Содержание к диссертации
Кереш 4
I булек. Татар драма эсэрлэренец яралуы Ьэм герой концеп- циясе формалашу 11
1. Милли ац усеше тенденциялэре Иэм татар драмасы 11
1.1. Мэгърифэтчелек идеологиясе Иэм эдэбияты формалашу тарихыннан 11
1.2. Татар драматургиясенец яралу алшартлары 28
2. XIX йез ахыры татар драматургиясендэ герой концепциясе 34
2.1. Беренче татар оригиналь драмаларында герой проблемасы 34
2.2. Беренче тэржемэ драма эсэрлэрендэ геройлар бирелеше 46
II булек. Мэгърифэтчелек реализмыннан тэнкыйди реализмга кучеш чорында герой концепциясе 61
1. Мэгърифэтчелек реализмы тудырган яца геройлар 61
2. Мэгърифэтчелектэн тэнкыйди реализмга таба 72
III булек. Татар драматургиясенец тэнкыйди реализм усеше чорында герой концепциясе 97
1. XX йез башы татар драматургиясендэ ижтимагый- сэяси мотивлар Ьэм милли идея гэудэлэнеше 100
2. XX йез башы татар комедиялэрендэ сатирик герой 127
Йомгак 148
Файдаланылган чыганаклар Ьэм фэнни эдэбият исемлеге 153
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Бугенге яцарыш чорында татар эдэбияты тарихына, шул исэптан XIX йез ахыры — XX йез башы татар едэбиятына да яцача, объектив карарга мемкинлек туды. Бер гасырдан аз гына элегрэк деньяга килгэн, чагыштырмача аз вакыт аралыгында формалашып житкэн татар драматургиясе тарихын да, бер кысада гына тугел, э пэрьяклап объектив ейрэну мемкинлеге ачылды.
Профессор А.Г. Эхмэдуллин бу проблеманьщ эпэмиятле булуына басым ясый: «Бездэ татар драматургиясенец тарихы алай начар ейрэнелмэгэн. Яхшымы — начармы, аныц усеш баскычларын, hep дэвердэге узенчэлеклэрен, сэнгатьчэ яцалыкларын, теп проблемаларны куз алдына бастырырлык хезмэтлер язылган. Лэкин, элбэттэ, бугенге эдэби-теоретик Ьэм эстетик критерийлар яктылыгында бу тарихны янадан ейрэнергэ кирэк».1
Герой образыньщ эш-гамэллэрен, фикер усешен ейрэну драма тарихын барлау, кузэту ечен нигез итеп карала. Шуца курэ дэ татар драматургиясе тарихыныц беренче дэверендэ (1887—1910 еллар) герой концепциясенец усеш-узгэрешен идея-эстетик Ьэм тарихи-милли аспектта ейрэну актуаль бурыч буларак кабул ителэ.
Эдэбият галиме Б. Гыйззэт татар драматургиясенен башлангыч еч этабын билгели. Беренче, хэзерлек чорына 1887 елдан 1905 елга кадэрге вакыт аралыгын кертэ. Икенче чорга 1906-1911 елларны, э еченче чорга 1911-1912 еллардан соцгы дэверне ала. Бу буленеш, Эхмэдуллин А. Г. Офыклар кинэйгэндэ. Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. — Казан: Тат. кит. нэшр., 2002. — Б. 8.
нигездэ, диссертациядэ саклана, эмма 1911 елдан татар драматургиясенец усеш процессы узгвру свбепле, фэнни хезмэттэ ейрэнелэсе вакыт аралыгы 1910 елга кадэр курсэтелде.
Герой концепциясе hep эдебиятныц узегенэ салына, халкыныц узац, фикер усешен, карашларын, заман узенчэлеклерен узендэ туплый. Татар драматургиясенец яралу чорында донья кургэн пьесаларда герой концепциясе бирелешен ейрену драма тарихыныц башлангыч чорын кузаллауга зур елеш кертэчэк. Бу яктан элеге эзлену-тикшерену XIX йез ахыры — XX йез башы татар драма эдебияты тарихын ойрэнуне купмедер дэрежеде тулыландырачак.
Бугенге кенге кадер, башлыча аз ейренелгэн яки бетенлэй вйрэнелми калган XIX йез ахыры XX йоз башы эсерлеренец драма торе узенчвлеклерен кузету, конфликт тудыру пэм герой концепциясе месьвлесен ачыклау килечекте вдебият тарихында бу всерлврне башка аспектларда да ейрену мемкинлеген тудыра, шуныц белен элеге тикшеренунец актуальлеге билгелене.
Драматурглар, заман сулышын тоеп, халыкны борчыган Ьэм жемгыятьне усешендэ, терэккыятенде тоткарлаган себеплэрне ачарга телилер. Бугенге кенде аларныц ижатын, хэзерге заман югарылыгыннан торып, объектив ейрену ихтыяжы туды. Бу ихтыяж татар драматургиясенец теуге адымнарын заман талеплэре яссылыгында туган яца сорауларны, милли месьелэлэрне ачыклау телеге белэн барлыкка килде. Шул ревешче, бу кенге кадэр тиешенче ейренелмеген яки игътибардан читте калган татар пьесаларыныц да идея-эстетик кыймметен билгелеу, герой концепциясенец узенчэлеген курсэту мемкинлеге туды.
Эдэбият белемендэ герой проблемасы XX йез башында ук узэкке куела, белгечлэр арасында бехеслер уятып киле (Г.Сегъди, Г.Баттал). Совет чорында уцай герой проблемасын узекке куеп эзленулер алып барыла. Г.Халит, Х.Госман, Х.Хэйри, Н.Юзиев, Ф.Мицнуллин, А.Эхмодуллин, Ф.Мусин, Т.Галиуллин, Н.Гыйззэтуллин, М.Вэлиев, Р.Мостафин, Ф. Хесни h. б. мвкалэлэре Ьэм хезмэтлэре шуны дэлилли.
Хэзерге чорда, суз хврлеге, ижат местэкыйльлеге яца яцгыраш алган кеннэрдэ, эдэби герой мэсьэлэсе кабат актуальлэшэ. Герой концепциясен ижат методлары яктылыгында, шэхеснец эчке Ьем тышкы халвтен, эш-хэрэкэтен, кешелэргэ менэсэбэтен ачыклау, гомумкешелек сыйфатларына аерым игътибар биру, чор узенчэлеклэре белэн тыгыз менесвббттэ ейрэну эЬэмиятле. А.Г.Эхмэдуллин да шушы ук фикердэ тора: «Инде безгэ ижат методларын ейрэнгэндэ до, эдэбият тарихын дэверлэргэ булгэндэ до алга кешелеклелекне, кешенец узенчэлекле концепциясен куярга кирэк. Кешегэ кешелекле, миЬербанлы менэсэбэт, кешене ИлаЬи кеч вэкиле яки табигать баласы буларак карау Ьэм сурэтлэу беренчелекне алырга тиеш».3
Соцгы елларда рус, татар Ьэм башкорт эдэбиятларында герой концепциясенэ багышланган фэнни хезмэтлэр дэ донья курде.4
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. Бугенге кенгэ кадэр башлангыч чор татар драматургиясе эсэрлэрендэ герой концепциясе гомуми планда гына каралып килгэн яисэ аца аерым автор ижатын еирэнугэ бэйле рэвештэ тукталганнар. Кайбер авторларныц мирасы, гомумэн, игътибарга алынмаган, ягъни ейрэну-тикшеренудэн читтэ калган.
Татар драматургиясенец яралу Ьэм формалашу чорында герой концепциясен яктырткан беренче мэкалэлэр XX гасыр башында донья Эхмэдуллин А. Офыклар кинэйгэндэ. Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. — Казан: Тат. кит. нэшр., 2002. — Б. 116.
куре.5 Бу чор драматурглары ижаты Х.Хисмэтуллин, Ф. Гыйззэтуллин, М.Гайнуллин, Б. Гыйззэт, А.Эхмвдуллин, Э.Сибгатуллина, Н.Ханзафаров, З.Мехэмматшин h.6. хезмэтлэрендэ яктыртыла6. Эмма 1887—1910 еллар аралыгында герой проблемасын анализлау омтылышы бу хезмэттэ тэуге тапкыр ясала.
Гыйльми яцалыгы. Диссертациянец гыйльми яцалыгы татар драматургиясенец яралу пэм формалашу чорында (1887—1910) герой концепциясен ейрэну юлында беренче монографик тикшерену булудан гыйбарэт. Хезмэттэ беренче тапкыр бу чор драматургиясендэ герой концепциясе бирелеше комплекслы рэвештэ ейрэнелэ. Татар драмасы яралу алшартлары Ауропа пам рус эстетик фикере белэн бэйленештэ карала. Мэгърифэтчелек идеологиясе пэм эдэбияты формалашу тарихы логик эзлеклелектэ барлана. Татар мэгърифэтчелек пэм жэдитчелек фикерлэренец дэвамчанлыгы Ьэм эдэбиятта яктыртылышы драма эсэрлэре мисалында герой концепциясе аша раслана.
Диссертациядэ моца кадэр тикшеренудэн читтэ калган эсэрлэр барлана Ьэм аларда геройларныц узенчэлеге милли узац усеше белэн бэйлэнештэ кузэтелэ.
Татар драмасыныц тер буларак яралуы XIX йез ахырына туры киле. Бу чорда татар милли-юктимагый фикере Ауропа пем Рус мегърифетчелеге уткен юлны — мегърифетчелек деверен уза. Шушы процессны ейрену кучемлелекнец нигезен табарга, милли драма узенчелеген герой концепциясе аша билгелерге ярдем ите.
Диссертациянец гамэли эпэмиятенэ тубендегелерне кертерге мемкин:
бу фэнни эшнец нэтижэлерен унтугызынчы гасыр ахыры-егерменче гасыр байта татар драматургиясе буенча югары уку йортларында, урта мектеплерде, гимназиялерде лекция, махсус курсларда, гамэли дэреслэрде файдаланырга була;
диссертация уку-укыту программалары, урта мэктэпте укыту программаларын тезегенде ярдем ите ала;
татар драма тарихы буенча хезмет язуда файдаланырга мемкин.
Фэнни хезмэтнен ейрэну объекты — 1887—1910 еллар драма есерлэре.
Тикшеренунен предметы — татар драматургиясенец яралу пем формалашу чоры пьесаларында герой образыныц бирелеш узенчэлеклере, геройныц узац Ьем милли ац месьелесе белен бейле ревеште усеш-узгереше.
Фэнни хезмэтнец максаты Ьэм бурычлары. Татар драма тарихын тулы Ьэм объектив беялеу ечен аньщ беренче адымнарын Ьэм усеш юлын ейрену мепим. Диссертацияде беренче татар драмаларында герой концепциясенец бирелешен эдеби методлар яктылыгында системалы, чагыштырма-тарихи, эволюцион-структур Ьем фелсефи нигездэ ейрэну максаты куелды. Максатка ирешу ечен тубендеге бурычлар билгеленде:
XIX йез ахыры — XX йез башыныц беренче ун елында денья курген татар драма эсэрлэрен ейрану, текстологик тикшеру;
татар драматургиясе барлыкка килуенец алшартларын Кенбатыш Европа, рус пэм кенчыгыш мэгърифэтчелек фикере пэм эдэбияты белен бэйлэнештэ кузэту;
герой концепциясенец усеш-узгврешен ижтимагый пэм МИЛЛИ узац усеше белэн бэйлэнештв ейрэну;
ижтимагый тормыш шартлары тээсирендэ милли герой образыньщ идея-эстетик усешен бэялэу.
Чыганаклар.
XIX йез ахыры — XX йез башы татар драматургиясен тикшеру дэвамында автор тарафыннан КДУ ньщ сирэк китаплар пэм кулъязмалар булегендэ тупланган эсэрлер, мекалэлер, «Казан» милли-мэдэни узок музее архивында, Санкт-Петербург uiehepe Россия милли китапханэсенец эдэбият булегендэ сакланган пьесалар ейренеле.
Шулай ук гасыр башында денья курген «Эл-Ислах», «Йолдыз» газеталарында, «Шура» журналында басылган тенкыйди мэкалэлэргэ мерэжэгать ителэ.
Тикшерену методологиясе Ьэм методикасы. Фэнни эшнец методологик нигезенэ эдэбият белемендэ кабул ителгэн тешенчэлэр, принциплар алына. Герой концепциясенец асылын ачыклауда кайбер терминнар яцартыла, «тышкы хэрэкэт герое», «эчке хэрэкэтне устеруче персонажлар» кебек тешенчэ-терминнар драма эсэренец узенчэлеген Ьэм герой хасиятен ачыклау ечен автор тарафыннан тэкъдим ителэ.
Герой концепциясенец усеш-узгэрешен ачыклауда тарихилык принцибына таянылды. Текстны ацлатуда, аны тарихи форма буларак ейрэнудэ герменевтика теориясенэ нигезлэнелде. «Герменевтику рассматривают как искусство и теорию истолкования текстов, как форму историзма, методологию гуманитарного познания, методологию научного познания вообще, философскую онтологию и способ философствования, вид социальной терапии и т. п. »7
Методик яктан А.Аникст, А.Дремов, Л.Гинзбург, М.Бахтин, А.Бушмин, Ю.Борев, Д.Лихачев, А.Веселовский, Б.Борухов, Ю.Лотман, В. Хализев h. б. хезмэтлэренэ таянылды. Автор эдэби концепцияне нигезлэудэ Г. Халит, М.Гайнуллин, И.Нуруллин, Ь.Мэхмутов, И.Илялова, Б.Гыйззэт, А.Эхмэдуллин, Т.Галиуллин, Р.Ганиева, Й.Нигъмэтуллина, Ф.Мусин, Х.Миннегулов, Н.Ханзафаров, Р.Салихов, Д.Запидуллина h.6. хезмэтлэренэ мерэжэгать итте.
Хезмэтнец апробациясе. Диссертацияне язу барышындагы тикшерену нэтижэлэре КДУныц фэнни-гамэли конференциялврендэ укылган докладларда (Казан, 2001, 2002, 2003), республиканьщ вакытлы матбугатында басылып чыккан мэкалэлэрдэ чагылыш тапты.
Хезмэтнец тезелеше. Фэнни хезмэт кереш, еч булектэн торган теп елеш, йомгак, файдаланылган чыганаклар пэм фэнни эдэбият исемлегеннэн гыйбарэт.
Похожие диссертации на Концепция героя в период зарождения и становления татарской драматургии (1887-1910)
