Содержание к диссертации
Кереш 4
I булек. Ф.Яруллин прозасында хикэя жанры 10
1.1. Эдипнец 1961—1971 еллар хикэялэрендэ автор позициясенец чагылышы 14
1.2. Прозаикныц 1972—2000 еллар хиквялэрендо автор белен геройныц узара менэсэбэтлэрен яктырту 45
II булек. Ф.Яруллин ижатында повесть жанры 96
2.1. «Ждлкэннвр жилдэ сынала» повестендэ автор шохесенец гэудэлэнеше 99
2.2. «Кыйгак, кыйгак каз кычкыра» Ьэм «Кайту» повестьлэрендэ заман пэм герой мэсьэлэсе 132
2.3. «Яралы язмышлар» повестенец проблематик узенчэлеге 156
Йомгак 176
Библиография 180
Введение к работе
Татарстанныц халык шагыйре, Г.Тукай пем М.іувлил исемендэге Деулвт булеклере лауреаты, Татарстан Республикасыныц атказанган меденият хезматкере, «Халыклар дуслыгы» ордены кавалеры Фвнис Яруллин (документлар буенча Фаниз Гатаулла улы Яруллин) узенец вдвби эшченлеген поэзия елкесендо башлап, алга таба язучылык юкатын едебиятныц башка тармакларында да жеелдерв [67, 574-575].
Ф.Яруллин баштарак узенчелекле шагыйрь буларак таныла. Чвнки аныц ижатына башка язучыларда бик ук чагылмаган мотивлар — авторныц шохси язмышы, кайгы-сагышы пем кичерешлере килеп кере. Эчкерсезлек, зканында бергеленген яшэу омтылышы, эчке драма белен тормыш чынбарлыгыныц берелеше (Ф.Яруллин — егерме яшенде армияде гомерлек имгену алган пом яшеу мегьнесен олы ижатта тапкан язучы) — болар шигъриятте яцалык булып кабул ителе. Нем, тормыш вакыйгаларын гамьле куцел призмасы аша уткереп укучыларга уз сузен ейте алу аца зур уцыш китере. Мэгълум ки, алтмышынчы елларда чын лирика шигъриятте югалыбрак кала. Чвнки шагыйрьлер ул вакытта кубрек зур тезелешлер, идеаль геройлар белен кызыксыналар. Заман идеологиясе белен бейле шундый шартларда Ф.Яруллин уз есерлеренде тормышта кайгы-хесрет те, кешенец шехси тормышы да барлыгын, узенец куплернекеннен аерылып торган куцел деньясын чагылдыра. Болар белен ул бер-ике ел эченде республика кулеменде гене тугел, союз кулеменде до таныла.
Шулай да Ф.Яруллинныц иждци омтылышлары поэзия кысаларына гына сыеша алмый. Шигърият белен берреттен ул проза пем драматургияге де мереж;егать ите. Аныц хезерге вакытта ике йоз илледен артык хикеясе, унбер повеете (шулардан иц танылганнары: «Ждлкеннер зкилде сынала», «Кайту», «Кыйгак, кыйгак каз кычкыра», «Яралы язмышлар», «Портрет» пем «Мехеббет упкыны»), унбиш драма есере пем балалар очен язылган куп кене екиятлере бар. Прозага караган есерлере Ф.Яруллинныц бу елкедеге эзлену Ьем табышларын гына тугел, белки эдипнец яцарыш чоры татар едэбиятында тоткан узенчелекле урынын тулырак ачыклау ягыннан да игътибарга лаеклы.
Эш шунда ки, Ф.Яруллинньщ тэржемеи хэле, шехси язмышы аныц проза елкэсендэге ижатына узенец тирен эзен сала, пэм бу хел ахыр чиктв язучыныц татар прозасы усешендэге уз юлын пэм урынын билгели. Ягъни байтак дэрэжэдэ шэхси биографиясе белен бейле ревештв ул беренче хиквялэреннэн ук диярлек шул вакыттагы рэсми вдеби юнелешкв бик ук туры килеп бетмеген месьелелэр кутере башлый, пэм алга таба аныц мондый омтылышы квчэйгэннвн-кечэя бара. Лэкин эш язучыныц уз язмышын эдэби эсэрлэренэ салуында гына тугел, э Ф.Яруллинньщ фикерлеу узенчэлеклэренец шактый дэрэжэдэ башка дулкынга корылуында, ягъни хикэя-повестьлэрен тормышныц тышкы конфликтлары аша тугел, куцелдэ туган хис пэм кичерешлэргэ бэйлэп, жан каршылыклары аша тормыш каршылыкларына чыгуда, беренче итеп ижтимагый-социаль куренешлэрне алмыйча, донья турында, кубрэк гадэти булмаган шэхес аша, герой язмышлары аша фикер йертуде. Ул чорда ижат иткэн Ф.Хесни, Э.Еники, А.Гыйлэжев эсэрлэрендэ мондый алым купмедер чагылса да алар ижатында ул тоташ агымга эверелми.
Ф.Яруллин тема сайлауда, проблемаларны чишуде, бер эсэре белен икенчесе арасында бик нечке нюанслар аша дайми эзлеклелек тудыра белудэ уте сизгер. Эмма 60—70 нче еллардагы тэнкыйть, кубрэк заман идеологиясе рухындагы едэбият белен генэ кызыксынып, елеге шул чор очен «магистраль» юлдан читтэрэк торган Ф.Яруллин ижатыныц нечкэлеклеренэ тиешле игътибар бирэ алмады. Нэтиж;еде аныц прозасы тэнкыйть пем фен очен купмедер «ак тап»ка эверелде.
Шуца куре, ижат башыннан ук диярлек уз йезе, уз моцы булган Ф.Яруллин прозасыныц елеге кадэр тикшеручелэр игътибарыннан читтэ калып килуе теманын актуальлеген билгели.
Ф.Яруллин прозасын ©йрэнунец актуальлеге тагын автор позициясен ачыклау белен бэйленгэн. Язучы беренче эсэрлэренен ук деньяга карашын, теге яки бу узгерешлергэ шэхси менесэбэтен сайлаган темасы ашамы, геройларыныц реаль чынбарлыкка карашы рэвешендеме, лирик чигенешлвр яки фэлсвфи фикерлеу тосендеме белдере килде. Месэлен, рус тэнкыйтьчесе Е.Аксенова «Художественное выражение позиции писателя» дигэн китабында болай дип яза: «Позиция автора по характеру выражения может быть открытой, прямой, наступательной и может быть скрытой, замаскированной или сдержанной, может быть активной или созерцательной» [1,172].
Рус тэнкыйтьчесенец автор позициясенэ карата эйтелгэн сузлэрен Ф.Яруллин уз ижатында раслый. Ижади тежрибесе арта барган саен автор позициясе де терлече чагыла. Диссертацияде Ф.Яруллинныц прозадагы автор позициясен ачу белен бергэ, язучыныц шехес буларак усеше де курсетелде.
Теманы ейрэнунен торышы. Ф.Яруллинныц проза елкесендэге ижаты белэн беренче булып укучылар кызыксына. Алар узлеренец авторга язган хатларында, матбугат битлэренде басылган чыгышларында кубрэк едипнец ижади батырлыгына соклануларын белдерелер. Укучылар фикеренэ ияргендей, едэби тэнкыйть те баштарак кубрек шул ук батырлык мотивын куетледе. Моца мисал итеп М.Велиев, Г.Морат, И.Нуруллин, М.Шабаев пэм башка тенкыйтьчелер чыгышларын китерерге мемкин [10; 46; 54; 81].
Алга таба тенкыйть Ф.Яруллин прозасына купмедер анализ ясарга да омтыла башлый. Меселен, М.Галиев, едипнец стилен ацларга тырышып, болай дип яза: «Стиль узенчелегене дэ игьтибар итми мемкин тугел. Язучы бер вакыйганы кучемле икенче вакыйга белэн янеше куя, фелсефи уйлануга корылган яисе кыска эчтелекле хэл белен беренче вакыйганы ачыклый. Ачыкламаса, тел тебен яшерэ, укучыга уйланырга, бея бирерге урын калдыра» [15, 184]. Р.Гаташ, Б.Камалов, Р.Юныс, И.Нуруллин кебек язучы пэм тенкыйтьчелер Ф.Яруллинныц телене игьтибар ителэр пэм: «Фенис теленде некъ мене безне устерген авыл, аныц табигате, безгэ бик газиз урман, елга, куллере, иц куркэм гадэтлере, сиртмеле кое кебек мецге онытылмаячак табигать куренешлере, иц мепиме — авыл кешелере жанлана. Гадилек, саделек...»,— дип нетижэ ясыйлар [21, 11; 33; 90; 54]. М.Галиев пэм М.Велиев исе Ф.Яруллинныц «хикеялеренде тематиканы терлендерерге омтылуы»н, «хикеялере узекке алынган тормыш куренешенец уткенлеге белен, аньщ тирэн мегьневи кече ашатеэсир ясавын» ассызыклыйлар [15, 184; 10, 162]. Ф.Мусин едип хикеялэренец асылын ацлатырга телеп: «Без яшеген чынбарлыкны гамьле денья итеп карап, Ф.Яруллин уз хикэялэренде бу хеятнец терле-терле халетлерен пем мизгеллерен геуделендере. Эсерлеренде суретленгеннерне авторньщ гадети куз белен тугел, белки куцел кузе белен куруе сизелеп тора. Нетижеде ул без тормыш ыгы-зыгысында уз мешекать-борчуларыбызга чумып ничектер гамьсезрек утеп ките торган кендэлек бик гадети хеллерге Ьем вакыйгаларга тукталып карарга, аларга сеенерге, борчылырга heM, гомумен, бу фани деньяда гамьле булып яшерге ейрэте»,— дигон нетиже ясый [48, 8-9].
Матбугатта Ф.Яруллин ижатына карата басылган мекалелер куп булуга карамастан, аньщ ижаты монографик планда беренче тапкыр ейренеле.
Диссертациянен максаты — язучы Ф.Яруллинныц ижат эволюциясен ачу.
Куелган максатка ирешу ечен тубендэге бурычлар билгеленде:
— едипнец проза елкесендеге ижатын барлап чыгу;
— ижат эволюциясен автор позициясе яссылыгында вйрену;
— ижат эволюциясен жанрлар системасы аша ачу;
— автор позициясен сюжет-композицияге бейлеп ачу;
— психологик пем ехлакый яктан автор позициясен билгелеу;
— ижат эволюциясен тел-стиль яссылыгында тикшеру;
— татар прозасында алтмышынчы еллардан башланган яцарыш хэрекетенде Ф.Яруллинныц ролен Ьем тоткан урынын билгелеу.
Диссертациянец теоретик Ьэм методологик нигезен В.Хализев, М.Бахтин, Д.Лихачев, Э.Шубин, П.Ульяшович, И.Нуруллин, Ф.Хатипов, Ф.Мусин, Р.Сверигин, Ф.Миннуллин, Ф.Галимуллин, Н.Гиззатуллин, А-Ахмадуллин, Т.Галиуллин, М.Валиев Ьем башка танылган галим, тенкыйтьчелернец хезметлере тэшкил итте.
Диссертацияде системалы heM чагыштырма-типологик методлар кулланылды.
Хезмэтнец ейрэнгу материалы Ьэм чыганаклар булып Ф.Яруллинныц хикэя heM повестьлер жыентыклары, аерым алганда: «Май тоне» (1966), «Ачсац куцел терезелерен» (1969), «Дилкэннер жилде сынала» (1973), «Ьеркемнец уз сукмагы» (1982), «Туган кен булеге» (1984), «Сайланма эсэрлер» (1994), «Серле денья» (1997), «Яралы язмышлар» (2000), «Урман кызы» (2001), аныц иждтына багышланган мвкалэлэр, шулай ук хатлар Ьэм авторныц у3 есэрлереннен алынган фикерлэре хезмэт итте. Фэнни анализ ул ижат иткэн еллар вдебияты, язучыньщ замандашлары есэрлере контекстында алып барылды.
Диссертациянец Фэнни яналыгы Ьэм гамэли кыйммвте прозаик Ф.Яруллинныц ижат эволюциясен фэнни ейрэнугэ багышланган тэуге хезмэт булуы белен бэйлэнген. Беренче тапкыр аныц проза эсэрлэре шушы максаттан чыгып монографик планда анализланды, язучыньщ кайбер архив материаллары да фенни ейленешке кертелде, алар комплекслы тикшерелде. Меселен:
— ижат эволюциясе автор позициясе яссылыгында торып ейрэнелде;
— хикэялэр heM повестьлер жанр терлерене булеп тикшерелде;
— автор позициясе сюжет-композициягэ бейлеп ачылды;
— геройлар арасындагы менесебэтлэр аша автор позициясе курсетелде;
— эдипнец тел-стиль узенчэлеклэре билгелэнде;
— хикэя heM повестьлердэге образлар системасыныц аерымлыклары кузэтелде;
— татар прозасында алтмышынчы еллардан башланган яцарыш херекетенде Ф.Яруллинныц роле heM тоткан урыны билгеленде.
Диссертациянец нэтижэлэре XX гасыр татар эдебияты тарихын яцартып язуда, аныц буенча яцартылган программалар пэм дереслеклэр тезегенде, югары уку йортларында татар едебияты тарихы буенча лекциялер укыганда, мектэплерде, гимназиялэрдэ татар едебиятын укытканда кулланма материал булып хезмет ите ала.
Апробация. Тикшерену нетижэлэре Татарстан Феннер академиясе Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, едебият heM сенгать институтыныц ел йомгаклары фенни конференциялеренде (2001—2003), Казан деулет педагогика университетыныц яшь галимнер конференциясенде (2002) heM Татарстан Феннер академиясенец яшь галимнер нем аспирантлар конференциясенде (2004) беян ителде. Диссертация темасы буенча бер биобиблиографик курсеткеч, китапларда, вакытлы матбугат битлеренде сигез мекале денья курде.
Хезметнец структурасы куелган максатка пем материалны ейренуде теп нигез булган методларга нигезленеп билгеленде.
Диссертация керештен, тематик яктан аерымланган ике булектен, йомгактан йем библиографияден гыйбарет.
Похожие диссертации на Проза Фаниса Яруллина (Эволюция творчества)
