Содержание к диссертации
Кереш 4
I булек. Ю.Сафиуллинныц драматургиягэ килу юлы Ьэм ижат эволюциясе чорлары 11
II булек. Ю.Сафиуллин комедиялорендэ заман Ьэм герой концепциялэре эволюциясе 31
III булек. Драматургныц экияти пьесаларында заман Ьэм герой концепциялэренец узенчэлеклэре 60
IV булек. Ю.Сафиуллин драма Ьэм трагедиялэрендэ идея - эстетик эволюция
4.1. Эдип ижатында драматик шэхес образы эволюциясе 80
4.2. Ю.Сафиуллинныц «Идегэй», «Йозек Ьэм хэнжэр», «Ирдэукэ» эсэрлэрендэ тарих, заман Ьэм герой концепциялэренец яцачалыгы 100
Йомгак 142
Библиография 148
Кушымта 160
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Язучы Ю.Сафиуллин - татар драматургиясенец терлелеген, усеш-узгерешен, "тема Ьом жанр байлыгын, заман проблемаларын чагылдырган авторларыбызныц берсе. Ул одэбиятта уз йезе, уз урыны булган, театр сохнолэрендо осорлоре зур уцыш белон бара торган калом иясе.
Узган гасырньщ 70 еллар башында одебиятка кыска хикоялере, юморескалары, шигырьлоре белен килеп кергон едип - бугенге кендэ утыздан артык тулы кулэмле ньесалар авторы.
Ю.Сафиуллинныц «Мене без де усеп життек» (1986), «Пар канат» (1997) дип аталган жыентыклары басылды. «Идегей» (1994), «Иезек Ьем хенжер» (1996), «Буйдак ир Ьем аныц танышлары» (1971), «Ур - тура сатирик» (1972) пьесалары «Мирас», «Казан утлары» журналларында денья курделер. Эмма драматургныц терле жанрда язылган куп есерлере, шохси китапханесенде сакланганга куре, еле Ьаманда, жемегатьчелек игътибарыннан читте кала киле. Моныц себеплере есерде кутерелген проблемалар шул чор идеологиясене ярашмау белен бейле. Чонки аларда тоталитар режим шартларыныц шехес иреген чиклеве узек урынны алып тора.
1970 елларда язылган «Мене без де усеп життек»(1972), «Элле ейленерге инде?» (1977) комедиялере белен Ю.Сафиуллин ижатында яна чор башлана. Драматургныц бу есерлере театр сехнелерендо кабат-кабат куела. Алар Т.Мицнуллин, Н.Ханзафаров тарафыннан уцай беяленелер [ 186; 162; 157]. Пьесаларныц сехнеде куелышы, артистлар уены, геройлары Ьем сенгатьче эшленеше турында куп кено фикерлер ейтеле. Персонажларныц психологиясен, заман узенчелеклорен ачуга кагылышлы кузетулор де ясала. Эмма есерлерде шехес культы, тоталитар режим шартлары фаш ителуе, келу объектлары итен алынулары тонкыйть игътибарыннан читте кала. 1980 еллар уртасыннан илде ижтимагый-сеяси Ьем рухи узгорешлор нетижесенде татар халкыньщ тарихын, рухи мирасын тирен ейрону мемкинлеге ачылды. Ю.Сафиуллин драматургиясен фенни нигезде тикшерерго алыну да олеге демократок узгорешлер белен бейле. Димек, хезметнец актуальлеге кии, исбатлауны талоп итми. Ченки суз опгюзицион одобият эволюциясен фонни тикшеру турында бара.
Ю.Сафиуллин ижатында дайми рэвешто ижтимагый-сояси проблемалар, тарихи вакыйгалар, житди охлакыи мосьололор, заман узгорешлоре, буыннар бойлонеше, милли традициялор яшоеше кебек моЬим проблемалар куторело. Ул заман кешелорен, чорга хае узенчолеклорне эволюцион узгэрештэ суротли. Тема Ьем- проблемаларныц куплеге одинне терле жанр формаларына мервжвгать итуго, аларны ижади файдалануга китеро.
Димэк, одип ижатын анализлаганда аныц заман Ьвм герой концепциялэре эволюциясен ачыклау актуальлоше, беренче планга чыга. Драматург тормышны биземичэ, кешелэрнец катлаулы язмышларын шомартмыйча яза. Ул символлар, читлотеп эйту мемкинлеклоренуцышлы кулланып, хакыйкатьне тасвирлауныц кулай ысулларын таба. Аныц ижатындагы оно шундый узенчолеклор эволюциясен ачыклау зарурлыгы да хезмотнец актуальлеген билгели.
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. Ю.Сафиуллин одобият мойданына 1970 еллар башында килеэ до, аныц ижатына игътибар шул елларныц ахырында гына кузэтело башлый. Аныц ижаты вакытлы матбугат битлорендо денья кургон боялэмолордэ чагылыш таба [23; 153; 154; 155; 157; 172; 169].
Хронологик тортиптэ Караганда, башлан тонкыйть сузе ошучелор В.Шадрин Ііом Н.Ханзафаров була [172; 162; 157]. Яшь одипнен беренче сохно осорлоре булган «Мене без до усеп життек»(1972), «Элло ейлонерго инде?» (1977) комедиялорено карата язылган бу мокалолордо халык яратьтп карарлык уткен телле, гыйбротле комедия тууы турында языла. Щул ревешле, Ю.Сафиуллин ижаты одоби тонкыйть игътибарын узено тарта башлый. Мосолон, 1970-1980 елларда аныц олеге пьесалары, «Алмазбулат», «Кыямот коне» кебек сохно осорлоре Н.Ханзафаров, Э.Габиди, С.Поварисов, К.Васюхина, Ьом башкалар тарафыннан нигездэ унай боялонолор. Аерым алганда, замандашларыныц тормышы, кенкуреше, уй-фикерлоре турында яца осорлор ижат ителуе, аларда житди мосьололор куторелуе ассызыклана [155; 26; 84; 23 1.
Мэгълум булганча, 1982 елда Горой Рохим тарафыннан Москоудо РСФСР Язучылар берлегендо татар драматургларыньщ пьесаларын тикшереп фикер эйту оештырыла. Бик куп эдиплэрнец осорлоре рус телено торжемо ителэ. Ю.Сафиуллинньщ «Эллэ ейлонерго инде?», «Менэ без до усеп житттек» осэрлэрен рус театрыныц зур бслгече В.Фролов узе сайлап ала. Тэнкыйтьчегэ аеруча «Эллэ ейлэнергэ инде?» комедиясе ошый. Чыгышында ул, пьесаныц теп герое итеп, эдэби эсэрлордэ бары тискэре яктан гына искэ алына торган пенэр иясе, ягъни пешекченец сайлануы, аныц автор тарафыннан уз эшенен, остасы итеп сурэтлэнуе, комедиянец архитектоникасы бик узенчэлекле булуы турында сойли [125, 30]. Шулай итеп, Ю.Сафиуллин ижатын рус эдэбияты белгече дэ уцай бэяли.
1994-1996 елларда язылган «Идегэй» трагедиясе, «Йезек пом хэнжэр» драмасы белэн Ю.Сафиуллин ижатында яна чор башлана Бу эсэрлэр кабат-кабат театр сэхналэрендэ куела. Танылган эдобиятчылар Ф.Галимуллин, А.Эхмодуллин, Н.Ханзафаров олеге пьесаларньщ унышлы булулары турында язалар [31; 32; И; 158; 159]. Шулай итеп, вакытлы матбугат битлэрендо спектакльлэр турында куп санлы мокалэлэр басыла [22; 27; 33; 34; 42; 46; 75; 85; 170]. Драматургныц «Иозек пэм хэнжэр» драмасы да киц жомэгатьчелек игътибарын жолеп ито. Аньщ сэхнэгэ куелышы турында югары бэялэмэлэр Х.ИбраЬим, Н.Ханзафаров, А.Эхмодуллин, Р.Игъламов, Р.Мохоммотова, Г.Сорутдинова hoM башкаларныц язмаларында бирело. Аларда Ю.Сафиуллин драмасыньщ сэхнэлэрдэ зур уныш белэн баруы, эсэрдэ чорыбыз очен мепим проблемалар кутэрелуе, спектакль тетрэндерерлек итеп эшлэнуе турында эйтелэ [54; 164; 11; 57; 74; 134].
1997 елда Ю.Сафиуллинньщ «Пар канат» исемле жыентыгы донья курэ. Шул ук елда Э.Закиржановныц элеге басмага кузэту ясап язылган «Тормыш учагы сунмэсен» дигэн мокалэсе «Казан утлары» журналында басылып чыга. Автор китапта урыи алган «Нигез туздыручылар», «Пар канат», «Бердэнберем минем» драмаларын кыскача анализлап: «Пар канат» китабында туиланып бирелгэн пьесалар артында чор, заман вэкиллэрен курэбез. Ул — жэмгыятьтоге узгорешлорне ачык сиземлоуче, аларга уз меносэбэте булган, портерле эхлаксызлыкны, битарафлыкны кабул итмоуче кеше», - дин яза [49, 175]. Н.Ханзафаров та драматургньщ Минзэло татар дэулэт драма театры тарафыннан куелган бу спектакльне югары боялэп, анда халык, миллот язмышы узоккэ куелуы, заманга хае узенчэлеклорнец тасвирлануын ассызыклый [140, 150].
Ю.Сафиуллинныц эсэрлоре буенча куелган спектакльлэр турында язган авторлар- исемлеге зур. Эмма элеге язмалар театр сэхнэлорендо куелган спектакльлэр5 турында гына булганлыктан, аларда драматург ижатына тулы анализ ясау максат итеп куелмый. Мэкалэлэрдэ бер ук карашларныц? кабатлануы да кузэтело. Элботто, бу куренеш эдэбиятчыларныц уртак фикергэ, нэтижэгэ килуен куреэтэ. Ж ыеп эйткондэ, эдипнец ижат эволюцияеен ачкан кулэмле хезмэтлэр, монографиялэр элегэ денья курмэде. Шулай да А.Эхмэдуллинныщ «Усештэге ижат» исемле мэкалэсен аерым билгелэп уту зарур. Анда автор драматургньщ тормыш юлы, башлангыч чор ижатьшнан алып бугенге кенгэ кадэр язылган эсэрлоре турында кыскача могълумат бирэ, аныц талантлы драматург булуын искэртэ. Татар драматургияеендэ уз урыныц тапкан авторларньщ берсе булуын, «Идегэй» белэн «Иезек пэм хэнжэр» пьесалары аныц турында зурдан кубып сейлэргэ мемкинлек бируен, трагедия жанрын устеругэ зур елеш кертуен бэян итеп: «...зур унышка иреште, милли драматургларньщ алгы сафына чыкты», - дип язды [11, 56].
Танылган язучы А.Гыйлэжев то Ю.Сафиуллин ижатын уцай яктан бэяли: «Соцгы елларда терле-торле театрлар, терле зэвыклы режиссерлар Ю.Сафиуллин пьесаларына мерэжогать итолор пэм ялгышмыйлар. Акыллы сузго, кыю фикерлоргэ, милли геройларга сусаган тамашачылар аныц пьесаларын яратып кабул итэлэр, ана ышаналар, сэхнэ аша тансык рухи азык та алалар» [39, 82].
Димок, драматургньщ ижат эволюцияеен комплекслы ейрэну актуаль бурычларныц берсе булып тора. Элеге фэнни хезмэт менэ шул мепим мэсьэлэлорне хэл иту максатыннан башкарылды. Анда эдип ижатыныц узгоро баруы, теп этаплары билгелонэ. Пьесалардагы заман Ьэм герой концепциялэренец узенчэлеклэре, эволюциялэре ачыклана.
Диссертациянен максаты Ьэм бурычлары. Ю.Сафиуллин драматургаясе, тонкыйтьчелэр Ьэм эдэбият белгечлэренец игътибарын жэлеп итсэ до, элегэ кадэр бетен тулылыгында махсус ейрэнелгэне юк. Эдип драматургиясен ейрэну 1970-2000 еллар татар эдобиятыньщ усеш юлларьш, эволюциясен, узенчэлеклорен, драматургныц суз сэнгатендэ тоткан урынын билгелэргэ мемкинлек бирэ. Ю.Сафиуллин ижат эволюциясен монографик планда тикшереп, драматургныц татар эдэбияты усешендэ тоткан урынын билгелэу, аныц ижатында кутэрелгэн тема Ьэм проблемаларны ачыклау, авторныц деньяга карашын заман Ьэм герой концепциялэреннэн чыгып бэялэу, ижат эволюциясен яктырту эшебезнец максатын билгели. Аца- ирешу ечен тубэндэге бурычлар куелды:
- Ю.Сафиуллиныц ижат эволюциясен, идея-эстетик карашларын комплекслы Ьэм системалы рэвештэ ейрэну;
- язучыныц тормыш Ьэм ижат юлын яктырту;
- драматург ижатыньщ теп чорларын билгелэу, усеш эволюциясен кузэту;
- Ю.Сафиуллинныц табышларын Ьэм яналыгын курсэту;
- язучыныц идея-эстетик карашларын анализлаи, ул текъдим шкэн герой Ьэм заман концепциялэре узгэрешен ачыклау, боя биру;
- социаль сэбэплэр, шэхес эхлагы, герой характеры узгэрешлэрен динамикасын кузэту Ьэм бэялэу.
Хезмэтнец методологии нигезен эдэбият фэненец чагыштырма типологик анализ, структуралы Ьэм системалы тикшеру методлары, тарихилык, миллилек принциплары тэшкил итэ.
Куелган проблемаларны, бурычларны хэл иту ечен В.Белинский, Н.Чернышевский, Ю.Борев, В.Фролов, В.Волькенштейн, В.Хализев, И.Нуруллин, А.Эхмодуллин, Н.Ханзафаров, Ф.Хатипов Ьэм башка эдэбият белгечлэренец гыйльми хезмэтлэренэ таяндык.
Тикшерену объекты итеп эдипнец бай архивындагы эсэрлэр, мэкалэлор, газета журнал мегьлуматлары алынды. Аерым игътибар Ю. Сафиуллинньщ 1970 - 2000 елларда язылган" «Ур - тура, сатирик», «Эллэ ейлэнергэ инде?», «Менэ без до усеп життек», «Ни булган бу ирлэргэ?», «Нигез туздыручылар», «Пар канат», «Бердонберем минем», «Идегэй», «Йезек пэм хэнжэр», «Ирдэукэ» пьесаларына бирелде.
Диссертациянец фэнни яналыгы. Хезмэттэ Ю.Сафиуллин драматургиясе эволюциясе беренче тапкыр монографик планда тикшерелэ. Драматургныц ижат эволюциясе, заман Ьэм герой концепциялэре узгэреше ачыклана. Диссертациянец фэнни яналыгы тубэндэге нэтижвлэрдэ куренэ:
1. Хезмэттэ Ю.Сафиуллинньщ идея-эстетик карашлары, ижат эволюциясе яктыртылды.
2. Язучыныц тормышы, ижат юлы бай документаль материал нигезендэ усеш-узгэрештэ ачылды.
3. Эдипнец моца кадэр тулы бэялэнмэгэн мирасы, эдэби-эстетик принциплар нигезендэ еч чорга буленеп, драматург ижатыныц эволюциясе кузэтелде.
4. Ю.Сафиуллинньщ ижат эволюциясе, табышлары, яцалыгы апыц осорлэрендэ конфликт, жанр, герой, образлар системасы, метафора, персонажларныц сойлэме Ьэм башка эдэби-эстетик яссылыкларда, куренешлэрдэ чагылыш табуы концептуаль нигездэ курсэтелде.
5. Язучыныц ижат эволюциясе комплекслы Ьэм системалы анализланды.Татар эдэбият фэнендэ беренче тапкыр, 1970-2000 елларда ижат ителгэн пьесалары белэн бергэ, язучыныц киц жэмэгатьчелек игътибарыннан читтэ калган, донья курмэгэн шигырьлэре, экиятлэре, пьесалары анализланды, аларда тоталитар режимныц шэхес иреген кысуы, «кара кеч»кэ каршы корэшуче унай герой узэккэ куелуы ачыкланды.
6. Язучыныц идея-эстетик карашлары узгэреше кузэтелде, ул тэкъдим иткэн заман Ьэм герой концепциялэре эволюциясе ачыкланды. Эдипнец заманга, hep тарихи чорга бэя биреп, заман узенчелеген заманнар бэйлэнешендэ ачуы кузетелде.
7. Демократии узгертеп К0РУ чорына кергэч, эдипнец деньяга карашлары житди узгореш кичерде. Вегьде ителгэн местекыйльлекнец, азатлыкныц буш суз булып калуы, уткен заманнар золымыньщ яца формада яшэве, жемгыятьнец эхлаксызлык сазлыгына теша баруы драматургныц hep яна есеренец нигезенде ятуы курсетелде.
8. Социаль себеплерне, шехес ехлагын, герой характерыньщ динамикасын кузетеп, язучы ижатында бу куренешлернец узара бейленеше, «геройны заман тудыра» диген принцип саклану фенни расланды.
Хезмэтнец теоретик Ьэм гамэли эпэмияте. Диссертация материалын университетларныц татар филологиясе булеклере, институтлар, педагогик колледжлар, мектеп-гимназиялернец татар едебияты укытучыларына текъдим итерге мемкин. Ул татар едебияты тарихын язуда да бик кире ле хезмет. Гамели яктан бу фенни эш бугенге драматургия Ііем театр усешене де елеш щ керэ ала.
Апробация. Тикшерену материалы буенча диссертант тарафыннан Татарстан Феннер академиясенец Г.ИбраЬимов исемендеге Тел, едебият пом сенгать институтында (2001, 2002, 2003, 2004), Татарстан деулет гуманитар институтында (2004) уткерелген фенни-гамели конференциялерде докладлар укылды. Диссертациянец темасы, проблематикасы буенча журнал пем фенни басмаларда жиде мекале бастырылды.
Диссертациянец структурасы. Хезхмет керештен, дурт булектен, йомгактан, библиографияден, Ю.Сафиуллин ижатына караган кушымтадан тора.
Похожие диссертации на Драматургия Юнуса Сафиуллина (Эволюция творчества)
