Содержание к диссертации
ПЕШГУФТОР 7 3-20
БОБИ 1. Консепсияи шахсияти эч^одй ва симои ^унарй дар адабиёт 21-71
БОБИ 2. Асосхри назарии консепсияи шахсият ва симои ^унарй дар насри таърихии муосир 72-103
БОБИ 3. Анъанаи офариниши симо ва еирати хунарй дар адабиёти форсу точ^ик
Фасли аввал: Офариниши че&раи хунарй дар адабиёти форсу то^ик 104-128
Фасли дуввум: Муаммои чех,ранигории хунарй дар илсои таърихи муосирии точ,ик 129-177
БОБИ 4, Симои Ах,мади Дониш дар романи «Ситорае дар тирашаб» ва «На ситорахр мерезанд»-и Расул ^одизода 178-220
БОБИ 5. Ташаккули консепсияи шахсият ва симои хунарй дар осори Сотим Улуг-зода 221-272
Ащоми сухан 273-286
Фа&ресш маъхаз 287-317
Введение к работе
Олами тамаддуни башарй дар хама давру замон бидуни иртибот ва пайвандй ба гузаштаи таърихй, анъаноти миллй, дастовардхри фархднгй ва арзишхри маънавй вучуд дошта наметавонад. Дар мархилаи хрзира, замоне ки дар хдма сохдхри хдёт дигаргунихри назаррасе ба вучуд меоянд, худшиносии хар як афроди чомеа ташаккул ёфта, мавкеъ ва арзиши дастовардхри ахлокию маънавй афзуда, мундаричаи гоявии онхр пурмазмун гашта, ба хаёти вокей таъсири бузург мерасонанд. Табиист, ки дар мархилахри созанда ва гардишхри куллии хаёти чомеа меросбари тафаккури таърихй ва маънавии халкро фарханг ва хунар ба зимма дошта, дар инкишоф ва пешбурди афкори ичтимой, бавучудоварии шуур ва андешаи миллй сахми беназир мегузорад. Вобаста ба ин, хдр як зухуроти тозаи адабиёти бадей низ дар хамнафасй бо х.аёт ва хдмохангии равандх,ои адабии пешин бунёд ёфта, бо алокамандии бевоситаи РОЯИ замон, вокеияти х,аёт ва санъат рушду камол меёбад. Мах,з, дар давраи дигаргуних,ои бузурги ичтимой ба гузаштаи таърихии халк, таваччух, зох.ир намудани нависандагон х,одисаи табий ва амри вок,еии х.аёти адабй мебошад.
Табиист, ки яке аз сарчашмахри худшиносии миллй омузиш ва тадкики гузаштаи таърихй ва осори таърихиву адабй махсуб меёбад. Хотираи к,авии таърихии халк. аз хама бештар дар осори фархднгй ва хунарй мах.фуз мемонад. Бинобар ин, чомеа то чунин хотираи таърихиро х,ифз накунад, аз хираду заковати ниёгони хеш бебахра монда, дар тамоми чабхахри хдёт ба мурод ноил намегардад. Ба ин максад, тадк,ик,и бадеии сахифахри х.аёти халк, вобаста ба сарнавишти фардх.ои баруманди он ифодагари робита ва идомаи вок.еии наслх.о буда, ёрй мерасонад, ки одам каробати худро бо халк,аш, бо таърих ва орзую умеди ояндаи он эхсос намояд ва ормонхри маънавиро асоси хдр гуна фаъолияти амалй карор дода, аз мачмуъи андешахри фалсафаи таърих ва фарханг огохд дошта бошад. Огохии андешапарваронаи таърих боэътимодтарин пояи худшиносист ва хдмчун неруи муассиру созанда пайванди рух., хунар, дин ва маърифати таърихиро баррасй менамояд. Аз чониби дигар, омузиш ва тадкикд таърих танхр барои донистану шинохтани гузашта нест, балки он ба макради шукуфоии имрузу фардои халку миллат аст. Танхр сабак,и таърихй бо хдма бурду бохташ дурнамои ояндаи хдёти халкро равшан сохта, хувйият, худшиносй, ифтихори миллй ва чахрнй шуданро таъмин месозад. Фархднгу маърифати таърихй хдстй ва хуввияти мо буда, аз гузашта чудо нест. Дар хамин асос, мухимтарин хусусияти раванди чараёни адабиёти муосир кувват гирифтани гояи андешапарварона ва маърифати бадеии таърих, эх,ё ва фаъолиятмандии х,офизаи эч,одкори таърихй, офариниши ч,ехрах,ои дурахшони хунарй ва шахсияти бузурги таърихй ва хунарй мебошад.
Дар ташаккули насри таърихии муосир тачдссуми симои шахсони барчдстаи вок,еии таърихй ва намояндагони бузурги зиёиёни эч,одкор- адибон, равшанфикрон ва арбобони илму фарх.анг мавк,еи намоёнро ишгол менамоянд. Чунин симох.0 асосх,ои маънавии х,астии халк,, рисолати бузург ва камолоти маънавии инсонро муч,ассам сохта, мазмуни васею мукаммали таърихро пеши назар меоваранд. Ин аст, ки дар солкой охир дар насри таърихй тавач,чуХ ба тачрибаи ич,тимоиву маънавии наслх.о ва симои интеллектуалии халк, торафт кувват гирифта истодааст. Махсусан, дар насри таърихй нигориши симохри дурахшон ва иродаи матини шахсони бузурги эчрдкор инкишофи ин тамоюлоти адабиро ба хукми анъана даровард. Тавассути офариниши симои намояндагони барчдстаи илму фархднг асосхри маънавй, рисолати ичтимой ва алокди наслх.ову замонх,о равшан зохир гардид.
Дар насри таърихии собик, шуравй ба майдон омадани романхри А.Толстой „Пётри Г, М.Шагинян „Тарас Шевченко", Ю.Тынянов „Кюхля", „Х,алокати вазири Мухтор", „Пушкин", асари сегонаи О.Форш „Радишев", „Киштии девона", романи А.Бакунц „Хачатур Абовян", К.Рамсахурдиа „Довуди меъмор", М.Ауэзов „Абай", Ойбек „Навои", М.С.Урдубади „Шамшер ва калам", К.Кулиев „Рузхри мудхиш", САбдулло „Мавлоно Мукимй", А.Олимчрнов „Пайкони Махамбет", „Бозгашти устод" ва монанди инхо зухуроти вокеии ин тамоюлоти адабиро боэътимод намуд. Дар ин асархр ба сифати кахрамони асосй баромад намудани нерухри барчастаи эчрдкор ва шахсони намоёни таърихй амри вокеии хаети адабй мебошад.
Асархри ба сарнавишти адибон бахшидашуда мохияти аслии таърихи гузашта ва набзи кунунии зиндагиро ба хам алокдманд карда, мазмуни гоявии осори адабии эчрдкоронро ба хизмати чрмеа сафарбар намуда, онро муътамаду пурарзиш мегардонанд. Махз дар хдмин гуна асарх.о масъалахои сарнавишти халк,, номус ва шарафи миллй дифоъ шуда, анъанах,ои адабиёти гузаштаву имруза ва унсурх.ои арзишманди фарх.ангй тахаввул ва такомул меёбад. Албатта, мавк,еи хоса пайдо намудани ин тамоюлоти адабй дар насри муосир муаммохри гуногуни эч,оди бадеиро фарохам меоварад ва халлу фасли он мухимтарин вазифаи накди адабй мебошад.
Инкишофи пахлухри гуногуни насри таърихй ва ба тачрибаи бойи халкхри бародар такя намудан ба як зумра нависандагони муосири точ,ик низ имконият дод, ки дарки бадеии вокеахои таърихиро зимни тачассуми симои мутафаккирон ва адибони бузург тасвир намоянд. Ин буд, ки баъди нимаи дуюми солхои панчрхум дар насри муосири точик асарх.ои хурди таърихй, аз кабили киноповестх,ои „Ибни Сино", „Кисмати шоир", песаи „Рудакй", „Марги хрфиз", драмаи „Алломаи Адхам ва дигарон" -и С.Улугзода, хикоя ва повестхои таърихии Р.Хрдизода „Буи чуй Мулиён", „К,асидаи ДОРГОХ", „Танбури дилкаш", повестхри „Сапедадам", „Парвози шохин", „Ба суй офтоб", повести „Бо амри вичдон" -и Р.Хршим, драмахри „Робиаи Балхй", „К,иёми Лохутй" -и А.Атобоев, „Зебунисо" -и М.Шералй, „Фирдавсй" -и М. Бахтй ва як катор очеркхри илмию бадей ба майдон омаданд.
Ба хамин рухия эчрд шудани романхри „Ситорае дар тирашаб" ва „На ситорахр мерезанд"-и Р. Хрдизода, „Фирдавсй" -и С. Улугзода, „Дунё ба умед"-и Ю Акобиров, ,Дон ба гарав" ва „Укрби захмин" -и ШДаниф, „Пайрох.аи кисмат"-и А. Сидк,й, повести „Як рузи дароз, рузи бисер дароз"-и У. Кухзод, „К,иссаи мансури Х аллоч,"-и Р. Хрдизода ва чанде дигар хрдисаи табии хаети адабй буда, барон сифатан ташаккул ёфтани пахлухри гуногуни эстетикии жанри таърихй ва таърихии тарчумаихрлй дар насри муосири точик замина фарох,ам овард.
Тавач,чух.и махсус ба вокеахои гузаштаи таърихй ва сах,ифах,ои мух.имтарини х,аёти халк, ба нависандагон имконият додааст, ки сарнавишти таърихии халкро дак,ик, омухта, ба он аз руи муаммо ва талаботи ахлоцию маънавии замони муосир нигариста, рух,ияи бунёдкорй ва созандагии онро муайян намоянд. Ба ин маънй, дар насри муосири точик бо офариниши симохри Фирдавсй, Камол Дониш ва Айнй барин мутафаккирон дарду армон, розу ниёз, тафаккури маънавию ахлокй ва мохияти як давраи муайяни х.аёти халк, инъикос ёфтааст. Ин тамоюлоти адабй собит месозад, ки мавзуи санъату адабиёт, илму фарх.анг ва ч;овидонй гардонидани сах,ифах,ои дурахшони х.аёти халк., дар мисоли саргузашти ибратбахши чех;рах.ои эчрдкор, новобаста аз рухияи мух.ити ичтимой дар х.ама давру замон дорой ахамияти махсус мебошад. Чунин андешахоро дигаргунсозих.ои имрузаи хдётии чамеа пурра собит месозанд.
Сифатан тагйир ёфтан ва мавк,еи намоён пайдо кардани романхри таърихии ба сарнавишти шахсони эчрдкор бахшидашуда хусусият ва талаботи замони муосир аст. Уламову удабо ва умуман тамоми нерухри зехнй дар хама давру замон сарояндаи хакикату адолат, эхсосгари розу ниёзхри халк, ва ифодакунандаи арзишхри маънавии у мебошанд. Ин аст, ки хдр як халк, бо фарзандони баруманд, дастовардхри илмию фархангй ва корнамоихри чрвидонаи таърихиаш ифтихор дошта, бузургй ва шахрмати хдстии маънавии у дар ин замина эътирофи хамагон мегардад. Бинобар ин, хаёту фаъолияти адибону эчрдкорон ба масъалахри такдири таърихии миллат ва муаммохри х,аётии он сахт марбут буда, падидах.ои барчдстаи тафаккури таърихии халкро равшан менамояд.
Тадкики пахдух.ои гуногуни жанри таърихй яке аз мухимтарин мавзуъх.ои илмй адабиётшиносй ба шумор меравад. Муаммои мазкур дар адабиётшиносии муосир то андозае х.алли худро ёфтааст. Табиист, ки омузиши ин муаммо хануз дар охири солх,ои бистум ва аввали солх.ои сиюм, дар тадкикртхри мох,ияти таърихию адабй дошта сурат гирифта буд. Дар раванди бадеии он давр муаммохри „нависанда ва инкилоб", „санъаткор ва ч;омеа", хамчунин талаботи мусити ич;тимой ва накхпи зиёиён дар ташаккули он корбаст мешуданд. Тах,к,ик,и масъалах.ои зикршуда дар ассоси дастовардхри эчрдии нависандагони шинохта, ба мананди М.Горкий, Ю.Тынянов, А.Толстой, К.Федин, М.Шагинян, А.Фадеев, К. Паустовский, МАвезов, С.Айнй ва дигарон барои муайян намудани пахдух.ои мухталифи ин тамоюлоти адабй арзиши назарраси илмй ва методологи доштанд. Дар натирай рушду камоли ин ч;араёни тозаэчрди адабй омузиши мунтазам ва тадк,ик,и х,амач;онибаи он дар адабиётшиносии муосир сурат гирифт.
Дар адабиётшиносии солхри охир таваччух. ба омузиш ва тадкики муаммохри гуногуни шахсияти эчрдкор, анъанаи тасвир, чихатхри равонй, назарй ва хусусиятхри характерноки он дар жанри таърихи афзун гардид. Махсусан, мухдкдикрн чанбахри ичтимоию таърихи, омилхри ташаккул, тамоюлоти бадеии матлуб ва номатлуб, муаммохри ахлокй, эстетики, фалсафй, хусусиятхри жанрй ва сирати шахсияти эчрдкорро то андозае равшан намудаанд. Дар як кдтор тадкикрти пурарзиши М.Бахтин, Е.Височина, Я.Гордин, Л.Я.Гинзбург, О.Д.Зайналова, Н.И.Иванова, З.Г.Османова, С.Панченко, В.М,Петров, Ю.И.Суровцев ва дигарон хамин гуна масъалахри гоявй ва методологии муаммои мазкур халлу фасл гардиданд.
Х амчунин, дар чанде аз тадкикрту макрлахр андешахри бах,снок ба таври умумй баён гардида, мох.ияти гоявй ва чих,атх,ои бах,сноки консепсияи шахсияти эчрдкор х,амач,ониба тах,к,ик, нашудааст. Масалан, мухдккик, Кененов Ш.А./1.20/ дойр ба муаммои табиати шахсияти таърихи изхрри акида намуда, нак,ши оммаи халк, ва шах,сияти бузурги таърихиро дар замони гузашта инкор мекунад. Вай омилх,ои ботинии такомули шахсиятро сах,ех, муайян накарда, аз к,олабх,ои расми берун нарафта, сарчашма ва манъбахри инкишофи тамоюлоти адабии мазкурро ба таври муътамад х,амачониба ба тахдик, нагирифтааст. Дар тадк,ик,оти Зайналова С.Д./2.92/ бошад, ба тах.к,ик,и таърихиву назарй, мохияти эстетики, тах,аввулоти жанрй ва крнуниятхри рушди ин тамоюлоти адабй дар адабиётшиносии муосир бах,ои зарурй дода нашудааст. Тадкдкрти у бештар хусусияти обзорй дошта, танх,о ба шарх,и умумии тах,аввулоти симои Низомй бахшида шудааст. Тахдили масъалах,ои гоявию бадей, анъанаи тасвир, к,онунияти инкишоф ва хусусиятх.ои характерноки тамоюлоти мазкур якранг набуда, пахдухри мухталифи инкишофи насри таърихиро дар бар мегирад Агар Ю.Суровцев /3.64/ сабабхри зухуроти ин чараёнро аз чднбахри ичтимоию таърихй донад, пас В.М.Петров /4.325/ тазохуроти ин тамоюлотро аз руи манбаъхри дохилй ва омилхри табий муайян месозад. Мухаккик, Силаев А.С./ 5. 195/ бошад, максад гузоштааст, ки хусусиятхри идеявию бадеии онро дар раванда адабии насри таърихии муосир тадкик, намояд.
Барон равшан намудани омилхри мухими ИЧІТИМОИЮ маданй, ки сабабгори инкишофи асархри бадеии ба зиндагиномаи шахсони бузурги эчрдкор ва муаммохри эчрди бадей бахшидашуда гаштаанд, зарур аст, ки тамоюлоти мазкурро дар алокамандй бо муносибатхіои чдмъиятию таърихй дар каринаи дохили адабй хамчун зухуроти афкори бадей муайян намоем. Ба ин макрад, офариниши чрхраи хунарй ва нигориши шахсияти таърихй, тахаввулоти симо ва рисолати ичтимой, фардияти эч;одкор, тах,к,ик.и сифат, хусусияти равонй, идеявй, ич;тимой ва маънавии онхрро аз вазифах,ои мух,ими кори тадкикртии хеш к,арор додем.
Донишманди мумтози точ;ик М. Шакурй ахдмияти бузурги маърифатбахшию таърихшиносии ин консепсияро амик, эх.сос карда изх,ор доштааст, ки „тафаккури таърихй аз мухимтарин хусусиятх,ои башарияти мутамаддин аст, омили мохиятнамоест, ки барои фах,мидани ахмияти таърихии х,одисах,о, барои дарки руйдодхри дирузу имруз ва робитаи онхр имкон дода, андухтах,ои хираду закон инсонро.. ба хидмати имрузу фардо мегузорад." /6. 290, 19/.
Дар хдкикат, риштах,ои худшиносии шахе ва ч;омеа бо пайвандии ёди таърихиву фархангй мар бут буда, яке аз шартхри асосии пайдо кардани мохияти маънавии х,астии инсон аз фахмиши амик;и маърифати таърих ва тафаккури бадеии он ба даст меояд. Дар ин замина, биниши амики таърихй аз сарнавишти хрфизаи эчрдкори таърихй ва ч;овидонй гардонидани чехрахри дурахшони хунари Х.ОСИЛ гардида, ба бунёди тафаккуру андеша, созгории мухити маънавй ва худшиносии миллй имконият фарохам меоварад.
Шахсони барчдстаи эчрдкор дар хдма давру замон рахдамои хаёт, мухрфизи содик,и халку ватани хеш, кдхрамони некмахзару равшанзамир, сарояндаи сулху салох, ва дарду ормонхри мардуми будаанд. Мурочдат ба дарки бадеии сарнавишту шахсияти онхр яке аз рохдои боварибахш ва шакли пурмахсули тасвири дакик, ва хамачдхатаи таърих ба хисоб меравад. Ин максад танхр дар мавриде муяссар мешавад, ки тадкики илмиву бадеии мероси адабии эчдцкорон ва аркрму асноди таърихии мавчуда ба сифати сарчашмаи муътамади тасвири симои хунари истифода бурда шавад. Бинобар ин, кушиш намудем, ки крнуниятмандии консепсияи шахсияти эчдцй ва симои хунариро дар чдраёни насри таърихии муосир равшан намуда тах.аввулоти онро дар осори адибони чудогона дар заминай осори илмй, таърихй ва адабй тадкик, карда, бурду бохти онро ба кадри доираи бинишу фахмиши хеш муайян намоем.
Мух.имтарин ОМИЛХ.ОИ инкишофи тамоюлоти мазкур равшан сохтани сифатх,ои шахсияти инсони эч,одкор, мох.ият, ч;их,атх,ои равоншиносй, савияи фикру эх.сос ва чдхрнбинию ч,ах.оншиносии вай ба х.исоб меравад. Дар натичд, дарки бадеии як давраи муайяни таърихй тавассути тачдссуми шахсияти комил ва неруманд торафт мавкеи назаррас пайдо карда истодааст. Ин раванд реша ва пояхри боэътимоди илмиву методологи дорад ва тахдикд олами ботинй, рух,й ва равонии шахсияти тавонои хунариро дар бар мегирад ва аз мухимтарин падидахри худогохй ва хештаншиносй аст.
Шахсияти бузурги эч,одкор, ки ифодакунандаи хдстии маънавии халк, ва бакри умри уст, х.амчун рамзи кувваи ик,тидор ва рух,ияи маънавии халк, баромад мекунанд. Эч,одкорони асил хдмеша барои озодй, адолат, х.ак,ик,ат, масъалахри бех.будии рузгори халк, мубориза бурда, пайгомовари максаду маромхри наели башаранд. Аз ин ру, тачассум намудани симои ибратбахши онхр аз мухдмтарин вазифахри эчрди бадей мебошад. Дар хамин асос, тадкик, ва тахдил намудани муаммохри РОЯВИЮ эстетикии асархри таърихии тарчумаихрлй, консепсияи шахсияти эчрдй, хусусиятхри мох,ияти характер ва тахаввулоти симои фардии адибон аз манфиат холй нахохад буд. Консепсияи шахсияти эчрдкори таърихй, асосхри ташаккул, мохият ва сифатхри ахлокию эстетикии он, офариниши симо ва сирати хунарй аз муаммохи пурарзиши адабиётшиносиии муосир буда, тадкики амик, ва хдмачрнибаи он талаби давр ва так,озои замон мебошад.
Дар романхри таърихй ва таърихии тарчумаихрлй шарх.и х.оли кахрамон ва мусити ифодашудаи он дар алокамандии якдигар тасвир меёбанд. Ба ин максад, сарнавишт ва кисмати х.аётии шахсони барч;астаи эч;одкор мутаносибан ба сах,ифах,ои дурахшони х,аёти халк, ва такдири минбаъдаи у чднбаи асосии асарх;ои мазкурро ташкил медихад.
Дар адабиётшиносии муосири точ;ик низ пас аз солхри шастум адабиётшиносон Асозода X., Бакрзода % Бобоев Ю, Демидчик Л.Н., Мусулмонкулов Р., Набиев А., Рачабй М., Сайфуллоев А., Салимов Н., Табаров С. ва Хочаева М. дар чанде аз мацолот ва тадк,ик.оти илмии худ заминахри ба вучуд омадан, омилхри ташаккул, тах,к.ик.и услуб, РОЯ ва анъанаву навоварии жанри таърихиро дар мархилахри муайян тахдил намудаанд.
Дар баробари ин масъалах,ои гуногуни жанри таърихй дар адабиёти муосири точдк пурра ва х,аматарафа омухта нашудааст. Махсусан, ч.их,атх.ои РОЯВИЮ эстетики, асосхри назарй, муаммох,ои анъанаву навоварй, консепсияи муайяни эч,одй, тах.к,ик,и нигориши симо ва сирати хунарй ва услуби фардии чехранигорй дар жанри таърихии тарчумаихрлй, хоса дар асархри бадеии ба сарнавишти эчрдкорон бахшидашуда хднуз мукаммал тахдил ва тадкик, наё фтааст. Ба максади ба чунин муаммохри эчрди бадей посух ва равшанй додан зарур донистем, ки сарчашма ва омилхри пайдоиши ин тамоюлотро дар хдмбастагии чдраёни умумии адабиёт бо диди тозаи эчрдй тачдиди назар кунем ва мох,ияту арзишмандии консепсияи мухими насри таърихии муосирро муайян намоем.
Ба андешаи мо, бидуни муайян кардани асосхри назариву эстетики, решахри таърихй, омилхри инкишоф ва падидахри маърифатбахшии ин консепсия, таъини мохдяти методи эчрди бадей, хусусият, сифат ва масоили сабку услуби офариниши симои хунарй ва пажухдшш афкори бадеиву эстетики имконнопазир аст. Шояд зарурияти эхсоси чунин масъалахр бошад, ки диккати моро бештар баррасии афкори назариву эстетики, мох,ияту сифати консепсияи муайяни насри таърихй, ташаккули он дар насри таърихии муосири точ,ик дар осори С.Айнй, С. Улугзода ва РДодизода ба худ чдлб-, намуд.
Тах.аввули симои афроди эч,одкор дар худуди тач,рибаи эчрдй ва услуби фардии мусанниф хусусиятхри чудугонаи ин тамаюлоти адабиро равшан месозад. Бинобар ин, шинос шудан ба тачрибаи эчрдии нависанда ва ба ин восита ошкор намудани мохдят, заминах,ои асосй ва хусусиятхри фардии симои хунарй, х.амовозии шахсияти к,ах,рамон ва мусаннифи асари бадей, муносибат ба к,ах,рамонх,ои дигар, истифодаи аркрму асноди таърихй ва накнш тахайюлоти бадеии санъаткор имконият медихдд, ки зухуроти ин тамоюлоти адабиро хдмчун омили вок,еии х,аёт тадкик; намоем. Пажухиши чунин муаммох,о аз вазифахри мух,имтарини адабиётши носии муосири точдк мебошад. Бинобар ин, мо дар назди худ макрад гузоштем, ки нак,ш ва мавк,еи шахси эчрдкорро дар заминай як давраи муайяни таърихй, дар мисоли тахаввулоти симои Дониш ва У».
Фирдавсй дар адабиёти точик аз назари тадкик, гузаронем. Дикдати моро бештар хусусиятхри гоявии муаммои мазкур, рохдои тачассуми симои хунарй, истифодаи хуччат ва асноду аркрми таърихй ва ахамияти эстетикию назарии он чалб намудааст. Ба ин вачх;, зарур аст, ки чи гуна аз назари имруза тасвир шудани вок,еах,ои таърихй, кадом хусусиятхр ва муаммохри актуалии жанри таърихиро баррасй намудан ва ба кадом максадхри идеявй офарида шудани симохри барчастаи эчрдкор равшан карда шавад. Ба максади тахлили муаммохри зикршуда офаридани симои Дониш ва Фирдавсй дар эчрдиёти С.Айнй, С.Улугзода ва Р.Хрдизода дар заминай тадкик. к;арор дода шудааст.
Зиндагинома ва осори устод С. Айнй таърихй вок,ей ва оинаи хакдкдтнамои х,аёти халк,и точдк дар асри бистум аст. Огози барк,арор шудани насри реалистй ва жанри таърихй дар адабиёти точик низ ба к,алами С. Айнй тааллук, дорад. Дар асарх.ои „Таърихй инкилоби Бухоро" /1919/, ,Даллодони Бухоро" /1920/, „Одина" /1924/, „Дохунда" /1930/ ва „Ёддоштх.0" /1946/ мухимтарин х.одисах,ои таърихию ич.тимой, сах,ифах.ои сарнавиштсозу сарнавиштсуз ва омилх,ои худогох,й ва худшиносии халк, инъикос ёфтааст. Дар эчодиёти у баробари вок,еъбинона инъикос намудани х,аёти зах,маткашон, ятимону бечорагон ва синфи коргари точик, сарнавишти равшанфикрон ва зиёиён низ дар мархилахри мухими такдири таърихии халк, тадкик. гардида, симои хунарй ва рисолати ичтимоии онх,о нишон дода шудааст. Ба ин максад, дар „Ёддоштхр" муаллиф симои равшанфикрон ва уламову удаборо дар мух.ити тираву тор, пурошуб ва пурфоч.иаи аморати Бухоро х.амчун ситорах.ои дурахшон намоён сохтааст. Махсусан, вай симои хунарй ва рисолати ичтимоии мутафаккири бузурги халки точ.ик Ах.мади Донишро дар х фт боби „Ёддоштх.0" тасвир намуда, ният доштааст, ки дойр ба сарнавишти м ибратомузи у асари чудогонаи бадей эч;од намояд. Албатта, дар асархри САйнй „Таърихи инкилоби Бухоро" ва „Ёддоштхр" хдматарафа ба вучуд овардани характери комил, пуррунчриш ва симои дурахшони Ах,мади Дониш муяссар нашудааст. Устод Айнй хамачрниба амалй гардонидани ин ормонашро ба оянда мавкуф гузошт ва мутаассифона бахри амалй сохтани он умр вафо накард. Ин макради начдбро шогирдони вафодораш- Р.Хрдизода ва С.Улугзода чрмаи амал пушониданд ва дар як катор асархри хеш чрхраи дурахшони Ахмади Донишро чрвидонй гардониданд.Баъд аз солхри шастум дар насри таърихии точ;ик тавачдух, ба олами рухй, тадкикд чднбахри равонй, падидахри хунарй ва ташаккули шахсияти инсон, хоса кдхрамони созандаву бунёдкор, хунарманд ва эч;одкор афзоиш ва дар натич;а падидах,ои сифатан тозаи осори бадей инкишоф ёфт. Дар ин марх.ила таъсирпазирии раванди адабиёти умумибашарй, махсусан, осори бадеии халкдои Иттих,оди Шуравй тавассути тарчумахр ва х,ампаймониву х,амраъйй, аз хам бохабарй ва шиносоии тарафайни тамаддунхр ба амал омад. Дар натичд осори бадей аз назарияи безиддиятнокй ва крлабиву сатх,й рах,ой ёфта, шахсиятпарастй ва синфиятчуиро мах,кум намуда рисолати вок,еиашро дифоъ намуд. Адибон бештар аз сарчашмахри асили адабиёт бахра бурда, омилх,ои инкишофи сифатии онро дар заминай падидахри маънавй, инсонгарой, худогохиву хештаншиносй ва ватандустй мавриди тадк,ик, царор доданд ва ба ин восита мох,ият, маърифати хдкикй ва арзиши миллии онро дифоъ намуданд. Ба ин макрад, к,адамх;ои нахустин бах.ри шиносонидани сахифахри нисбатан дури сарнавишти таърихии халк,, шахсияти ик,тидорманди акдонй ва симои бузурги хунарй гузошта шуд. Ин гуна тамоюлот дар осори бадей имконият фарохам овард, ки ба гайр аз нигориши симои коргару дехкрн, пахтакорон, чорводорон, бенавоёну ятимон, намояндагони хдзби коммунист, саодатмандон ва рох.барони олимакрм, корнамоиву муваффак,иятх,ои онхр, хамчунин ба шахсони бузурги таърихй, кахрамонони озодихохи халк,, нерухои фархднгй ва ахли акду илм, ки дар кунчи фаромушй карор доштанд ва сарчашмаи афкори „миллатчиён" мах,суб меёфтанд, низ бештар таваччух, зохир гардад.Азбаски кори тадкикртии мо ба тахдили консепсияи сифатан тозаи насри таърихии муосир зимни офариниши симои хунарй ва рисолати ич,тимоии Ахмади Дониш ва Абулкрсими Фирдавсй дар эчрдиёти Р.Хрдизода ва С.Улугзода бахшида шудааст, кушиш намудем, ки ба дарачаи биниш ва фахмиши хеш ба муаммохои мухталифи он рушанй андозем.Бо эчод шудани очерки илмй бадеии „Ахмади Дониш"/1946/ ва драмаи „Алломаи Адхам ва дигарон"/1970/ -и С.Улугзода, очерки илмй-бадеии „Ахмади Дониш" /1967/, киноповести „Сапедадам"Д970/, намоишномаи „Ситорае дар зулмот"Д971/, романи дугонаи „Ситорае дар тирашаб"Д981/ ва „На ситорах,о мерезанд"/1991/-и Р.Хрдизода симои Дониш дар мух.ити фархднгй ва ич.тимой дурахшон гардид..
Дар насри таърихии муосири точ.ик романи дугонаи „Ситорае дар тирашаб" ва „На ситорахр мерезанд" нахустин асари томи бадеист, ки ба тахдики шахсияти мутафаккири намоёни халк,и точик Ах.мади Дониш бахшида шуда, як мархилаи мух,ими таърихии халкдои Осиёи Миёна /махсусан, точикону узбекх,о/ ва сарнавишти таърихии онх,оро равшан сохтааст. Шубхае нест, ки дар байни нависандагону мунак,к,идони муосири точик хеч кас ба мисли Расул Хрдизода мероси адабй ва х,аёту фаъолияти ин нобигаро амик, аз худ накарда ба мохияти афкори идеявии у аз наздик шиносо шуда бошад. Ин аст, ки ба муаллифи роман ба вучуд овардани сирати комил, симои дурахшон ва симои фардии шахсияти у муяссар шуда, тавассути тач;ассуми симои фардй ва шахсияти баркамоли Ах.мади Дониш ба сарнавишти таърихии халк; чашми тахдик, духта, пайванди замонхр ва наслхрро ба хдм алокаманд сохтааст.
Дар хдмин асос, диккати моро бештар ташаккули консепсияи шахсияти эчрдй ва симои хунарй ва офариниши симои Ах,мади Дониш дар романи дугонаи „Ситорае дар тирашаб" ва „На ситорахр мерезанд"-и Р.Хрдизода ба худ чалб намуд ва максад гузоштем, ки тадкики муаммохри шахсияти эчрдкор, принсипхри эстетики ва анъанаи офаридани симои хунариро дар мисоли тахдввулоти чехраи Ахмади Дониш дар романи дугонае „Ситорае дар тирашаб" ва „На ситорахр мерезанд" муайян намоем. Ин тамоюлоти пурарзиши насри таърихии муосир пас аз солхри панчрхум инчрниб дар эчрдиёти Сотим Улугзода ба хукми анъана даромад. Дар асархри у назари таърихият, фахмиши маърифати таърихй, шахсият ва макрми он дар пешрафти ичтимоъ, симо ва сурати хунарй, худогохй ва хештаншиносй мавкеи асосй дорад. С. Улугзода баъд аз эч.оди як силсила асарх,о, аз к,абили очерки илми бадеии „Ах,мади Дониш"/1946/, драмаи „К,исмати шоир"/1957/, „Рудакй"/1958/, киноповестх,ои „Ибни Сино"1958/, ,Давонии Ибни Сино"/1968, бо хамкаламии В. Виткович/, „Темурмалик"/1968/, романи „ Восеъ"/1967/, х,икояи „Марги х,офиз", драмаи „Алломаи Адхам ва дигарон"/1970/ ва очерки илми бадеии „Пири х,акимони Машрикзамин71980/ романи таърихй-тарчумаих,олии „Фирдавсй" /1986, 1991/- ро эчрд намуд, ки дар маркази тасвир симои шоири кабир - Хдким Абулк.осими Фирдавсй карор гирифтаааст.
Сотим Улугзода cap то сари эчрдиёташ бо чашмандози махсуси таърихнигорй ба олами маънавии шахсони бузурги таърихй ва хунарй нигариста, падидахри хдстии маънавии халкро тавассути офариниши симо ва нигориши шахсияти неруманди акдонй тач,ассум месозад. Ба ин восита, пахдухри мухталифи сарнавишти таърихии халкро бо хдма созу сузаш ба андеша гирифта, характери кудратманди шахсияти инсони эчдцкорро ба сифати кувваи созанда ва бунёдкор зох,ир месозад. Бозофариниши бадеии таърих дар асархри у дар асоси хдмохднгии вокеияти таърихй, асноду аркрми илмиву адабй ва тахайюлоти нависанда сурат гирифта, мухдмтарин василаи омузиш ва идроки маърифати таърих, эх,соси худшиносИ ва робитаи наслхрву замонхр мебошад.
Симохри офаридаи у- Рудакй / „К,исмати шоир"/, Ибни Сино /„Чавонии Ибни Сино", „Пири хакимони Машрикзамин"/, Ахмади Дониш /„Алломаи Адхдм ва дигарон"/ ва Фирдавсй /„Фирдавсй"/ хдр яке сах,ифах,ои нисбатан дури сарнавишти таърихии халкро бо хдма хусну кубхаш равшан сохта, асолати хунарй, олами рухдю маънавй ва рисолатмандии хоси миллиро падидор менамояд. Мухдмтар аз хдма дар офариниши ин симох,о тафаккури бадей аз нигохи халлокдяти хунарй ва фардияти эч;одй ба зухур омада, аз фармоишоти идеологии хизбй озод аст ва якрангу якнавохт ва бемаъхазу бебунёд нест. Ч,ех,рах,ои офаридаи у ниме аз вучуди хештанро ба худ дошта, бо акду хуши боч;асорат ва нурбахш аз умк;и асрх,о рози них,он мечуянд ва х,астии маънавии халкро бо хусусиятх,ои азалиаш дар хама щівну макон ва замонх,ои гуногун бо х.амдигар пайванд месозанд. Чунин алокамандй ба дарёфти мох.ияти тафаккури таърихй ва ч;анбаи маърифатии он мусоидат намуда, пайванди рух.онию маънавии наслхрро таъмин месозад.
Дар насри муосири точ;ик ба майдон омадани романи таърихй-тарчумаихрлии „Фирдавсй" /1986, 1991/ ин тамоюлоти пурарзиши раванди насри таърихии муосирро ба хукми анъана даровард ва гояи осори адабиро ба раванди бедории фарх,ангй, ташаккули нгууру андеша ва худшиносии миллй хамоханг сохт. Ин роман як навъ хамосаи миллиро мемонад, ки аз он мазмуни мукаммали таърихан дакик., афкори арзишманди эстетики, инсонгарой, ватандусти ва рухдяву равони миллй пайдо гаштааст. Симои Хдким Фирдавсии бузургвор хддафу ормони эчрдии нависандаро дар либоси тозаи бо андешаи таърихан кухдн танидашуда ва заминай боэътимоди вокеияти таърихй ба манфиати худогохд ва хештаншиносии мардум тачдссум менамояд. Ба ин максад, симои Абулкрсими Фирдавсй дар тасвири Сотим Улугзода бештар бо сифатхри инсонпарварй, адолатхохд, ватандусти ва маънавиятпарастй зохир гардида, аз он муроду ормони эч,одии нависанда ба хубй намо-ён мегардад. Дар шинохти шахсият, рисолати ичтимой ва офариниши симои хунарии Фирдавсй сохдбасар ба манбаъхри гуногун такя намудааст, ки мо онро то андозае муайян намудем.
Перомуни махсусиятхри сохторй, мохдят, арзиши эстетики ва бурду бохти асархри мазкур аз чрниби А.Афсах,зод, Р.Амонов, X. Асозода, Ч.Бак,озода, Ю.Бобоев, Р. Мусулмонкулов, А. Набиев, Н. Салимов, В.Самад, М.Рачдбй ва чанде дигар адабиётшиносони точ,ик: як цатор андешах,ои чрлибе, зимни таълифоти илмиашон, баён гардидаанд, ки х,амаи онх,о мавриди тавачдухд мо к,арор гирифтаанд. Рок,ими ин сутур низ оид ба баъзе пахдух,ои муаммои мазкур як рисола- „Симои Ах,мади Дониш"/2001/ ва чандин макрлаи илмй таълиф ва интишор кардааст.
Барои равшан намудани к,онуниятх,ои инкишоф ва хусусиятх,ои гоявии насри таърихй, тамоюлоти имрузаи он, хдмчунин, к,имати идеявию бадеии асарх,ое, ки ба сарнавишти намояндагони санъату адабиёт бахшида шудаанд, вазифах,ои зерини тадкикртиро пеш гузоштем:
а) нишон додани алокамандй ва ворисияти анъанаи адабию таърихй, равшан сохтани муаммои офариниши симои хунарй ва шахсияти эчрдй дар осори бадей;
б) муайян намудани хусусияти идеявию эстетики, асосхри назарй ва баъзе хусусиятх,ои характерноки офариниши симои шахсони бузурги эчрдкор;
в) заминахри таърихии ба вучуд овардани консепсияи симои хунари, анъанаи офариниши симо ва сирати хунари дар адабиёти форсу точик;
г) муаммои чехранигории хунари ва тамоюлоти шахсияти эчодй дар насри таърихии муосири точик, махсусан, дар эчодиёти САйнй, С. Улугзода ва Р.Хдцизода;
д) тадкики симои хунари ва услуби фардии эчодкор дар мисоли офариниши чехраи Ах,мади Дониш дар насри муосир ва махсусан, дар романи дугонаи „Ситорае дар тирашаб" ва „На ситорах,о мерезанд" -и Р.Хрдизода;
ж) ташаккули консепсияи шахсияти эчодй ва симои хунари дар осори Сотим Улугзода, тахдили симои хунари ва рисолати ичтимоии Фирдавсй дар романи „Фирдавсй"- и Сотим Улугзода.
Мавзуи асосии рисола дар заминай таваччух, ба асарх,ои бадеии таърихие, ки шахсони барчдстаи эч;одкор ба сифати кахрамони марказй баромад мекунанд, баррасй шуда, хусусиятх,ои характернок ва омилх,ои инкишофи он дар мисоли офариниши симои Ах,мади Дониш ва Абулкрсими Фирдавсй тадк,ику тахдил шудааст. Маводу натич;агирих,ои рисола метавонанд дар омузиши курси пурраи адабиёти муосир, курсх,ои махсус дар факултах,ои филологи ва риштахри чудогонаи он истифода шаванд. Х амчунин, бардоштх,ои рисоларо хднгоми тах,к,ик,и осори САйнй, С.Улугзода ва РДодизода истифода бурдан аз манфиат холй нест.
