Содержание к диссертации
МУКДДДИМА 3
БОБИ I. OF03H НУФУЗИ УНСУРИ ЭРОНЙ ДАР НАСРИ АРАБИЗАБОН. НАСРИ ТАРАССУЛ
1.1. Омилхри пойдорй ва давоми суннатхри насри тоисломии форсу точик дар царнхри нахусти исломй 15
1.2. Нуфузи услуби форси ва балогати эронй дар насри арабизабон 27
1.3. Абулалои Солими Котиб 34
1.4. Абдулхамиди Котиб 49
БОБИ П. НАХ.ЗАТИ ТАР^УМАИ НАСРИ ПАДЛАВЙ БА АРАБЙ ДАР КЛРНХ.ОИ VIII-IX
II. 1. Омилхри густариши нахзати тарчума 96
11.2. Мутарчимони осори пахлавй 101
11.3. Тарчумаи осори таърихй 153
П.4. Тарчумаи осори ахлок;й 188
II.5. Тарчумаи осори бадей 233
И.5.1. Осори бадеии ахлок;й 234
П. 5.2. Достонхри хдмосии эронй 252
11.5.3. Достонх,ои ишк;ии пахлавй < 275
11.5.4. Афсонадои тоисломии эронй 278
БОБИ III. НАСРИ ТАЪЛИФИИ АРАБИЗАБОН ДАР КДРЩОИ VIII-IX
III. 1. Нависандагони арабизабони садахри VIII-IX 283
III.2. Анвои насри таълифй 315
III.2.1. Густариши насри ахлок;й 317
Ш.2.2. Рисолахр дар ойини кишвардорй 331
III.2.3. К,иссапардозй аз забони чонварон 340
Ш.2.4. Ривочи жанри мунозира 350
111.2.5. Бозсозии осори тоисломии эронй 352
111.2.6. Ядігвахри афкори шуубия 355
ХУЛОСА 361
КИТОБНОМА 366
Введение к работе
Ахамият ва зарурати тадкики мавзуъ. Дар таърихи адабиёти форсу точик даврае мавчуд аст, ки аз тамоми марх.алахри дигари рушди ин адабиёт бо бархе аз хусусиёти худ тафовут дорад. Сухан дар бораи даврае меравад, ки пас аз истилои араб OFO3 ёфта, то пайдоиши адабиёти форсии дари дар замони Сомониён идома ёфтааст. Боризтарин хусусияти ин давра он аст, ки бар хилофи мархалахри кдблй ва баъдй афкори адабиву бадеии халкдои эронй дар ин давра на дар забонхри буми, балки дар забони бегонаи араби ба зух.ур омадааст. Ин хрлат тадкик, ва таъйини риштахри пайванди адабиёти кадими тоисломиро бо адабиёти навини форсй душвор гардонидааст. Дар натича тасаввуре хрсил шудааст, ки гуё таракдии адабиёти халкдои эронй пас аз истилои араб к,атъ гардидааст, гуё мардуми Эронзамин дар дарозои зиёда аз дусад сол аз эчрди адабиву бадей махгэум буданд. Аз ин чрст, ки дар осори бархе аз мусташрикрн давраи мазкур, ки аз авосити к,арни хафтум то миёнахри к,арни нух,уми мелодй ба дарозо кашидааст, чун «лавхи сафед» ва «карнхри сукут» дар таърихи адабиёти халкдои эронй арзёбй гардида, ташаккул ва равнаки адабиёти оламгири ахди Сомониён бештар ба таъсир ва нуфузи суннатхри адабиёти араб марбут дониста шудааст.
Таърихи тамаддуни башарй гувох. аст, ки ягон падидаи бузурги фархангй дар чри холи ва бидуни фарохам омадани заминахри мусоиди сиёсиву ичтимой ва маънавй ба вучуд наомадааст. Гузашта аз ин, тамоми падидахри бузурги адабу фарханг, пеш аз х,ама, дар заминай анъанаву суннатх,ои гузаштаи худй зухур мекунанд ва такомул меёбанд. Бад-ин маънй нашъунамо ва равнаки хар адабиёт дар ин ё он давра натич,а ва махсули ч,араёни к,аблии он адабиёт аст. Албатта, ангезахри «бегона» низ дар рушди адабиёт муассир буда метавонанд, вале накши онх,о дар ин маврид мух.ол аст, ки аслй ва халкунанда бошанд.
Пас аз истилои араб кавмхри эронй исломро пазируфтанд ва аз пайи он забони аъробро ба хдйси забони расмй кдбул карданд. Бар асари ин, забони араби дар дарозои кариб дусад сол ба воситаи ягонаи ифодаи афкори адабиву бадей ва илмиву фархангии эрониён табдил ёфт. К,абули ислом ва забони арабй боиси дар байни халкдои эронй интишор ёфтани алифбои арабй гардид. Вале бо вучуди он, ки ин се рукни мухимми тамаддун,яъне дин, забон ва алифбо тагйир пазируфт, халкдои эронй х,увияти миллй ва асолати фархангу тамаддуни хешро нигох, доштанд.
Халк,хои эрониро тачриба ва собирай бузурги фархангиашон аз «араб шудан» на от бахшид. Фарзандони бедори Эронзамин - хрмилони он фарханги бузург ба мубориза бах.ри растагории маънавии Ачам ба по хестанд ва ба майдони набарди фикрй ва муоразаи фарханги бо арабхр ворид гардиданд. Гурух.е аз онх.о забони арабиро дар гояти камол омухтанд ва мухимтарин дастовардхри адабиёту таъриху фарханги ачдоди тоисломии худро ба ин забон тарч,ума карданд ва ба онхр умри дубора бахшиданд. Гурухи дигар дар назму насри арабй ба мартабаи устодй расиданд ва дар навиштахои худ анъанаву суннатхри адабии эрониро /ІЦ ворид карданд.
Бархурди фархангии Ачам бо Араб самарае ба бор овард, ки он яке аз шигифтихри таърихи тамаддуни чахрнист. Шигифтй дар он аст, ки кавми набарди аскариву сиёсиро бохта, к,авми дину забону хатти истилогаронашро кабулкарда на танхр симои маънавияшро гум накард, балки тавонист арзишхри адабиву фархангии тоисломии худро ба кавми голиби мусулмон чун намунаи ибрат тахмил кунад. Рустами Достонро чун рамзи шучрат, Хусрави Анушервонро чун рамзи адолат, Бузургмех,ри Бухтаконро чун рамзи х,икмат ва дигар к,ах.рамонони таърихиву асотирии эрониро, ки саросар мач,усй буданд, бо х.ук.уки комил ба адабиёти арабй- мусулмонй ворид кунад ва саранчрм адабиёти оламшумулеро мисли адабиёти ахди Сомониён ба вучуд оварад, ки макрме арчмандро дар арсаи 4 тамаддуни чах»они Д°Р° аст- Ин х,ама самара ва махсули талошх.ои мех.анпарастонаи шоирон ва нависандагони арабизабони эронинажоди садах ои VIII-IX буд. Осори онх.о, к,абл аз хдма, ба х.укми он, ки ба забони арабй навишта шудааст, як к,исми таркибии адабиёти арабиро ташкил мекунад ва бидуни он тасаввур кардани таърихи адабиёти араб, хоссатан х_амон мархалаи инкишофи он, ки ба давраи «тачдддуд» маъруфият дорад, номумкин аст. И.М. Филштинский бархак, навиштааст, ки эчрдгарони адабиёти араби давраи тачаддуд «голибан аз миёни эрониён ва соири халкдои навмусулмон бархоста буданд» [205, 289]. Аммо чунин гузориши масъала ба хеч вачх, маънои онро надорад, ки халк,хри эронй дар давраи истилои араб то пайдоиши адабиёти навини форси аз эчрди адабиву бадей мах.рум буданд. Гузашта аз он, ки эчодиёти бадеии шифохии халкдои эронй дар давраи истилои араб к,атъ нагардида буд ва дар заминай анъанахои пешин ба забонхри махаллй инкишоф меёфт, анъана ва суннатхри адабиву бадеии эронй дар адабиёти арабизабон, ба вижа дар эчодиёти адибони эронинажод маком ва вусъати беш аз пеш пайдо мекард.
Аз ин ру, адабиёти арабизабони садахри VIII-IX, ки махсули к,аламу эчрди эрониён ва ифодагари XJCHH таваччухи онхр ба анъанахои адабиву бадеии тоисломй аст, метавонад як к,исми таркибии адабиёти форсу точик махсуб шавад.
Мусаллам аст, ки дар мавриди гузориши ин масъала ва халли он эътимод ва иттико танхр ба аслу нажоди муаллифони арабизабон кифоя нест. Агар аслу табори нависандаро дар ин маврид меъёри ягонаи халли масъала ба шумор оварем, ногузирем, ки аз таърихи адабиёти араби асрхри VIII-IX номи як идда нависандагону шоирони бузургро х,азф намоем. Ин равиш,албатта, нодуруст буда, хатохри чиддии методологиро ба бор хохдц овард. Дар баробари ин, дар хдлли ин масъала забони эчоди нависанда низ милоки асосй ва муайянкунанда шуда наметавонад,зеро агар ин равишро бипазирем, пас бояд тамоми осореро, ки дар асрхри миёна ба забони арабй таълиф шудааст, моли адабиёти араб ба шумор оварем ва махсули суннатхри адабиву фархднгии халкдои гайриараб будани к,исмате аз адабиёти арабро нодида бигирем. Аз ин ру, танхр аслу табор ва ё танхр забони эчрди нависандагон, ки дар ин маврид он арабй аст, дар халли масъалаи мазкур меъёри ягона ва асосй буда наметавонад. Пас, халли масъала ба меъёри чрмее ниёз дорад, ки он на танхр ганомандиву асолати адабиёти арабизабони садахри VIII-IX-po дар мадди назар дошта бошад, балки мусити таърихй ва шароити мушаххаси ташаккул ва рушди ин адабиётро низ мавриди эътибор ва тавачдух, карор бидихдд. Ба хайси чунин як меъёр паиванди адибро бо мухдге, ки мазиятхри асосии эчодиёти уро таъйин мекунад; бо суннатхри адабиву фархангй ва pyxj охангхре, ки манбаи илхрм ва дарунмояи эчодиёти уро фарохдм меоварад, метавон пазируфт.
Ин меъёр хангоми тахдики адабиёти арабизабони халкдои эронй бо истифода аз равиши системавй метавонад паиванди осори адибони асрхри VIII-IX-po бо суннатхри адабиёти тоисломии эронй таъйид кунад.
Лозим ба таъкид аст, ки равиши системавй дар бахшхри мухталифи улум ба хайси яке аз мухимтарин усул ва равишхри тахдик, эътироф гардида ва асосхри назарии он дар иддае аз тахдикрти вижа баён гардидаанд [7; ПО; 220]. Бар мабнои ин тахдикрт метавон ба ду нуктаи асосй ва умдаи назарияи системахр ишора кард:
1. Асос ва мабдаи хама гуна тахдики системавиро фах\шш дар бораи тамомияти системаи мавриди омузиш фарохам меоварад.
2. Фахмиш дар бораи тамомияти система ба воситаи мафх.умхри пайванд ва робита мушаххас мегардад.
Равиши тахдики системавй барои омузиши таърихй адабиёти халк,хри ч,удогона, адабиёти минтак,ахри калони алох.ида ва адабиёти умумичахрнй судманд буда, солх.ои охир он торафт бештар аз чрниби мухак,кикрни адабиёт ба кор гирифта мешавад. Д.С.Лихачев, ки дар тахдики системавии адабиёти кадимаи халвдои славянй хидмати босазо анч,ом додааст, навишта буд, ки «адабиёти хар як халк, дар ар як давраи мавриди тахдик, як системаи томи мутахаррикро мемонад» [158, 5].
Ба адабиёти хар як халк, дар даврахри мухталифи инкишофи он вижагихр ва мазмуни мушаххаси адабиву таърихй хос аст. Дар баробари ин адабиётхри халк,хри мухталиф ба хдйси системахри адабии алохдда хусусият ои амгун ва типологиро доро мебошанд. Мухимтарин хусусиятхри типологии системахри адабии миллй аз чониби И.Г.Неупокоева дар заминай тачрибаи таэдики адабиёти умумичахрнй муайян карда шудаанд [173]. Бо тавач,ч,ух. бар онхр метавон мазиятхри асосии адабиёти арабизабони асрхри VIII-IX-po ба таври зайл таъйин кард:
1. Мухимтарин нуктаи таърихи хар як адабиёт пайванди узвии он бо таърихи халк, аст [173, 244]. Адабиёти арабизабони халкдои эронй дар садахри VIII-IX низ бо сарнавишти таърихии халкдои эронй робитаи мустак,им дорад. Дар таърихи Эронзамин садахри VIII-IX давраи мубориза алайхи Хилофати арабй барои расидан ба истиклоли сиёсй ва эхёи адабиву фархднгй буд. Ин мушаххасоти хаёти сиёсиву ичтимой ва адабиву фархангии Эронзамин дар адабиёти арабизабон накши мустакими худро гузоштааст, ки далели он нахзати тарч,умаи осори тоисломии эронй ба забони арабй, нуфузи охангхри эронгарой ва истиклолхохии шуубй дар насру назми арабизабон, гароиши адибон ба мавзуъ ва охднгхри адабиёти тоисломии эронй ва мунтахр пайдоиши шуубия ва адибони шуубимазхаб аст.
2. Шакли асосии мавч,уцияти адабиёти х.ар як халк. забони он халк. аст [173, 248]. Аммо тачрибаи адабиёти умумичахрнй гувох. аст, ки дар таърихи халкдои гуногун даврахре будаанд, ки адибони он халк.хр ба так,озои шароити сиёсиву таърихи осори худро на ба забони кдвми худ, балки ба забони бегона эчрд кардаанд. Ба кавли И.Г.Неупокоева, «ин хрлат дар шароити истилои бегоназаминон, ки бо манъи забони миллй ва ё мах уд гардонидани он тавъам буд, руй менамуд. Дар ин шароит адибони миллй дар мархалаи начандон тулонй забони бегонаро ба хайси воситаи ягонаи нашри афкори худ ба кор мегирифтанд» [173, 250]. Дар таърихи халк,хри эронй садахри VIII-IX хамин гуна як мархалае буд, ки дар тули он забони арабй - забони истилогарон дар Эронзамин ба хайси забони ягонаи адабй тасаллут пайдо кард ва адибони махаллй осори худро дар крлаби он офариданд. Аз ин ру, эчрдиёти адибону шоирони эронитаборро ба забони араби бояд шакли таърихан ногузири зух.ури адабиёти халк,хри эронй дар асрхри VIII-IX ба шумор овард.
3. Дар адабиёти х.ар як халк, ва э одиёти хар як адиб суннатхри адабиву бадеие, ки он халк, дар тули таърихи хеш андухтааст, нак,ш ва нуфузи мухим дорад [173, 261]. Ин нукта дар адабиёти арабизабони асрхри VIII-IX низ мисдоки тамом пайдо мекунад. Истилои араб суннатхри адабиёту фарханги тоисломии эрониро аз байн бурда натавонист. Ин суннатхр дар осори адибони асрхри VIII-IX дар шаклхри дигар ва дар крлаби забони араби тадовум пайдо карданд. Ба ин маънй, адабиёти арабизабони асрхри VIII-IX идомаи адабиёти пах іавй ва мархалаи гузариши он ба адабиёти исломии форсу точик махсуб мешавад.
Х,амин тарик,, нуктахри мазкури равиши тах,кик;и системавй як кисми таркибии раванди адабии халк,хри эронй будани адабиёти арабизабони садахри VIII-IX -ро таъйид мекунад ва зарурати аз ин лихрз ба доираи тадкик,у баррасй кашидани онро пеш мегузорад.
Дара аи омухта шудани мавзуъ. Масъалаи омузиши адабиёти арабизабони садахри VIII-IX аз лихрзи макрм ва ахдмияти он дар таърихи адабиёти халк,хри эронй дик,к,ати бисер мух.ак,кикрнро ба худ алб карда буд. Х,ануз олими англис Эдвард Браун навишта буд, ки «агар мункири осоре шавем, ки эрониён дар давраи мазкур ба забони тозй аз худ гузоштаанд, мункири бисере аз мухдштарин та аллиёти хоссаи нубуги эронй шудаем ва дар бораи фаъолияти димогии ин миллати х.ушманд ва бок,арих,а ак,идаи ба куллй крсир ва норасо пайдо кардаем» [317, І, 4]. Э.Браун дар таърихи адабиёти форсй ба чахрр мархала (1. Катибах.ои хатти мехии форсии бостон; 2. Авесто; 3. Адабиёти пах лавй; 4. Адабиёти баъд аз ислом ё «форсии чадид») ишора карда, зарурати ба ин таксимбандй илова намудани марх,алаи панч,ум, яъне «к,исмати бузурге аз адабиёти арабиро, ки зодаи фикр ва асари к,алами эронй аст», таъкид карда буд [317, І, 89]. Мух.ак,к,ик,и мазкур бо гузориши масъала иктифо карда, баррасии бевоситаи онро хорич аз ахдофи асари худ дониста буд.
Олими рус В.А.Эберман ба тадкики «мусити муштараки адабиву эроние, ки, аз як тараф, боиси тавлиди назми чадид гардид, ва, аз тарафи дигар, ба назми араб таъсир карда, мучиби сифатан тагйир ёфтан ва, баръакси назми чохилия, симои фархангй касб кардани он гардид» [219; 429], ч,иддан пардохта буд. У ният дошт, ки сил сил аи тадкикртро дар бораи хаёт ва осори адибони эронии асрхри VIII-IX, ки ба забони арабй эчрд кардаанд, анчом дихад. Марги нобахангом ба у имкон надод, ки ин нияташро пурра амалй гардонад. Ба хар хрл, ду тадкикрти пурарзиши олим - яке дар бораи шуарои эронинажоди давраи умавй, дигаре оид ба хаёт ва фаъолияти шоир Хураймии сущи [219; 218] - аввалин кадами чиддие дар омузиши адабиёти арабизабони халкдои эронй гардид.
Олими дигари рус К.А.Инострансев як силсила макрлотро дойр ба сахми аносири эронй дар рушди адабиёти араби к,арнхри нахусти ислом ба нашр расонида, тарч,умахри осори ахлокии пахлавиро ба хайси яке аз авомили ташаккули насри ахлокии арабй арзёбй намуда буд [138].
Акпаби тахдикрти донишманди эронй М.Мухаммадй низ ба чустуч,уи осори тоисломии эронй дар адабиёти арабии карнхри нахусти ислом ва ах,амияти манобеи арабй дар шинохти адабиёти давраи сосонй тахсис ёфтааст [292; 293; 294; 295]. Тадк,икрти донишманди мазкур дойр ба . мутарчимони эронй ва осори пахлавие, ки дар к,уруни нахустини исломй ба забони арабй тарчума шудаанд, бо вусъати матолиб ва густардагии заминай тахдик, бисер пахлух.ои хаёти адабии халк,х,ои эрониро дар садахри нахустини исломй равшан кардаанд. Бо вучуди ин, М.Мух.аммадй адабиёти арабизабони карнхри нахусти исломиро асосан чун манбаи омузиши адабиёти тоисломии эронй ва тахаввули суннатхри он дар давраи интикрл ба адабиёти исломии эронй шинохтааст, вале онро чун як давраи хос дар таърихи адабиёти халкдои эронй арзёбй накарда ва аз ин лихрз онро мавриди тахдик; к,арор надодааст.
Ч,анбахри алохидаи нуфузу мак,оми суннат ои адабии эронй дар адабиёти араби нахустин к,арнхри исломй дар тадк,икрти В.Р.Розен [188;189], Ш.Шакед [324;325;326], М.Гриняски [321], Исо ал-Окуб [269] ба риштаи тахдик; кашида шудааст.
Мухак,кикрни таърихи адабиёти форсу точ,ик Я.Рипка [142,126-132], М.Занд [132], А.Н.Болдирев [112;113;114], И.С.Брагинский [115;116; 118], М.Н.Османов [176; 177] ва Р.Хрдизода [210; 211] дар асархри худ ба масъалаи мавриди назар дахл кардаанд. Онхр ба тах,кики бевоситаи мавзуъ напардохта бошанд хам, мухркима ва мулохизахри пурарзише дойр ба он баён намудаанд. Аз чумла, гузориши масъала дар бораи як кисми таркибии адабиёти форсу точик махсуб шудани адабиёти арабизабони халк,хри эронй дар асрхри VIII-IX ба доираи мубохисаву мухркимахри назарй кашида шуд, дар даврабандии таърихи адабиёти форсу точик макрми адабиёти мавриди назар х амчун як давраи мухим таъйид гардид ва ба давраи «вазъи гайрзабонии адабиёт» («период иноязычного состояния») номзад шуд.
Дар солхри охир тавач,ч,ух. ба адабиёти арабизабони форсу точик ру ба фузунй оварда, дар ин замина тадкикрти И.Абдуллоев [91], Т.Мардонов [160; 161] ва А.Абдусатторов [92;93] ба миён омаданд. Ин тадк,икрт баъзе нукотеро фаро гирифтаанд, ки дар таджики адабиёти арабизабони асрхри VIII-IX низ метавон аз онхр истифода кард, вале ба таври умум онхр ба баррасии адабиёти арабизабони асрхри Х-ХІ, яъне даврахри баъдй ихтисос доранд.
Бо дарки зарурати тахдики мавзуи мазкур нигорандаи ин сатрхр дар иддае аз пажухишхри худ масъалахри марбут ба назми арабизабони садахри VIII-IX ва макрму арзиши онро дар раванди адабии халк,хри эронй мавриди таджик, карор додааст [134; 135], вале насри арабизабон, ки к;исмати аъзами он адабиётро фарохдм оварда ва аз лихрзи тадовуми суннатх,ои адабиёти тоисломии эронй нисбат ба назми давраи мазкур арзиш ва ахамияти бештарро доро аст, аз маърази тах.кик, то хрл берун мондааст.
Х,амин тарик,, адабиёти арабизабон, хосса к,исмати насри он, ки халк,х,ои эронй дар асрхри VIII-IX ба вуч,уд оварданд, ба хайси як ч,узви таркибии адабиёти форсу точик мавриди омузиши доманадору пурвусъат карор нагирифтааст. Хрл он ки бидуни омузиши ин адабиёт аз лихрзи маком ва арзиши он дар таърихи адабиёти форсу точик тахдики пайвандхои адабиёти давраи сосонй ва адабиёти навини форсии дари, тарсими хатти сайри таърихии адабиёти форсу точик ва таъйини маъхазхри асосии рушду нумуи он дар асри X ва даврахри баъдй бо мушкилоте афзун тавъам хохдд буд.
Хдцаф ва вазифахои тахдик,. Х,адафи асосии муаллифи рисола тахдик,и насри арабизабони садахри VIII-IX, ки мазхари тадовуми суннатхри адабиёти тоисломии эронй дар крлаби забони арабй махсуб мешавад, ба хдйси як кисми таркибии адабиёти форсу точик аст.
Барои ноил шудан ба ин хадаф муаллиф кушиш ба харч, додааст, ки вазифахои зеринро ба ич,ро расонад:
- Заминахри вуруди аносири эрониро ба насри арабизабон муайян /Ц кунад.
- Сахми нахустин нависандагони эронитабор, хоссатан Абулалои Солим ва Абдулхамиди Котибро дар ташаккули насри арабизабон ба тахдик. гирад.
- Доираи мутарчимони эронй, авомили густариши тарч,ума ва анвои осори пахлавиро, ки дар садахри VIII-IX ба забони арабй баргардон шуданд, мавриди тахдик, к.арор дихад.
- Манзараи нисбатан комили ширкати адибони эронитаборро дар насри арабизабони садахри VIII-IX тарсим намояд.
- Накш ва нуфузи суннатхри насри тоисломии эрониро дар пайдоиш ва ташаккули анвои мухталифи насри арабизабони садахри VIII-IX таъйин , намояд.
Маохизи тахдик,. Тах.к,ик,и насри арабизабони садахри VIII-IX дар рисола бар мабнои маохизи мутааддиде сурат гирифтааст, ки онхрро метавон чунин дастабандй кард:
1. Осори китобшиносй: «ал-Фих,рист»-и Ибни Надим, «Кашф уз-зунун ан асомй ал-кутуб ва-л-фунун»-и Х,очй Халифа ва Faftpa.
2. Осори тарчумаихрлй: «Вафаёт ул-аъён ва анбоъу абно аз-замон»-и Ибни Халликон, «Муъчам ул-удабо»-и Ёкуги Х,амавй ва тайра.
3. Осори таърихй: «ал-Ахбор ут-тивол»-и Абуханифаи Динаварй, «ал-Бадъ ва-т-таърих»-и Мукаддаси, «Муруч, уз-захаб ва маъодин ул-чавхар» ва «ат-Танбих, ва-л-ишроф»-и Масъудй, «Таърих ур-русул ва-л-мулук»-и Табарй, «Синий мулук ал-арз ва-л-анбиё»-и Х,амза, «Fypap ус-сияр»-и Саъолабии Марганй, «Нихрят ул-ираб фи таърих ал-фурс ва-л-араб»-и мачдулулмуаллиф, «Тачоруб ул-умам»-и Мискавайх., «Мучмал ут-таворих ва-л-кисас»-и мачдулулмуаллиф ва Faftpa.
4. Осори адабй: «ал-Баён ва-т-табйин»-и Чрхиз, «ал-Комил»-и Мубаррад, «Уюн ул-ахбор»-и Ибни К,утайба, «ал-Х,икма ал-холида»-и Мискавайх., «ат-Точ, фй ахлок, ал-мулук» ва «ал-Махрсин ва-л-аздод»-и fc мансуб ба охиз ва Faftpa.
5. Осори бадей: Расоили Абдулхамиди Котиб, осори бозмондаи Ибни Мукаффаъ, Сахл ибни Хррун, Тохир ибни Х,усайн ва адибони дигар, тарчумаи арабии «Калила ва Димна» ва Fanpa.
Асосхри назарй ва методологии таодик.. Асосхри методологии тахдикро корбандии усулхри тахлили системавй, мукрисавиву таърихй ва равишхри дигари тахдикй, ки дар тачрибаи маърифати илмй ва тахлили осори мансур мавриди истифода хастанд, фарохам овардаанд. Асосхри назарии рисоларо дастовардхри донишмандони хоричиву ватанй, аз кабили И.Ю.Крачковский, В.Р.Розен, А.Е.Кримский, Е.Э.Бертелс, К.А. Инострансев, ВА.Эберман, Э.Браун, И.Голдтсиэр, Г.Э.Грюнебаум, К. Бро- келман, А.Н.Болдирев, И.С.Брагинский, И.М.Филштинский, Б.Я.Шидфар, А.Б.Куделин, М.Н.Османов, М.Мухаммадй, М.Минавй, З.Сафо, М.К,аз винй, Ч,.Зайдон, А.Амин, Ш.Зайф, Т.Х,усайн, Р.Хрдизода, Х.Шарифов, А.Сатторов, Н.Салимов ва дигарон ташкил мекунанд. Дар рисола натирай тадкикртхри ахири донишмандон М.Гриняски, Ш.Шакед, И.Абдуллоев, М.Ш. Х,усейнзода, Т.Мардонов, А.Абдусатторов ва дигарон ба назар гирифта шудааст.
Тозагии илмии тахдик,. Рисола дар адабиётшиносии ватаниву хори й нахустин тадкики монографй мах.суб мешавад, ки дар он насри арабизабони садахри VIII-IX ба х,айси чузъи таркибй ва шакли таърихан ногузири зух,ури насри халкхри эронй дар шароити истилои араб ва тасаллути забони арабй ба тахдик, гирифта шудааст. Тозагихри илмии рисоларо натичахри зерини он таъйид мекунанд:
- Авомили бакр ва идомаи суннатхри насри тоисломии эронй дар к,уруни нахустини исломй муайян шудааст.
- Нуфузи аносири эронй дар осори нахустин нависандагони эронитабор ба таджик, гирифта шудааст.
- Ангезахри вусъати нах,зати тарчума баррасй гардида, доираи комилтари мутарчимони эронии садахри нахустини исломй муайян ва ($ рузгору осорашон тадкик; шудааст.
- Китобу рисолахри пахлавй, ки дар асрхри VIII-IX ба забони арабй тарчума шудаанд, ба осори таърихй, ахлок,й, адабиву бадей гурухбандй шуда, дар дохили хар гурух, анвои мухталифи он таъйин ва тадкик, шудааст.
- Мазмуну мухтавои иддае аз осори тоисломии эронй бар мабнои ахбори маохизи к.уруни нахустини исломй бозсозй шудааст.
- Ширкат ва сахми нависандагони эронитабор дар рушди насри арабизабон ба риштаи тахдик, кашида шудааст.
- Накш ва макрми суннатхри насри тоисломии эронй дар ташаккул ва равнаки анвои мухталифи насри арабизабон, хоссатан насри ахлокй, китобу рисолот дар ойини кишвардорй, киссахр аз забони чонварон ва мунозирахр муайян гардида, намунахри бозсозии осори тоисломии эронй ва чилвахри афкори шуубия дар насри арабизабон ташхис дода шудаанд.
- Насри арабизабони садахри VIII-IX хдмчун як давраи мух,им дар таърихй такомули насри халкхри эронй, хамчун давраи арабизабони насри форсу точик арзёбй гардидааст.
Арзиши амалии рисола. Натичахре, ки аз тах.кик.и мавзуи рисола ба даст омадааст, дар таълифи таърихи академии адабиёти форсу точики асрхри миёна ва таърихи адабиёти арабизабони халк,хри эронй, х.амчунин дар тах.ияи китобхри дарсй барои макотиби олй ва хондани курсхри махсус аз таърихи насри классикии форсу точик метавонанд мавриди истифода ва бах.рабардорй к,арор бигиранд. Нуктахри асосии рисола дар таълифи таърихи адабиёти араби асрхри миёна ва тах.кики масоили равобити адабии Арабу Ачам низ метавонанд ба кор гирифта шаванд.
Апробатсияи кор. Рисола дар мачлиси якчряи кафедрахри адабиёти классикии точик ва филологияи араби Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б.Рафуров (7майи 2004, суратчаласаи №10) ва дар шуъбаи адабиёти Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмхри Ч,умх.урии Точикистон (18 июни 2004, суратчаласаи №) мухркима шудааст. Натич,ах,ои асосии тахдикрт дар конфронсу симпозиумх,ои илмии ч.умх.уриявй ва байналмилалй ба ифтихори 1000-солагии «Шох.нома»-и Фирдавсй, 1100-солагии давлати Сомониён, 2700-солагии «Авесто», ки дар миёни солхри 1994-2003 дар Душанбе ва Хучанд баргузор гардидаанд, хдмчунин дар кунгураи XXXVII байналмилалии шаркшиносон (Москва, 16-20 августи соли 2004) ба маърази мухркима гузошта шудаанд. Мазмуни асосии рисола дар се монография ва зиёда аз 20 макрлахри илмй, ки дар Точикистон, Русия ва Эрон руи чопро дидаанд, баён гардидааст.
Сохт ва таркиби рисола. Рисола аз мукаддима, се боб, хулоса ва номгуи маохиз ва осори тахдикии истифодашуда фарох,ам омадааст.
Дар бобхр ва бахшх,ои марбути рисола муаллиф кушиш ба харч, додааст, ки дар заминай тах,кик,и насри арабизабони садахри VIII-IX Ч,анбах,ои мухталифи хаёти адабии халк,х.ои эрониро дар шароити истилои араб ва тасаллути забони арабй ба тасвир гирад.
