.Кэримден, "Йэйэуле Мэхмут" комедияЬынын, йекмэткеЬе Ьэм структураЬы билдэле булган (шул иеэптэн автор узе ижад иткэн) пьеса-ларзан айырылып тора. Эсэр хикэйэтте хэтерлэтэ. Бындай алымга мерэжэгэт итеп, драматург кешенец тормоштары урыны, хезмэткэ менэсэбэте кеуек меЬим проблеманы гэзэти булмаган шарттарга тсуя. Унын, хэл ителеше ин, элек эсэрзен узэк геройы булган эшеэн Ьэм изге кунелле Мэхмут Юлбирзин менэн бэйлэнгэн. Мэхмуттен, Бэзэтилеген рарлау есен драматург кутэрелгэн проблеманы тормошсан тулылыгында, реаль хэлдэргэ бэйле пынландырыузы матксат итеп тсуйган. Мэхмуттен, БЭЗЭТИ кеше булыуы есен социаль шарттарзын, ЮКЛЫБЫ уларзы авторзын, узенэ булдырыу кэрэклеген эйткэн. Ошонан СЫРЫП, М.Кэрим комедиянын, структурапын фараз итеу алымына кора.
Эйтергэ кэрэк, шартлылытстын, бер тере булган был алым Мэхмуттен, тсатыны Мэзинэ менэн тсабаттан осрашыуы картинаЬында уте асытс куренэ. Был осрашыу РЭЗЭТТЭН тыш шарттарза килеп сыра. Мэзинэнен, ябай тегенсе булган Мэхмутте хыялпызлытста гэйеплэп, таш-лап китеуенэ егерме биш йыл (!) ватсыт уткэн. Кемеш туйзары айтсанлы икенсе ире менэн ательега килгэн Мэзинэ тегенсе Мэхмутте осрата. Лэкин Мэзинэне гэжэпкэ тсалдырганы - райсовегка килгэс, шул уте Мэхмутте председатель сифатында куреуе.
Аилашылыуынса, драматург ватсигаларзы эзмэ-эзлелекле пурэтлэмэй. Мэхмут менэн Мэзинэнен, осрашыу картинапы узенсэлекле композицион элемент ролен утэй. Унда бер ук ватштта кульминация ла, сиселеш тэ бирелэ. Эсэрзен, узэк картинапы булган был куренештен, эстетик бапапы тогролотс пэм ялганлы-к, изгелек пэм эгоизм, эш пейеусэнлек пэм байлы-к артынан тсыуыу кеуек эзэми сифаттарзын, принципиаль "бэрелешен" курпэтеу менэн билдэлэнэ.
Был "бэрелештэ" Мэхмут менэн Мэзинэнен,, башка персонаждарзын, характер сифаттары асыла. Мэзинэнен, комизмы, унын, мутльшы фашла-нып, "Йэйэуле Мэхмут"кэ ярзам hopan килеуе менэн генэ ацлатылмай, э Мэхмуттен, тормошон ацлай алмауында, улай Fbma ла тугел, aiyiapFa ла тырышмауында. Мэхмуттен, тормошо азым пайын yFa яраткан эшкэ би-релгэнлектен, ялган дан артынан тсыуыузан, байлытска тсызьшыузан естен икэнлеген исбатлап тора. ТСапыл Мэзинэ Мэхмуткэ "эрнеузэрен" асып пала: Тэфу ит, Мэхмут, мин могайын, баштсаса андарга телэмэйемдер... Ьинен, ошондай оло дэрэжэн,, ошондай кабинетьщ, ошондай естэлен,, ошондай ултыррыстарын,, ошондай дивандарьщ, ошондай терле-терле телефондарын,, ошондай йыЬазын, - минен, хыялым ине. Э пин Ьенэренде ташламай, шуларзы haHFa ЬукмайЬын,, кэмЬетэЬен, кеуек, йылы буреккэ Ьалынган буре балаЬылай, Ьаман уз урманьща -карайЬын, кеуек... Минен, 6biFa хатта хэтерем кала.. ."(339,163).
Кетелмэгэнерэк булЬа ла, Мэхмут менэн булган был осрашыу катынды уйланырга мэжбур итэ, унын, тауышында моцЬоулытс Ьизелеп китэ. Мэзинэнен, "йерэкте лэ... шапылдатып ябып булЬа икэн ул... Анау ише ЬемЬезлек бэреп инмэЬен есен", тигэн Ьуззэре, нисектер, еметЬез, шу-лай за кешелэрсэ янгырай. Тик ул кунеккэн тормошонан айырыла алмай, дан Ьэм етеш тормош хатсындагы хыялдары унын, шэхси трагедияЬына эйлэнэ: сенки мещанльпстын, яуыз кулы менэн хэрэкэткэ килтергэн меха-низмды тутстата алмаслытс хэлгэ килеп етэ.
Комик хэрэкэттэ автор тарафынан "эйе шул" тип бик йэтеш аталиан тары ла бер персонаж тсатнаша. Ул - Инсаф Мисбахов, Мэзинэнен, икенсе ире. Унын, Мэхмут кабинетына килеп инеуе ук узэк картиналаБЫ узенсэлекле комик "шартлау"зы барлытска килтерэ, ЙЗБНИ Мэхмуттен, ысын кешелек сифаттарын асырга, тсайЬы бер айырым ситуацияларзын, келкеле булыуын курергэ ярзам итэ. Инсаф - Мэхмуттен, антиподы. Кешелек намысын арБыматс итеп эйэрлэгэн Мэхмуттен, гэзэти кеше икэнлеге Ьыналган ватсигаларза Мисбах, Мэзинэ шикелле, тамашасы алдына комик планда килеп бара. Унын, уз фекере юте, унда Мэзинэнен, мещанлытс ынты-лыштарынын, Ьэлэкэтле тэьсире caFbma. Шунлытстан "эйе шул" енэйэт юлына баса ла. Бьша алдан уте ишара яЬапмылыр, автор Инсафтын, бер "кэмеелегенэ" иртибарзы йунэлтэ. Кейеп тсарау ватсытында Мэхмут, Инсафтын, кулдарын улеэгэс, Ун,ы озоноратс",- ти. Инсафтын, комик портре-тын булдырыуза уцышлы кулланылган деталь был. Куренеуенсэ, пьесала келке хэлдэр персонаждар менэн Мэхмут араЬындагы менэсэбэт нигезендэ барлыктса килэ.
Композицион сараларга -королган хэрэкэт
Икенсе типтагы хэрэкэткэ тсоролган сэхнэ эсэрзэрендэ, тэуге ос-ратстагы шикелле, сюжет бер генэ Иызытс буйынса устерелмэй. Барлытстса килгэн ватсигалар тин, хотсутслы булганлытстан, бер-береЬенен, алшартын йэ Иеземтэпен тэшкил итмэй, э параллель планда бирелэ. Шунлытстан уз-ара мэгэнэуи бэйлэнештэ булБан сюжет пызытстары хасил була.
Персонаждарзыц меЬим, хатта дейем кешелек проблемаларга, тото-ротшо хэлдэргэ, ситуацияларга менэсэбэте хэрэкэт сыганаБы булып тора. Мотивтар иЬэ был юлы эш-тсылы-ктарзы тизлэтеу сараЬы булыу менэн бергэ, эсэр идеяЬыныц тэрэнлеген билдэлэй, геройзарзыц куцел бетенлеген, дейем психологик торошто курЬэтэ.
Ошо йэЬэттэн М.Кэримдец трагедиялары Ьэм поэтик драмалары айырылып тора. "Салауат" трагедияЬында, мэсэлэн, шэхестец ил, халытс алдында яуаплылыгы проблемаЬы эсэрзец ябай булмаган композицион ойошторолошон ("0н аралаш ете теш") билдэлэй. Узэк геройзын, узе баш-KapFaH эштэрзец хатслы булыу-булмауына яуап эзлэуе ее пландаБЫ сюжет устерелешен тэьмин иткэн. Шуларзын, береЬен Салауатты язалау картинаЬы, уны тоттсонлотстан тсоттсарырга тырышыу менэн бэйле хэлдэр, батырзын, дицгез тебенэ тешеп китеу куренеше тэшкил итэ. "Хэтерлэу" менэн "Хэтерлэузен, дауамы" кеуек елештэре 1773-1775 йылдарзагы Крэстиэндэр Ьугышыныц Салауат менэн бэйле ватсигаларын куз алдына бастырырга булышлытс итеусе икенсе сюжет Ьызыгы булЬа, есенсеЬе иЬэ батырлытстыц милли сыганатстарын, социаль ерлеген асытслаусы "0н аралаш теш" Ьэм Теш" кеуек элементтар менэн билдэлэнэ.
Эсэрзец синтетик архитектоникаЬы был юлы хэрэкэттец бер-нисэ Ьызытстан ойошоуо менэн генэ тугел, э шуларзьщ бер ук ватсытта фекер йэЬэтенэн бер-береЬенэ "утеп инеуе", бер-береііен тултырып килеуе менэн билдэлэнэ. Быны эсэрзэге пэр бер картинага тсарата эйтеп була. Мэсэлэн, тэуге сюжет линияЬын тэшкил иткэн ватсоталар, уларзын, тсоролошо башка компоненттар менэн берлектэ "трагедия эсендэге трагедия"ны бар-лытстса килтерэ. Эсэрзэ бер-нисэ кульминация Ьэм сиселеш бар икэн, шу-ларзан бер кульминация менэн бер сиселеш трагедияныц дейем, берзэм экспозицияЬы хезмэтен утэгэн "0н" картинаЬында бирелгэн.
"0н" картинаЬында Салауаттыц узе, Баиш, Язалаусы, Ьатссылар Ьэм Халытс тсатнашлыБында эмоциональ, психологик йэЬэттэн ис киткес кесергэнешле ситуация хасил була. Язалаусы уйлаганса, Салауатты ха 311 лытс узе тукмарра тейеш: "Мин баштсорттоц шаБирына, батырына, юл-башсыпына, кел-кумергэ -калган ере буйлап ауылдан-ауылга, ырыузан-ырыура, юлдан-юлга йеретеп, халыхгын, у? тсулы менэн тсамсы Ьутстырам. Куп Ьуктырам. Тутсмалган iuaFHp бер мэсхэрэ кисерЬэ, уны уз тсулы менэн тукмаБан халытс мец мэсхэрэ кисерэсэк. Мен мэсхэрэ!"(341,100). Язалау урынына ятсынлашып килгэн халытс теркеме быны расларан пыматс: сыбырткы, тсамсы, сыбытс шыйлауы торБан Ьайын ньшыратс ише-телэ. Быны куреп Ьэм ишетеп TOpFaH Баиш узенсэ TCbiyaHafblcbimian та, ниндэй мегжизэ был? Тутсмайзар! Салауатты тукмайзар!!! Тимэк, халытс инде артсанланган. Артсан осо хэзер беззен, тсулда. (Ике тсуллап артсан тоттсандай итэ.) Минен, тсулБа тсаптсас, ыстсынмас!!!" (341,100). Лэкин Салауатты уратып алган халытс уз батырына тсагылмай, э, киреЬенсэ, пэр кем йэн асыуы менэн узенэ йэ тсамсы, йэ сыбытс hyFa. ТСайЬы берэузэр бау, йэ таятс пелтэй. Куренештед шапиты булган Язалаусы, бер аззан телгэ килеп, атсырып ебэрэ: "Кырагайзар! Был ни эш? Нидэ тутсмайЬырыз узегеззе? Нинэ тутсмайЬырыз?!" Халытс бер-нисэ кеше исеменэн yFa был ай тип яуап тсайтара: Беренсе кеше. Безгэ шул таман! Шул таман безгэ!! (Эсенеп узенэ hyFa.) Икенсе кеше. Тутсмайбыз. Кеззе тсырып бетерэ алмауыбыз хур-лырынан тутсмайбыз! (Узенэ hyFa.) сенсе кеше. Енелеуебез оятынан тутсмайбыз (Узенэ hyFa.) Дуртенсе кеше. ТСуйыныбызза тсара йыландар асыраганбыз, шул хурлытстан... Шул хурлытстан тутсмайбыз (Баишкэ Ьелтэй, эммэ узенэ hyFa.) Икенсе кеше. ТСанмаган усебез hbiybiHMahbiH есен - тутсмайбыз! (Узенэ hyFa.) 0 сенсе кеше. Нэфрэтебез ЬунмэЬен есен - тутсмайбыз... (341,102). Шулай итеп, ситуация кетелмэгэн Ье?емтэне бирэ. Лэкин ул трагик конфликтный, сиселеуенэ ишара яЬамай, киреЬенсэ, Салауаттын, кисе-рештэрен тэрэнэйтэ генэ. Бындай психологик торош унын, Монологында, Баиш, Язалаусы, Халытс, Гелнэзирэ менэн булган диалогтарында ярылып ята. Беренсе "6н" картинаЬындагы кульминацияла халытстын, Салауатты ятслауы, беренсенвн, эсэрзед трагик пафосын барлытстса килтерэ, икен-сенэн, артабанБы "вн" Ьэм "hyH,Fbi ен" мисалында авторзын, халытс Ьэм шэхес проблемаЬына узенсэлекле менэсэбэт белдереуен дэлиллэй. Ин, меішме, халытс есен эшлэнгэн эштец изге, хате булыуы хатсындаБЫ идея ескэ тсалтсып сьша Ьэм доминантлытс итеусе фекергэ эуерелэ. Икенсе "6н" картинаЬындагы сэхнэлэ Салауат куренмэй. Ватсига Илеш, Байназар, Баиш, Мария тсатнашлыгында Салауат ябылган зиндан эргэЬендэ бара. Аяныслы тамамлана был ватсига. Ьудгара-к Ьатссылар уны "баштсорттар бер-береЬен Ьуйгандар", тип баЬалай. Баиштыц Ьатлыгы артсаЬында Илеш менэн Байназар Ьэлэтс була. "Ох, Салауат! Эгэр Ьине зинданындан тсоттсара алЬам, йыйган ризытс, эскэн Ьыузар, узБан юлдар, кургэн кендэр бары хэлэл булыр ине", тип хы-ялланган Илештен, атаЬынын, хэнйэренэн улеуе утэ лэ укенесле! Салауатты аралап алып тсалырга телэгэн улынын, Ьэлэкэте Баишты Ьис тэ Ьискэндермэй, сенки ул Салауаттын, тсотолоуы нимэ менэн бетерен ятешы ащгай. Узенен, тсара матссаттарына табан эзэм Ьейэктэренэ басып атлауын дауам итэ. Баштсорт иленен, ханы булырБа хыялланган Баиш узе лэ гэзеллек тсылысынан улемгэ дусар була.
