Содержание к диссертации
КЕРЕШ 3 6.
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. Чор чалымнарын эзлэгэндэ 14 б.
1.1. Равил Фэйзуллин - эдэбият мэйданында яна исем 14 б.
1.2. Кыскалыкта - осталык 32 б.
1.3. Лирик герой Іівм автор шэхесе 51 б.
1.4. Шигырьнец купмэгънэлелеге 61 б.
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. ИДЕЯ - ЭСТЕТИК ЭЗЛЭНУЛЭРНЕЦ КИЦЭЮЕ 82 6.
2.1. Алтмышынчы елларда поэма жанры 82 б.
2.2. Публицистик поэма урнэклэре буларак «Гадилэргэ гимн», «Керэшчелэр» эсэрлэре 92 6.
2.3. Яшэешметафорасы: «Сэйдэш» поэмасы 105 6.
ЄЧЕНЧЕ БУЛЕК. Шигъри осталык серлэре 128 6.
3.1. Шигърият пэм миллэт язмышы - шагыйрь язмышы 128 б.
3.2. Р.Фэйзуллин Ьэм аньщ эдэби деньясы 141 б.
3.3. Шагыйрьнец стиль хасиятлэре 158 б.
ЙОМГАК 179 6.
ФАЙДАЛАНГАН ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ 190 6.
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Яца гасырга аяк басканда, узган заманнар тудырган сэнгать байлыклары белен бергэ килэчэк ориентирларны да куздэ тотып, эдэби казанышларыбызны яцадан бэялэу рухы кечэйде. Узгэртеп кору елларында озын тарихлы традицион юнэлешлэр буенча да эчтэлеге яцарган, тирэнэйтелгэн дэреслеклэр, теоретик хезмэтлэр донья курде. Тупланган бай тэжрибэне файдаланып, эдэбият тарихын яцача ейрэну, аерым язучыларныц юкатларын тирэнрэк анализлау, демократик шартларда тагын да объективрак бэялэу бурычы алга куелды.
Р.Фэйзуллин - татар шигъриятенец яцарыш чоры дип исемлэнгэн алтмышынчы елларында эдэбият мэйданына килгэн Ьэм хэзерге чорда эйдэп баручы калэм иялэреннэн берсе. Аныц ижатында узган гасырныц икенче яртысында татар зыялыларына хае эхлакый-этик, социаль-философик эзлэнулэр, чор вакыйгаларына карата фикерлэр чагыла. Без буген сэнгать кыйммэтлэрен кабат барлыйбыз Ьэм игътибарны, беренче чиратта, шигъриятнец зур уцышларга ирешкэн чорына юнэлткэнбез икэн, диссертациябезнец темасын Р.Файзуллин ижаты белэн бэйлэвебез аклана Ьэм теманыц актуальлеген билгели.
Уткэн йезьеллык жэмгыятьне, мэдэниятне шэхес культын тэнкыйть иту шартларында демакратик институтларныц торгызыла башлавы Ьэм шуца бэйле вакыйгалар берничэ этаптан тора. Гасыр уртасы Ьэм ике гасыр чигендэге узгэрешлэрдэ аерымлыклар да, охшашлыклар да житэрлек, эмма шунысы ачык: бу чорларга рухи кыйммэтлэрне туплау, аралау, сайлау, кире кагу, устеру тенденциялэре хае. Димэк, бугенге кендэ узган гасырлар эдэби-эстетик тэжрибэлэрнец тулы картинасын тудыру гаять тэ актуаль, ченки ул элеге тэжрибэне яца заманга трансформациялэу юлларын ачыклау мемкинлеге бирэчэк. Шул ук вакытта озын бер юкат юлындагы калэм ияеенец, куренекле шэхеснец, жэмэгать эшлеклесенец татар эдэбияты тарихында калдырган эзен, тоткан урынын, шигъриятенэ алып килгэн яцалыкларын курсэту дэ сэнгатьнец шул тэре белэн шегыльлэнуче галимнэрнец меЬим бурычы булып тора.
Р.Фэйзуллин эдэбиятка ярты гасырга якын хезмэт итэ. Бу вакыт эчендэ яшэп килуче системалар, идеологик ориентирлар узгэрде. Аларныц шагыйрь ижатында чагылышын ейрэну, ягъни заман борылышларына Р.Фэйзуллинньщ менэсэбэтен Ьэм аныц нинди образ-калыплар аша белдерелуен ачыклау да татар эдэбият гыйлеме алдындагы актуаль проблемаларныц берсе булып тора.
Р.Фэйзуллин юкаты шактый кицкырлы Ьэм бай. Ул кыска шигырьлэр остасы буларак кына тугел, татар эдэбиятында поэма жанрыныц мемкинлеклэрен кицэйтуче, анда лирика алымнарын оста файдалана алучы сыйфатында да танылды. Аерым шагыйрь ижаты аша татар поэзиясенец жанр хасиятлэрен кузэту шулай ук эдэбият фэне ечен меЬим дип уйлыйбыз.
Телэсэ кайсы ижатны, шул исэптэн Равил Фэйзуллин шигъриятен деньяга карашлар, аларга бэрабэр образлар, шул образларны тудыручы шагыйрь шэхесен ачу яссылыгында тикшеру аерым бер милли эдэбиятта донья образын милли эчтэлектэ чагылдыруны ейрэну дэ булып тора. Авторныц деньяны яцабаштан ижат итудэ милли форма Ьэм алымнар янэшэсендэ узенчэлекле чаралар табуын курсэту XX гасырныц икенче яртысында усеш-узгэрешлэр кичергэн татар эдэбиятын тагын да тирэнрэк ацларга ярдэм итэчэк.
Ассоциациялэр поэтикасын ейрэну сэнгатьчэ текстны ачуда иц кызыклы алымнарныц берсе санала. Ул лексик байлыгыбызныц метафоралар ясау мемкинлеклэрен дэ, шкатчыныц кузаллаулар, уйлау Ьэм ижат иту рэвешен дэ ачарга булыша.
Проблемами ейрэну тарихы. Диссертацияне язу процессында без, беренче чиратта, Р.Фэйзуллин ижатын ейрэнгэн татар галимнэренец хезмэтлеренэ таяндык. Шагыйрь ижатына игътибар алтмышынчы еллардан ук башлана. Яшь шагыйрь едебият мэйданына аяк басканда ук, аны Р.Мостафин, Ф.Мусин, Х.Госман, М.Бакиров, З.Мэжитов, М.Эмир, М.Мепдиев кебек тэнкыйтьчелер пом язучылар танып ала.
Алтмышынчы елларда эдэбиятка килген яшьлэр ижаты хакында бэхослэр башлангач, аньщ исеме, гомумен, газета-журнал битлореннэн тешми. Бу бэхеслэргэ галимнэр дэ, журналистлар да, башка миллэт вэкиллэре да, хэтта гади укучы да тартыла."
Шагыйрь ижатын яктырткан мэкалелэр алтмышынчы-житмешенче елларда бихисап куп булганлыктан, аларга менэсэбэт елешчэ генэ яктыртылды.
Р.Фэйзуллинныц ижат heM тормыш юлын тасвирлаган, вакытлы матбугатта, едэби-тенкыйть хезмэтлэрендв донья кургэн язмаларны туплау эше шагыйрьнец куптомлыгына (вченче тупланма) библиографик курсэткеч бзерлоудэн башлана. Бу хезмот басылып чыкканнан сон, да (1995) байтак вакыт угте, пэм элеге курсеткеч яца материаллар белен тулыландыруны
1 Мустафин Р. Первое знакомство / Р.Мустафин // Коме. Татарии- 1964.- 24 январь; Мусин Ф.Аларга тугрылыклымы без? / Ф.Мусин // Г.Тукай, М.Жэлил традициялэре Ьэм хэзерге татар поэзиясе// Соц. Татарстан- 1965-26 сентябрь; Госман Х.Ачыклык кертэсе бар /Х.Госман // Соц. Татарстан.- 1965- 31 декабрь; Бакиров М. Поэзиянец темен тирэн тоябызмы?: / М.Бакиров // Г.Тукай, М.Жэлил традициялэре Ьэм хэзерге татар поэзиясе // Соц. Татарстан- 1966.-10 июль; Мэжитов З.Хэерлесе белэн уссеннэр / З.Мэжитов // Казан утлары- 1967- №1— 117-121 б.; Эмир М. Ижат дэрте. Татартсан язучыларыньщ У11 съездында сойлэгэн докладтан // Узебез турында: Эдэби тэнкыйть мэкалэлэре, чыгышлар / М.Эмир. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1971- 73-101 б.; МэЬдиев М. Яшь шагыйрьлэрне укыгач...: Г.Тукай, М.Жэлил традициялэре Ьэм хэзерге татар поэзиясе / М.Мэпдиев//Соц. Татарстан- 1966.-18 сентябрь.
2 Шакирова Ф. Хатлардан юллар /Ф. Шакирова, Р. Месэлимов // Казан утлары— 1966- №2- 154-155 б.; ИбраЬимов Г. Укучы фикере / Г.ИбраЬимов // Татарстан яшьлэре- 1966- 29 оектябрь. сорый. Р.Фэизуллин юкаты турында иц куп пэм иц тэфсилле язучыларньщ берсе - Тэлгат Галиуллин. Галимнец «Шагыйрьлэр Ьэм шигырьлэр» исемле тупланмасында да Равил Фэйзуллин тудырган эдэби байлыкнын, эстетик кыйммэтлэрен билгелэу кузэтелэ, э «Дэвамлылык» хезмэтендэ хэзерге татар поэзиясенэ Р.Фэизуллин алып килгэн яцалык турында шулай ук яна Ьэм кызыклы фикерлэр эйтелэ.3
1987 елда Мэскэудэ басылып чыккан «Здравствуй, поэзия!» исемле китабында ул аныц ижат Ьэм тормыш юлына кузэту ясый, усеш баскычларын, шагыйрьнец татар эдэбиятында тоткан урынын билгели. Галим Р.Фэйзуллинньщ публицистик гомумилэштерулэр ярдэмендэ кешене олы Ьэм местэкыйль итеп тасвирларга, замандашларыныц холкында, фикерлэу рэвешендэ барлыкка килгэн узгэрешлэрне тирэнрэк ацларга омтылуын курэ. Аньщ жыр жанрын устеругэ керткэн елеше турында да суз йертэ.4
"Шэхесне гасырлар тудыра" (2003) дип исемлэнгэн хезмэтендэ исэ шагыйрь юкатын шактый тулы яктырткан "Сайланмалар"ныц соцгы томына тезелеш Ьэм эчтэлек ноктасыннан анализ ясый, публицистикасына хае проблематиканы ача.
2002 нче елда "Мэгариф" нэшрияты, Равил Фэйзуллин ижаты хакында замандашларыныц вакытлы матбугатта яисэ терле жыентыкларда чыккан иц кызыклы язмаларын бергэ туплап, "Заман. Ижат. Шэхес" дип аталган китап бастырды. Бу жыентыкка алтмышынчы-житмешенче елларда шагыйрь исеме тирэсендэ барган бэхэскэ бэйле язмалар да, Р.Фэйзуллинньщ юбилейлары уцаеннан басылган мэкалэлэр дэ, аныц шигъриятен татар эдэбияты казанышы буларак ейрэнелергэ тиеш дип табып, махсус язылган кече кулэмдэге фэнни хезмэтлэр дэ кергэн.
Китапныц соцгы булегендэ шагыйрьнец тормыш Ьэм ижат юлы хроникасы пэм аларны яктырткан язмаларньщ тулы исемлеге китерелгвн. Жьіентьш, Р.Фэйзуллинныц эдэби портретын тудырырга омтылган, мэкалэсе белэн ачыла. Ул элеге язмада ирекле калыпта язып эдэбиятка килеп кергэн Р.Фэйзуллин, нэкъ менэ традицион шигырьдэ халыкчанлыкньщ нечкэ Ьэм оста сэясэтчесе булып калды дигэн нэтижэгэ килэ.5
Татар эдэбиятына Р.Фэйзуллин алып килгэн яцалык турында Х.Курбатов, Г.Халит, Й.Нигъмэтуллина, Ф.Золкарнэй язганнарныц фэнни дэрэжэсен билгелэп узарга булыр иде.6
Й.Нигъмэтуллина соцгы язмаларында Р.Фэйзуллин ижатына бэяне терле еллар ечен хае булган сыйфатларны билгелэу юнэлешендэ бирэ. Мэсэлэн, галимэ "Тема молчания и тишины..." мэкалэсендэ шагыйрь тудырган предметлы донья кицлеген билгели. Р.Фэйзуллин тэуге эсэрлэрендэ туган жирен чагылдыручы образларны рухи Ьэм матди кыйммэтлэр жирлеге итеп куреэтэ, сонрак яца мэйданнарга чыга Ьэм бетен Ж ир шарын, аньщ предметларын, кешелэрен, вакыйгаларын тасвирлый башлый, ди. Сиксэненче еллардан, кеше яшэешенец мэгънэсен эзлэп, тасвирлау чиклэрен тагын да кицэйтэ, инде галэмге, космик деньяга уза, дип саный.7
Татар шигъриятенец усеш баскычларын билгелэгэндэ Х.Курбатов Р.Фэйзуллин шигырьлэренэ еш таяна. "Мэгариф" нэшрияты 2002 нче елда галимнец "Суз сэнгате: Татар теленец лингвистик стилистикасы пэм поэтикасы" дип аталган тирэн эчтэлекле китабын бастырып чыгарды. Анда шундый юллар бар: "Ирекле шигырь татар поэзиясе мэйданына ныклап торып соцгы елларда Радиф Гатауллин, Равил Фэйзуллин кебек яца буын шагыйрьлер белэн бергэ утеп керде". Терле баскычтагы уку йортларына адресланган бу хезмэт укучыны аптырашта калдырырга мемкин. Китап басылган вакыттан торып фикер йерткэндэ, хезмэттэге фикерлэр яца гасырга, Ьич югы туксанынчы елларга карый кебек, галим исэ, нигездэ, китмешенче еллар турында фикер йерте. Шуны алдан искертеп куймау яисэ эчтелекте ачыклап китмэу аркасында, укучыда Равил Фэйзуллинньщ и кат баскычларына гына тугел, татар шигъриятенец усеш тарихына карата да беръяклырак фикер формалашырга мемкин.8
Ф.Зелкарнэйнец "Кузлэрем Иаман шулмы?.." язмасында Равил Фэйзуллинньщ еллар дэвамында терлечэ ачыла баручы шагыйрь икэнлеге курсэтелэ. Тенкыйтьче бу усеш-узгэрешлэрнец сэбэбен чор узгерешлэре белэн тыгыз бэйлэнештэ карый пэм, Р.Фэйзуллинныц иц зур яцалыгы — аныц лирик герое, дип белдерэ.9
Р.Фэйзуллинныц, житмешенче еллардан башлап, дистэден артык шигырь китабы рус телендэ дэ денья курэ Ьэм СССРда яшэгэн башка халыкларныц эдэби тэнкыйтендэ дэ уз бэялэмэсен ала. Без шагыйрь юкатына кагылышлы язмаларга теп елештэ кинрэк тукталырбыз.
Диссертациянец ойрону объекты, максаты ком бурычлары. Тэкъдим ителгэн хезмэтнец прдеметы булып Р.Фэйзуллин шигърияте тора. Хезмэтебезнец теп максаты - элеге поэзиянец эволюция этапларын, камиллэшу юлларын курсэту , шагыйрьнец татар эдэбиятында, уз чоры шигъриятендэге урынын, шигъри сурэтле фикерлэугэ алып килгэн яцалыкларын билгелеу. Фэнни тикшерену максаты тубэндэге бурычларны тормышка ашыруны алга куя: - Р.Фэйзуллин иждтын идея-эстетик талэплэр нигезендэ анализлау, аерым эсэрлэрен чор кыйммэтлэре югарылыгыннан бэялэу; эсэрлэрене ацлау Ьэм кабул иту, язучы эйтергэ телэгэннэрне укучыга ирештеру юлларын ачыклау; - Р.Фэйзуллин ижатыныц идея-тематик юнэлешлэрен билгелэу; - аерым эсэрлэрендэ кутэргэн проблемаларны, аларныц эхлакый, социаль, фэлсэфи кыйммэтлэрен барлау; поэма жанрында - узэк фигураларны, э кыска шигырьдэ - лирик минне, аныц индивидуаль кичерешлэрен ачу; - Р.Фэйзуллин поэзиясенец стиль узенчелеклэрен ачыклау, аларны жанр формалары белэн бэйлэу; - шагыйрь иждтын замандашлары, элеккедэн калган мирас белэн чагыштыру, шуца бэйле рэвештэ, стиль формалашу чыганакларын барлау Ьэм татар шигъриятенэ алып килгэн яцалыгын ачыклау; - Y3 шигърияте аша шагыйрь шэхесен, аныц лирик субъект белэн менэсэбэтен, Y3e тудырган образлар аша юкатчы очен меЬим булган рухи Ьем матди кыйммвтлврне ачу h.6.
Хезмэтнец фанті яцалыгы. Диссертация - татар эдэбият белемендэ Р.Фэйзуллин ижатын монографик планда ейрэнунец беренче тэлфибэлэреннэн булып тора. Шунысын да искэртергэ кирэк: алтмышынчы еллар шигърияте татар поэзиясенец кутэрелеш алган бер чоры икэнлегенэ Иэм бугенге татар поэзиясенец теп квчлэре шул заманда эдэбиятка килучелэр булуга карамастан, алар ижатын тулаем пэм тирэнтен анализлаган хезмэтлэр юк диярлек. Р.Фэйзуллин ижатына килгэндэ, элегэ кадэр аныц поэзиясен киц планда анализлаган диссертация дэ якланмаган, аца багышланган монографиялэр юк.
Бу хезмэт исэ шагыйрьнец стиль узенчэлеклэрен, ижатыныц идея-эстетик кыйммэтен, шигъриятендэ шагыйрь шэхесенец чагылышын Ьэм шул исэптэн ижат лабораториясен, аерым эсэрлэренец туу тарихын да чагылдыра Ьэм моца кадэр двнья кургэн кечкенэ кулэмдэге язмалардан тикшерунец гомумирэк юнэлеше белэн аерылып тора.
Диссертация шагыйрь ижатына карата эйтелгэн фикерлэрне анализлау, Р.Фэйзуллин поэзиясен бугенге эдэбият белеме, социология, этика, эстетика фэннэре Ьэм башка гыйлемнэр ирешкэн биеклектэн торып бэялэу нэтижэсендэ туды.
Диссертацияпец чыганаклары. Шагыйрь ижатын уз эченэ туплаган дурттомлыгы фэнни тикшеренунец теп чыганагы булып тора. Шул ук вакытта Р.Фэйзуллин чыгарган пэр жыентык безнец тарафтан ейрэнелде Ьэм диссертацияне язу барышында аларга да мерэжэгать ителде.
Шагыйрь ижатын эдэби контекстта бэялэу йезеннэн, аца кадэр Ьэм аныц белэн бер ук вакытта ижат иткэн калэм иялэре тудырган эдэби кыйммэтлэр дэ диссертациябезнец чыганакларыннан санала ала.
Диссертациянец методологии ком методик нигезлэре. Фанни хезмэтнец методологик нигезе булып текстларны шэрехлэу сэнгате булган герменевтика фэне тора, ул узе YK эсэрлэргэ чагыштырма-тарихи, функциональ, рецептив, типологик якын килуне талэп итэ.
Аерым бер ижат эдэби барышныц бер вакыт аралыгында яши икэн, анда шул чор эдэбиятыныц типологик моментлары, эдеби-эстетик, дини-милли карашлары чагылмый калмый, чонки калам иясе тудырганнар - ижтимагый-тарихи чор жимеше дэ. Бер ук текстны, зэвыгына, фикер усешенэ, эдэби тэжрибэсенэ Иэм белем дэрэж;эсенэ бэйле рэвештэ, пэр укучы узенчэ кабул итэ, Болар барысы да без кулланган методларньщ мепимлеген курсэтеп тора. Ю.М.Лотман кебек галимнэр эдэбиятныц структур элементларын, тезелешен ейрэнэлэр, эчтэлекнец терле катламнарын ачалар, образлар системасын бетен тулылыгы белэн ачыклыйлар, узара кисешу нокталарын табалар Ьэм фонемаларныц дифференциаль билгелэренэ кадэр курсэтеп бирэлэр. Ьэм, элбэттэ, андый хезмэтлэр шигъриятне ейрэнудэ юнэлеш курсэтуче хезмэтлэр булып тора. Р.Фэйзуллин ижатын суз сэнгате буларак тикшергэндэ без денья Ьэм тирэлекнец телдэ чагылышын яктырткан В.В. Виноградов, Телия В.Н., Апресян Ю.Д., Г.А.Брутян, В.Н.Топорова, И.Б.Роднянская haM В.М.Маслова эзлэнулэренэ дэ таяндык.11
Жирмунский В.М. (Теория стиха-Л., 1975), В.Е.Холшевников (Основы стиховедения- М.,2002), А.Квятковскийньщ (Поэтический словарь —
М.,1966) шигырь тезелешен ейрэнугэ багышланган хезматлэре буген дэ заманча яцгырый. В.В.Ванслов, Б.В.Томашевский, Г.Н.Поспелов, В.Е.Хализев, Б.О.Корман Ьэм башка белгечлэрнец эдэбият теориясе буенча эзлэнулэре диссертациябезнец теоретик нигезенэ ятты.12
Бугенге эдэбият белеменец катлаулы проблемаларыннан булган автор, шэхесе, лирик герой проблемасын чишкэндэ, М.М.Бахтин (Эстетика словесного творчества- 1979), Л.Я.Гинзбург (О литературном герое- 1979) пэм Б.О.Корман (Заметки о лирике // Проблема автора в художественной лирике- 1985) хезмэтлэренэ, шулай ук Ф.М.Хатиповньщ милли эдэбият гыйлемебезнен соцгы еллар уцышы саналырга хаклы «Эдэбият теориясе» китабына таяндык. А.Б.Есинныц эдэбият белеме, культурология буенча язылган хезмэтлэренец ярдэмен тойдык.
Эдэбият гыйльме белэн чиктэш, аныц белэн янэшэ атлаучы эстетика, этика, культурология, социология, тарих, жэмгыять белеме Ьэм хэтта бик специфик конфликтология кебек юнэлешлэрнец фэнни казанышларына да мерэжэгать иттек.
Татар поэзиясен гыйльми ейрэну юлында куп кеч куйган Х.Госман, Х.Курбатов, Г.Халит, И.Нуруллин, Н.Юзиев, М.Бакиров, Д.ЗаЬидуллина Ьэм башкаларныц хезмэтлэре дэ диссертацияне язу процессында таяныч булды.Й.Г.Нигъмэтуллинаныц «Запоздалый модернизм в татарской литературе и изобразительном искусстве», Б.А.Эренгросс редакциясендэ басылган «Мировая художественная культура», Л.Г.Андреев фэнни редакциясендэ чыккан «Зарубежная литература второго тысячелетия», уз галимнэребез чыгарган «Татар эдэбияты тарихы»ныц алтынчы томы пэм рус эдэбият тарихы буенча купсанлы хезмэтлэр безгэ гыйльми Ьэм теоретик база булдылар.
Диссертацияпец фэнни-гамэли опвмияте. Хезмэт совет чоры татар шигърияте, алтмышынчы - туксанынчы еллар эдэбияты буенча лекция, Р.Фэйзуллин юкаты, ижат лабораториясе буенча махсус курс алып баручыларга, мэктэп укытучыларына ярдэмлек була ала.
Фанни эш нэтищолврен апробациялву. Хезмэтнец эчтэлеге буенча финно-угор язучыларыныц УП симпозиумында (Ижевск, 2002) Удмурт дэулэт университетында уздырылган конференциялэрдэ (2002-2004) Р.Фэйзуллин узенчэлеклэрен, шигърияткэ алып килгэн яцалыкларын чагылдырган чыгышлар ясалды. Татар булеге студентларыныц семинар дэреслэрендэ дэ кулланылды.
Диссертациянец структурами Фэнни эш керештэн, еч булектэн, йомгактан, файдаланган эдэбият исемлегеннэн тора.
