Содержание к диссертации
Кереы 4
1 булек. Себер татар шагыйрьлэре ижатында образлар системасы
1.1. Субъектив образ бирелеше 17
1.2. Табигать образларын тудыру нечкэлеклэре 39
2 булек. Шигърияттэ Себер топосы
2.1. Себер топосыныц сурэтлэнеш узенчэлеклэре 66
2.2. Себер характеры: сыйфатлары, асылы, рухи матурлыгы 85
2.3. Себер шагыйрьлэре иждтында тарихилык 100
3 булек. Себер тебэге татар шигьриятендэ жанрлар: эдэби иждт пэм фольклор бэйлэнешлэре.
3.1 .Кече фольклор жанрларын (жыр, ырым, эйтеш, такмаза) тергезу 112
3.2.Хэзерге шигърияттэ кече лиро-эпик жанрлар пэм жанр формаларын (мэсэл, бэет, багышлау, хат, экият) трансформациялэу 143
3.3.Поэма жанры: образлылык пэм автлрлык башлангычы 160
Йомгак 181
Файдаланылган эдэбият Ьэм чыганаклар исемлеге 185-195
Введение к работе
Мецьеллык тарихы булган татар эдэбияты катлаулы пэм сикэлтэле юл уза. Аны ейрэну тарихы да бай Ьэм нэтижэле. Берничэ буын эдэбият галимнэренец тырышлыгы белэн бугенге кенгэ эдэби барышныц топ закончалыклары ачыкланган, эдэбият тарихындагы теп этаплар аерып чыгарылган, терле чорларда эдэбиятныц гомуми торышы, эйдэп баручы суз осталарыныц ижаты ейрэнелгэн. Шуныц белэн бергэ, илкулэм бара торган демократик узгэрешлэр, милли узацныц усеше, туган телне саклау, милли сэнгатьне устеру ечен керэш пэм башка факторлар татар эдэбиятын тирэнтен ейрэну, эдэби мирасны яцадан карап бэялэу кирэклекне кен тэртибенэ куя. Бу дулкында тебэклэрдэге мэдэни-эдэби куренешлэргэ игътибар усу дэ табигый. Элеге куренешлэр арасында узенэ Себердэ яшэуче татарларныц ижади ац, фэлсэфи фикер, эхлакый-психологик кузаллау узенчэлеклэрен туплаган шигърияте дэ бар.
Хэзер эдэби барышны ейрэну елкэсендэ зур узгэрешлэр бара. Алар татарларныц тарихын, генезисын, ижтимагый-мэдэни усешен комплекслы ейрэнэ торган хезмэтлэр язылу, дини мэдэниятнец тергезелуе, фэнни эйлэнешкэ моца кадэр кулэгэдэ кала килгэн яки тыелган эсэрлэрнец, архив материалларыныц кертелуе h.6. яцалыклар белэн дэ бэйле. Буген тарихчы галимнэр татар халкы тарихын гомумтерки тарихтан аерып ейрэну мемкин тугел дип белдерэлэр1. Шул ук сузлэрне эдэби барышка карата да кабатларга мемкин. Халыкныц ижтимагый-мэдэни тормышындагы яца тенденциялэр эдэбият белгечлэре алдына да ер-яца бурычлар куя, яца тикшерену объектларын билгели. Алар арасында татарлар яши торган тебэклэрнец эдэби тормышын ейрэну дэ бар.
Соцгы елларда гомумтерки пэм татарларныц узбилгелэну мэсьэлэсе татар жэмгыятенец терле катлаулары арасында бэхвс-дискуссиялвр чыганагына вверелде. Бу тарихи тамырларга, мэдэни традицирлэргэ кызыксыну уянуда шулай ук эпэмиятле роль уйнады. Себернец узендэ милли узбилгелэну иц бэхэсле мэсьэлэлэрдэн булып кала. Биредэ себер татарларын бердэм татар этносыньщ бер елеше итеп санамаучылар да куп. Ю.Н.Квашнин мэгълуматларына Караганда, Темэн, Омский, Кемерово, Новосибирский, Томский елкэлэрендэ пэм Азиядвге кайбер иллэрдэ яшэуче 190 мец кеше узлэрен себер татарлары дип белдергвннэр.2Мэдэният, эдэбият яссылыгындагы тикшеренулэр бу мэсьэлэгэ ачыклык кертунец бер юлы була алыр иде. Шуца да Себер твбэгендэге шигъриятне тарих турында узгэргэн фвнни карашлар, эдэби барышныц терлелегенэ кагылышлы яца тикшеренулэр, милли эдэ иятта традициялэрнец роле хакында уйланулар контекстында тикшеру актуаль.
Бик борынгы заманнардан тврки-татарлар яшэгэн твбэклэрнец берсе -Себер. Безнец эрага кадэр 1Y гасырда оешкан Хунн дэулэте терки телле пэм башка кабилэлэрне берлэштерэ. Беек Терки каганат канаты астында терки дэулэтлэр, шул исэптэн Ишим елгасы буенда Х1-ХП гасырларда Себер татарларыныц дэулвти бетенлеге - Ишим ханлыгы - барлыкка килэ. Темэн пэм Себер ханлыклары аныц дэвамчылары була. Кенбатыш Себердэ татар дэулэтчелегенец кульминацион дэвере дип Кучум хан идарэ иткэн чор курсэтелэ. ХУП гасырдан башлап Себер татарлары тарихында Рус дэулетенэ кушу белэн бэйле кискен борылыш башлана. Шуныц белен бергэ, Идел буе-Урал татарлары белэн менэсэбэтлэр кабат тернэклэнэ пэм ХУШ гасырдан кечэя бара.3 Тебэк мэдэнияте бу чорда милли-татар узенчэлеклэрен тулырак чагылдыра башлый. Бу хакта татар фольклоры, суфичылык пэм гомумтерки гуманистик эдэбияты сыйфатларын узенэ туплаган эдэби урнэклэр дэ сейлэп тора.
Галимнэр фикеренча, себер татарларыньщ ханлыкларга кадэрге Ьэм ханлыклар чоры рухи тормышы гомумтерки нигездэ уса. Ислам динен кабул иткэннэн соц, берлэштеруче кеч булып дини идеология Ьэм ислам мэдэнияте калка. Гомумтерки нигездэ, жирле узенчэлеклэргэ таянып, халык. авыз юкатыныц терле жанрларында эсэрлэр ижат ителэ. Халык арасында тарихи дастаннар, экиятлэр, жырлар, бэетлэр, мэкаль Ьэм эйтемнэр кин, таралган була. Бугенге кенгэ Себер татарлары эдэбиятыныц синкретизм чорына караган куп кенэ урнэклэр табылган Ьэм ейрэнелгэн.
Эйдитик поэтика яки рефлексив традиционализм5 эпохасы жирле эдэбиятта ХУП гасыр ахырында формалаша башлый. Бугенге кенгэ аерым авторлар ижат иткэн, шигырь Ьэм хикэя жыентыкларына урнаштырылган кайбер эсэрлэр мэгълум. ХУП-ХУШ гасырлар чиге Тубыл шэЬэрендэ галим Ьэм шагыйрь Хужа Шекер бине Гаваз-бай яши. Бу тебэктэ 1703 елнчц 26 гыйнварында Ьэмдэми имзасы белэн «Нэсыйхэтнамэ» исемле кулэмле поэма язып тегэллэнэ. Ф.Яхин курсэтуенчэ, «шушы Ьэмдэми имзасы артында Тубыл татары, элеге дэ баягы Хужа Шекер бине Гаваз-бай булырга тиеш».6 Поэма суфичыл характерда, «суфи-диндарларга Ьэм шактый мэгълуматлы укучыларга адресланган». Аны икенче терле «фэлсэфи-педагогик-шигъри трактат дип атарга мемкин булыр иде. Ченки автор бу эсэрендэ яхшылык белэн яшэу рэвешен кутэреп чыга, тэрбия Ьэм уз-узенне тэрбиялэу мэсьэлэлэрен уз алдына куеп эш итэ»7. Шулай итеп, ХУП гасыр ахырында узендэ халык авыз ижаты традициялэрен Ьэм язма мэдэният сыйфатларын туплаган Себер татар эдэбияты формалаша.
XIX гасырньщ икенче яртысыннан шкади модальлек яки шэхси-юкади поэтика дэвере башлана. Ямбай мэдрэсэсе укытучысы, татар мэгърифэтчесе, Темэн татары Мэулекэй Юмачиковныц (1834-1913) эсэрлэре басыла башлый. X1X гасыр ахырында Томский шэЬэрендэге казан татарлары гаилэсендэ туган шагыйрэ Бибихэнифэ Ниязи (Гыйсмэтуллина)ныц ижади эшчэнлеге башлана8. Аларныц куп эсэрлэре мэхэббэт темасына язылганнар, шуныц белэн бергэ бу ижатларда мэгърифэтчелек идеялэре югары кутэрелэ.9 Эдэбият жирле мэдэнияткэ хае сыйфатларны да саклый.
Себер татарлары эдэбиятындагы чираттагы активлашу чоры итеп XX гасырныц 60-нчы елларын куреэтергэ кирэк. Эдэбият мэйданына куренекле прозаик Якуб Камалеевич Занкиев (1917-2001) аяк баса. 8 китап авторы, «Иртсш тацнары» романы ечен Г.Тукай исемендэге дэулэт булэгенэ лаек булган язучыны якташлары Себер жиренец намусы, горурлыгы дип йертэлэр. «Романда илебез тарихында булып узган вакыйгалар Себер жирлеге, себер татарлары язмышы аша чагылдырыла».10 Роман жирле халыкныц менталитеты, кенкуреше, фольклоры, теле хакында мэгълуматлар бируе белэн дэ кадерле. Уникаль художник, шагыйрь Булат Вэликэевич Селэйманов (1938-1991) шигърияте исэ XX гасыр ахыры себер татарлары ижатында кузэтелэ торган поэтик «кутэрелешне» уятуы белэн аерым бер эЬэмияткэ ия. Нэкъ менэ XX гасырныц 60-нчы елларында Себер жирле эдэбиятыныц гомумтатар эдэбияты белэн бер юлдан усуе ачыклана.
Узгэртеп корулар атмосферасы, ил сэяеэтендэ алып барыла торган реформалар эдэби тормышка да йогынты ясамый калмый. XX гасыр ахыры-XXI гасыр башы (1990-2005 еллар) Себер татар эдэбиятында, бигрэк тэ поэзиядэ кутэрелеш чоры булып тора. Эдэби юкатныц терле тор Ьэм жанрларында узгэрешлэр кузэтелэ, яца ижади формалар туа, эдэби хэрэкэттэ координаталар билгелэнэ. Нэкъ менэ шушы процессларны ейрэну диссертациянец нигезендэ ята.
1990-2005 еллар Себер татар поэзияее вэкиллэре ижаты дигэндэ, кемнэр куздэ тотыла соц? Сорау бик урынлы. Бу елларда бик куп яца исемнэр калкып чыга, 40-тан артык шигырь жыентыгы донья кургэн, вакытлы матбугат битлеренде шигъри есерлерге дайми игътибар, урын бирелэ. Лэкин укучы кулына килеп ирешкен hep есер - шигырь диген суз тугел. Кутерелеш кичеруче Себер шигъриятенде да сыйфат ягыннан терлелек, чуарлык кузге ташлана.
Чор едабиятын беялеу вакытында иц еш морежэгать ителгэн, эйдеп баручы шагыйрь - Шеукэт Гаделша. Ул 1949 елны Темен елкасе Тубэн Теуде районы Киндерле авылында туган. Чаллы шеЬеренэ килеп хезмет юлын башлаган Себер егете Казан деулет университетыньщ филология факультетына, татар булегене укырга керэ, беренче калем сынавын да биреде уте. Укуын тегеллегеч, туган якларына ейленеп кайта, терле оешмаларда эшли. Шигъриятке булган мехеббете аны яцадан Казанга алып киле. Биреде Шеукет некъ мене Себер кеен-моцын жырлаучы шагыйрь булып таныла. Шушы чорда 5 шигырь жыентыгы донья куре: «Ярык мегез» (1997), «Ядре тиген» (1998), «Семен кадыйм» (2001), «Ж илге моц дыцгычлыйм» (2003), «Аучы жыры» (2004). Шигырьлере вакытлы матбугат битлеренде, «Казан утлары» кебек мертебеле журналларда басылып киле.
Галия Абайдуллина (техеллусе Зиле) 1940 елны Темен елкесе Тубыл районыныц Саускан авылында туа, югары белемле. Тубыл шеЬеренде педуч іілищеда укый. Лаемтамак, Вечир авылларында 35 ел балалар укыта. «Гафу итерсезме, чечеклер?» (2003) исемле жыентыгы басылып чыкты.
ЗаЬит Акбулэков 1939 елгы, Башкортстан якларында туа, урта мектепне Караиделде темамлый. Чиром жирлерде эшли. 1986 елдан Томен шеЬеренде яши. 2 жыентыгы донья курде: «Себер моцы» (1995), «Тормыш бизэклэре» (2002).
Сэгыйт Сэгыйтов 1947 елны Томен олкесе Томен районы Ямбай авылында туган. Темен елкесенец Теньягында байтак еллар геодезист булып эшли. 2 жыентык авторы: «Халкым хеле» (1998), «Сезге ейтем» (2000).
Ирек Махиянов Татарстанныц Мослим районы Яца Уразмет авылында туган. Язмышы Темен олкесе белен бейле: озак еллар Лангепас шеЬеренде яши. «Энкем моцы - чишме жыры» (2001) жыентыгы авторы.
Фехріщамал Утэшева 1948 елны Темен елкесе Тубыл районыньщ Лечек авылында туган. Теменде авыл хужалыгы институтын темамлый. Вагай районыньщ Птицы авылында, «Фрунзенский» авыл хужалыгы кооперативында эшли. «Чечеклар бураны» (2005) жыентыгы авторы.
Рэкыйп ИбраЬимов 1937 елны Темен елкесе Ялутор районы Сала (Кеешкул) авылында туган. Башта авылда эшли, 1964 елдан Теменде милиция хезметенде була. «Сак бул, халкым» (2000) исемле шигъри тупланмасы денья курде.
БаЬаветдин Нэурузов 1918 елны Темен елкесе Темен районы Яца Атьял авылында туган. Сугышны уза, аннан соц туган якларында авыл советы сенкретаре, балта остасы, бригадир булып эшли. «Туган ягым» (1998) Ъем «Тиран уйлар» (2001) жыентыклары чыгара.
Равил Галиэкбэров 1943 елны Татарстанныц Тетеш районы Бакырчы авылында туган. Тетеш педагогия училищесын, Казан химия-технология институтын темамлый. Башкортстанда заводларда эшли. 1980 елдан Себерде, Тубэн Варта шеЬеренде яши. «Сукмакларым, юлларым» жыентыгы (1997) авторы.
Решидэ Зэнкиева 1929 елны Ялутор районы Пумаер авылында деньяга киле. Тубыл татар педучилищесын экстерн тертибенде темамлый. 1948 елны Я.Зенкиев белен тормыш корып жиберелер. 2001 елда «Эбием сабаклары» исемле шигырьлер жыентыгы укучы хекемене тапшырыла.
Элбетте, Себер ижатчыларын санау моныц белен тегелленми. Нефкыя Сафина, Гелфизер Абдрахманова, Шакиржан ИбраИимов, Сехиб Хебиб, Фейрузе Хазбулатова, Клара Кучковская, Николай Шемсетдинов кебек авторлар да матбугат битлеренде дайми куренеп килелер, жыентыклары басылып чыккан яки езерленеп ята. Тебек шигърияте турында суз алып барганда, без алар ижатына да мережегать иттек. Лекин шунысы да бар: бугенге Себер шигъриятенде актив шкдт итучелернец кубесе лаеклы ялда . Тебек едебияты исе яшьлерге мохтаж
Хэзерге Себер татар шагыйрьлвре юкаты белэн чагыштыру, алардагы аерым бер тенденциялэрнец узгэреш юлын кузату максатыннан, тикшеру барышында Булат Свлэйманов юкатына да елешчэ игътибар бирелде.
Тикшерену объекты булып 1990-2005 елларда ижат ителгэн шигъри эсэрлэрнец эдэби-юкат деньясы тора.
Предмет - ХХ-ХХ1 гасырлар чиге Себер татар шигърияте.
Эшнец максаты - Себер тебэгендэге 1990-2005 еллар шигъриятенец эдэби-юкат деньясын тикшеру, аларныц жанрлар пэм образлар системасын, поэтик узенчэлеклэрен ейрэну.
Билгелэнгэн максатка ирешу очен, тубэндэге бурычлар аерып чыгарылды:
- XX гасыр ахыры - XXI гасыр башында тебэктэ барган мэдэни Ьэм эдэби процессларны кузэту;
- 1990-2005 елларда ижат ителгэн шигъри эсэрлэрне туплау, системалаштыру;
- Себер татар шигъриятендэге эдэби-ижат деньясын хасил итуче элементларны барлау; шигъри эсэрлэрне аларныц жанрлар Ьэм образлар системасы, поэтик узенчэлеклэр ягыннан анализлау;
- тебэк шигъриятенэ фольклорныц йогынтысын Ьэм ролен ачыклау;
- тебэк шигъриятенец гомумтатар эдэбиятындагы Ьэм халыкныц рухи мэдэниятендэге урынын, эпэмиятен курсэту.
ііроблема Ьэм теманыц вйрэнелу depooiqoce. Узенец гео-политик хэле ягыннан Себер тикшеренучелэр игътибарын Ьэрчак жэлеп итэ. Лэкин без сайлаган эдэби чорныц ХХ-ХХ 1 гасырлар чигенэ туры килуе, эдэби материал белэн фэнни тикшерену арасындагы вакытныц кыскалыгы узен нык сиздерэ. Бу проблеманы ачыклау ечен, ике юнэлешне аерып чыгарырга мемкин: 1) Себер татар эдэбиятын ейрэну юльтндагы эзлэнулэр; 2) 1990-2005 еллар Себер татар шигърияте хакында тэнкыйди-публицистик, фэнни кузэтулэр.
Беренче юнэлешкэ караган мэгълуматлар ерак гасырлардан килэ. Аерым алганда, Хужа Шекер бине Гаваз-бай хакында башлап Р.Фэхретдиннец «Асар» хезмэтендэ эйтелэ. М.Юмачиков эшчэнлегенэ 1900 елны «Миръат» басмасы тукталып уте. Соцрак элеге юкат иялэренец тормыш юлын, эдэби эшчэнлеген ачыклауга М.Гайнуллин, Н.Г.Юзиев Ьэм А.Фэтхи, Н.Ф.Исмэгыйлев h.6.- елеш кертэ. Аларныц ижатына комплекслы якын килу эшен бугенге кен галимнэре Ф.Яхин Ьэм Ф.Сэйфуллина башкара.11 XX гасырга кадэрге себер татарлары эдэбияты тарихи-мэдэни яссылыкта Г.Л.Фэйзрахманов хезмэтлэрендэ ейрэнелэ. Себер тобэге фольклорын к,ыю, халыкка кайтару, ойрэну елкэсендэ Ф.Эхмэтова-Урманченыц елеше бик зур була. Халык авыз юкаты ядкэрлэрен халыкка кайтару эше буген дэ дэвам итэ, мэсэлэн, М.И.Эхмэтжанов «Атаклы кыз Тукбикэ» Ьэм «Тимер батыр» дастаннарын фэнни эйлэнешкэ кертэ.13
Прозаик Я.Зэнкиев бай юкат мирасы калдыра. Бу юкат хакында монографик планда башкарылган хезмэтлэр булмаса да, материаллар шактый. Ф.С.Свйфуллина эдипнец тормыш юлы пэм юкаты хакында куп кенэ мэгълуматлар бастырып чыгара.14 Фэнни жыентыкларда, вакытлы матбугат битлэрендэ Х.Ч.Алишина, К.С.Садыков, Л.Б.Хэбибуллина h.6. авторларныц язмалары дайми басылып килэ.
Б.Солэймановныц юкат мирасы бугенге кенгэ яхшы ейрэнелгэн. Ф.С.Сэйфуллина «Туган як моцы» дип аталган монография бастырып чыгарды. Галимэ «Булат Сэлэймановньщ эдэби мирасы татар эдэбияты тарихында узенец тиешле урынын алырга лаеклы, куркэм рухи хэзинэлэребезнец берсе» дип бэяли, шуны дэлилли дэ.15 Китапта шагыйрьнец тормыш юлы Ьэм юкаты этрафлы кузэтелэ, мэхэббэт лирикасы пэм фэлсэфи лирика аерып тикшерелэ, элеге юкатньщ поэтикасы, аца халык юкатыныц тээсире ачыклана. Шулай ук шагыйрь юкатьша кагылышлы библиографик мэгълуматлар китерелэ, 45 чыганак курсэтела.
Атап утелгэн материаллардан чыгып, соцгы елларда, бигрэк та 1990-2005 елларда Себер татар шагыйрьлэре иж;атын ейрэнудэ «боз кузгалды» дияргэ мемкин. Шигъри берэмлеклэрне туплау, халыкка кайтару юнэлешендэ да зур эшчэнлек алып барыла. Бу яктан, Л.Хэбибуллинаньщ хезмэтлэре аерым мактауга лаек. Аныц «Туган як эдэбияты» исемле, ике китаптан торган ярдэмлеге бу елкада киракле пэм кызыклы тэлфибэ булды.16 Хрестоматиянец икенче кисэгендэ кайбер шагыйрьлэр юкатына тематик кузэту, анализ ясала (И.Махиянов, С.Сагыйтов, Ф.Утэшева, Ш.Гаделша), элеге материалларны мэктэп укучыларына киткеру мемкинлеклэре барлана.
Турыдан-туры фэнни хезмэтебезнец темасы белэн бэйле, икенче юнэлешкэ килсэк, бу мэсьэлэга караган махсус тикшеренулэр булмау кузге ташлана. Шулай да аерым бер кузэтулэр юк тугел.
Бу елкада да Ф.С.Сайфуллина эшчэнлеген билгелэп утэргэ кирэк.
Ш.Гаделша юкатына комплекслы якын килудэ ул беренчелэрдэн булды. «Ш.Гаделша юкаты да туган жирнец яме, кадере, жаннарга якынлыгы хакында. Аларда ниндидер бер тирэн моц сизела, вакыт-вакыт ул моц йерэклэрне телгэлэп, бэгырьне езеп уза. Деньяга туган ягыньщ тирэн сазлыклары, тепсез куллэре, тайга урманнары аша карый шагыйрь, аларны жанлы, тере итеп курэ. Балачагында куцеленэ сецеп калган туган ягыньщ чагылышы аньщ пэр шигырендэ гэудэлэнэ, авылыньщ хэзерге халэте, жыр-моцсыз калган урамнары, балыклары саегып килгэн куллэре шагыйрь куцелендэ моц, сагыш уята, шул сагыш шигырь юлларында йерэк эрнуе булып чагылыш таба» дип яза галимэ.18
Казанда яшэп ижат итуче Себер шагыйре турында калэмдэшлэренец язмаларында да кайбер бэялэр урын алган.19 Аларда Ш.Гаделша шигъриятенен узенчэлекле сыйфатларын аерып чыгару омтылышы да ясала. Мэсэлэн, Роб.Эхмэтжан Гаделша стиленец бер узенчэлеген болай билгели: «Шагыйрь табигатьне - агачларны, суларны, хэтта ташларны жанландыра, илапилаштыра. Менэ шигъриятнец узеннэн ук туган тотемнар белэн эш иту ысулы килеп чыга инде».20 Шушы ук сыйфат Д.Запидуллина мэкалэсендэ Гаделша стилен барлыкка китеручелэрдэн дип курсэтелэ: «бу ижат модалы агымнар артыннан ияреп тугел, шигъриятнец чишмэ башына эйлэнеп кайтып, уз кыйбласын, башкаларга охшамаган уз сукмагын билгелэде. Татар шигърияте белэн халык авыз шкаты арасында озлексез бэйлэнеш булырга тиешлекне эсэрлэре белэн тагын бер кат исбатлады».21
Якташлары да Ш.Гаделша шкатына битараф тугел: вакытлы матбугат битлэрендэ эледэн-эле тэнкыйди-публицистик язмалар басылып тора. Мэсэлэн, шагыйрьнец «Аучы кыры» жыентыгына нисбэтле, Д.Фэхретдинова аныц биографиясенэ туктала, «гаять узенчэлекле, уникаль шагыйрь» дип бэяли.22
Себер тебэгендэ яшэп ижат итуче шагыйрьлэр эсэрлэре вакытлы матбугат битлэрендэ бэялэнеп бара. Ешрак мондый язмалар жыентыклар басылып чыгу уцае белэн язылалар. Г.Абайдуллинаныц шигырь китабы денья куругэ, А.Сэгыйтов жыентыкны болай дип бэяли: «аныц шушы жыентыкка гына тупланган йезгэ якын шигырен укып, «хислэренэ хыянэт итмэгэнен», аныц шигырьлэренец тэмам житлеккэнлеген, пешеп елгергэнлеген ацлыйбыз».23 Шул ук автор Н.Сафинаныц «Ак теннэрдэ сайрый бер кош» исемле икенче китабына да рецензия бастыра, «Нэфкыя ханым Себергэ уз кузе белэн карый пэм аньщ гузэллеген курэ, тасвирлый бела» дип курсэтэ.24 Аньщ Г.Абдрахманова китабына рецензиясе да узенчэлекле. Р.Ибрапимовныц «Халкым белэн бергэ» китабына язган бэялэмэсендэ И.Аитов бу ижатка гомуми бая биру омтылышы ясый: «Рэкыйп Ибрапимов юкатында туган як темасы теп урынны алып тора. Шигырьлэренда туган авылына, Себергэ, Ватанына, халкына булган мэхэббэте ачык куренэ. Мэхэббэт, табигать Ьэм башка темалар туган як темасы белэн тыгыз бэйлэнештэ тора».25 Б.Нэурузовныц «Туган ягым» ж,ыентыгы нэшер ителугэ, С.Сэгыйтов рецензия белэн чыга, анда шагыйрьнен, бэет, такмак кебек жанрларга мерэжэгать итуен билгели, энгэмэ алымын аерып чыгара.26 Н.Галиев З.Акбулэковньщ «Тормыш бизэклэре» китабына карата фикерлэре белэн уртаклаша.27
Шигырь ж,ыентыкларына гомуми кузэтулэр дэ юк тугел. Масэлэн, А.Сэгыйтов бер мэкалэ кысаларында И.Махиянов, Б.Нэурузов китапларын телгэ ала.
Кайбер шигырь жьюнтыкларына язылган кереш сузлэрдэ дэ шагыйрьлэр иждтына беркадэр бэя биру омтылышы ясала. Мэсэлэн, Ф.Утэшеваныц «Чэчкэлэр бураны» китабына язган керештэ Л.Хэбибуллина берничэ узенчелекне алгы планга чыгара: «шигырьлэре тыгыз фикерле, гадилек, пехтэлек, жыйнаклык, фикер ачыклыгы белэн аерылып торалар», «аз сузгэ зур мэгънэ сыйдырып, халык теле байлыгыннан оста файдаланып язылган шигырьлэре узенчэлекле образларга теренгэн булуы белэн куцелне билэп ала», «пэр сузе, суз тезмэлэре, жемлэлэре, рифмасы, ритмикасы, сюжеты - барысы да бер фикерне, теп идеяне - кеше хислэрен ачуга буйсындырылган»,«кеше хислэре белэн табигать бизэклэре бербетен булып тоташып китэ», «табигать сурэтлэрен беркайчан да кешедэн аерып курмисец». Ж ирле матбугат битлеренде аерым шагыйрьлер юкдтьша бея бирерге омтылып язылган кулэмле тенкыйть мэкалэлэре де юк тугел. Меселен, Ю.Уразованьщ «Сегыйт Сегыйтов юкдтьша бер караш» язмасы шундыйлардан. Автор шагыйрьнец тормыш юлына туктала, ике шигырь жыентыгы - «Халкым хеле», «Сезге ейтем» - мисалында елеге иждтка якын киле. Меселен, язмада мондыйрак беялер урын алган: «С.Сегыйтов хезерге кенде, хезерге тормышта бик те актуаль булган темаларга ижат ите, язган шигырьлере жемгыятебезне гел борчый, уйландыра торган месьелелерден гыйбарет. Автор уз иждгында бигрек те туган авыл, туган якларга, узенец дусларына дан жырлый. Шулай ук хетер-истелекке, тормыш Ием шигъриятке багышланган шигырьлере де узенчелекле урын алып тора».30
Шулай итеп, XX гасыр ахыры-XXl гасыр башы Себер шагыйрьлере юкатын ейренуге галимнер де, шигърият сеючелер де елеш керте. Лекин есерлернец тематикасы хакында езек-езек кузетулер, идея-тематик проблемаларга караган фикерлер булуга карамастан, бу чор едебиятыныц махсус тикшерену предметы булганы юк еле.
Хезмэтнец фэнни яцалыгы XX гасыр ахыры-XXl гасыр башы Себер татар шигъриятенец беренче тапкыр махсус тикшерену объекты буларак каралуыннан гыйбарет. Диссертацияде елеге чор тебек едебиятыныц торышы тулы бер картина хасил итерлек хелде тергезеле, беялене, едеби тер буларак лириканыц усешендеге теп факторлар Ьем тенденциялер, узгереш закончалыклары пем узенчелеклере аерып чыгарыла, жанрлар Ием образлар системасына хае сыйфатлар ачыклана, беренче тапкыр бу юкатныц чишме башы булган халык авыз юкдты белен бейленешлере кузетеле, тебек фольклоры, татар мифологияеенец теэсире киц планда тикшереле.
Методология кэм методика. Методологик нигез булып герменевтика -текстны мегьневи шерехлеу теорияее хезмет итте. Теп файдаланылган методлар - структураль, чагыштырма-тарихи, чагыштырма -типологик Ьем шерехлеу.
Теоретик база буларак вдэбият галимнвре В.Е.Хализев, Б.О.Корман, С.Н.Бройтман, М.М.Бахтин, Н.Л.Лейдерман, Л.Я.Гинзбург h.6. хезметлерене таяндык. Татар шигыре, аны тикшеру, беялеу месьелелеренде безнец ечен татар галимнвре Т.Н.Галиуллин, Н.Г.Юзиев, Й.Г.Нигъмвтуллина, Ф.М.Хатипов h.6. хезмвтлвре тервк булды. Халык авыз юкаты пем вдвбият арасындагы бвйлвнешлвр мвсьвлвсендв А.Н.Веселовский, Е.М.Мелетинский, М.Х.Бакиров, М.Н.Нигъметжанов, Й.Н.Исенбот, Ф.И.Урманчеев h.6. авторлар тикшеренулерен файдаландык.
Фэнпи-гамэли экэмияте. Без текъдим итквн, аерым бер тебвктвге вдвби процессны ейрвну методикасы татарлар тупланып яши торган башка тебвклвр вдвбиятындагы охшаш куренешлврне ейрвну вакытында файдаланыла ала. Гамвли епемияте диссертациядв ясалган нетюквлврнец Себердв, Татарстанда Ьэм татарлар тупланып яши торган твбвклэрдв милли мвдвни тарихка караган мвгълуматларны тарату мвмкинлеге белен билгелвнв. Диссертация материаллары XX гасыр ахыры татар шигъриятен тикшеру, татар вдвбияты тарихын мвктвплврдэ пом ВУЗларда укыту барышында файдалы булыр дип уйлыйбыз. Махсус курслар уку, твбвк вдвбиятыныц аерым ввкиллвре юкатын ейрвну барышында да аларга мережогать итвргв мемкин.
Нэтиэ/дэлорне апробациялэу. Хезмвтнец нвтюкелвре 3 мвкалвдв чагылыш тапты. Моннан тыш, «Сулейманов укулары» (Темен, 2002), еллык фенни-гамели конференцияде (Казан, 2004), «Этнокультурное пространство региона и языковое сознание» диген регионара фенни-гамвли конференцияде (Темен, 2005), укытучылар ечен уздырыла торган семинарлардан (2004, 2005 еллар) чыгышлар ясалды.
Хезмотпец структурасы. Диссертация кереш, еч булектвн, йомгак нем библиографиядвн тора.
