Содержание к диссертации
Введение
Боби I. Нахзати тарчума дар асрхри VIII-IX 9
1.1. Заминахри густариши нахзати тарчума дар царнхри нахусти ислом 9
1.2. Ташаккули мактаби мутарчимони эронй ва макрми он дар тарчумаи осори пахлавй ба арабй 22
1.3. Анвои осори тарчумашудаи пахлавй ба арабй дар садахри VIII-IX 46
Боби II. Нахзати тарчума дар ахди Сомониён 87
II. 1. Заминахри густариши тарчума дар ахди Сомониён 87
ІІ.2. Тарчумаи осори мансур ва анвои он 102
ІІ.2.1. Тарчумаи осори адабй ва бадей 102
II.2.2. Тарчумаи достонхри мансури хамосй ва к;ахрамонй 110
II.2.3. Таълифи «Шохнома»-хри мансур ва манзум ва нак;ши тарчума дар эчоди онх,о 112
II.2.4. Тарчумаи осори таърихй 120
II.2.5. Тарчумаи осори мазх,абй ва ирфонй 125
ІІ.2.6. Тарчумаи осори илмй 140
Хул оса 142
Феристи манобеъ ва адабиёти истифодашуда 146
- Заминахри густариши нахзати тарчума дар царнхри нахусти ислом
- Анвои осори тарчумашудаи пахлавй ба арабй дар садахри VIII-IX
- Заминахри густариши тарчума дар ахди Сомониён
- Тарчумаи осори мазх,абй ва ирфонй
Заминахри густариши нахзати тарчума дар царнхри нахусти ислом
Мунтахри набардхри арабхр бо лашкари Сосониён дар х.удуди соли 651, ки онро тозиён «Фатх.улфутух» ном нихрдаанд, дар Нахрванд вок,еъ ёфта буд. Яздигурди саввум, ки охирин подшохи сосонй ба шумор меояд, баъд аз муборизахри нахустини худ дигарбора дихати мукрвимат лашкар гирд овард то хати тозаи набардхри хешро майлон бахшад, вале ин кушишхряш ба хадаф нарасиданд ва саран ом ба шикает муво ех. гардид.
Крбили зикр аст, ки дар таърихи тамадцуни форсу то ик давлати Сосониён сахми боризе дорад. Наївши ин давра на танхр аз он ихат лозим ба таъкид аст, ки эрониён дар он давра тавонистанд давлати неруманде таъсис дода, дар муддати чахррсад сол бар бахши аъзаме аз чахрни он рузгор фармонравой кунанд, балки осори фархангии ин давра дар тули аерхр баъд аз сук,ути Сосониён побар ой монданд. Шох,ону х,окимоне, ки пас аз Сосониён дар каламрави давлати эшон х,укмронй карданд, осор ва расму одоби ин давлати бузургро сармапщи давлатдории худ к,арор доданд. Дар сояи х,амин осори фархангиву маънавй халк;х,ои эронй тавонистанд дар даврахре, ки аз майдони сиёсат бар канор рафта буданд, боз макрми шоистаи худро дар фархангу тамаддуни исломй х,амчунон мах,фуз доранд.
Маълум аст, ки дар Эрони бостон хату забон, илму адабиёт макрми махсус доштаанд, ки вучуди осори то мо расида ба ин амр шахрдат медиханд. Аз руи осоре, ки дар он адвор вучуд дошт, маълум мешавад, ки дар рузгори мазбур мактабхри дарборй бар по буда, мубадон улуми мухталифро тадрис мекарданд. Гузашта аз ин, дар давраи х,укмронии Сосониён осори фалсафй ва и тимой аз юнониву санскрит ба забони пах,лавй наї лу тар ума гардид ва ба ганои донишу фарханги кишвар мусоидат намуд. Риво и анвои мухталифи осор, хоссатан асарх,ои ахлокиву ичтимой ба хадде буд, ки бо вучуди Балабан аъроб ва нобуд шудани кисме аз осори эронй боз хам теъдоди бузурге аз он китобхр ба карнхои аввали ислом расид ва мавриди тар умаву бозгуй ва истиноду иктибос карор гирифт.
Дар баъзе аз маохизи таърихй ич,молан ба нобуд шудани китобхри эронй хангоми хамлаи аъроб ишора шудааст. Хрч,й Халифа дар китоби худ накл мекунад: «Чун мусалмонон кишвари Эронро бикушуданд ва бар китобхри эрониён даст ёфтанд, Саъд ибни Абивакврс номае ба Умар ибни Хаттоб навишт ва дар бораи онхр аз вай раъй хост. Умар дар посух навишт, китобхрро дар об бирезед, агар боиси рахнамой бошанд, Худованд моро ба китобе бехтар аз онхр рахнамой карда ва агар далели гумрохй бошанд, Худо моро аз онхр бениёз сохтааст. Пас, мусалмонон он китобхрро дар об рехтанд ва бад-ии сон улуми эронй бо онхр аз миён рафт» [ниг.: 157,42]. Дар чри дигар мегуяд: «Мусалмонон он чй китоб дар зимни футухрти худ ёфтанд сузониданд»[ 122,443].
Вокеан дар бораи рафтори аъроби садри ислом бо китобхонахрву осори фархангии миллатхре, ки дар давраи футухрти исломй сарзаминашон ба дасти онх.о афтода буд, донишмандон акидахри мухталифе изх,ор кардаанд. Баъзе бар он аі ;идаанд, ки аъроб дар кишвархри истилокардаашон осори илмиву фарх.ангии бадастомадаро бо истинод бар ин ки К,уръон носихи хдмаи осори гузашта аст, несту нобуд карданд. Албатта, ин ак,ида дар мавриди давраи истило хакикат дорад, вале дар кіарнх.ои баъдй, ки аъроб ахамият ва арзиши осори гузаштаро дарк карданд, махв намудани осори илмиву фарх.ангй амале нораво шуморида шуд.
Ба ин маънй Ч ирчй Зайдон навиштааст: «арабхр дар садри ислом, барои таъйиди мусалмонй он чй китоби гайриисломй (кадимй) ёфтанд, оташ задаид. Ва хамин ки мутамаддин ва хавохохи илм гаштанд, чандин баробари он чй сузониданд, ба дунёи мутамаддин китоб доданд»[ 122,445].
Бояд кайд кард, ки авомили зиёде мавч,уд хастанд, ки дар хифзи кутуб ва осори фархангии Эрон асари худро гузошта, мучиби он гардидаанд, ки дар он даврони вазнин цисмате аз ин ганчи бебахр аз дастбурди хаводис эмин монанд. Яке аз ин омилхр тадовуми суннатхри хоси забони форси махсуб мешавад. Пас аз интишори ислом забони арабй, ки забони ин дин хисоб мешуд, дар кишвархри истилошуда забони расмй ва динии мусалмонон гардид. Набояд чунин тасаввур кард, ки хамон гунае, ки давлати Сосонй ба зуди аз байн рафт, забону адабиёти мардуми Эронзамин хам ба ин зуди дигаргун гардид ва асаре аз он бок;й намонд. Лозим ба таъкид аст, ки забони арабй дар миёни мардуми оддй нуфузи зиёд надошт. Албатта, онхре, ки бо арабхр сару кор доштанд, забони арабиро медонистанд, вале забони аслии эшон хамон забони форсию лахдахри гуногуни он буд. Забони форси дар кдламрави Эронзамин ва хатто дар Баздод, ки маркази хилофати ислом буд, ривоч, дошт. Далели ин гуфтахр дар таърихномаю осори гузаштагонамон пайдост. «Х,ангоме, ки намояндагони Абдулмалик ибни Марвон ба урдугохи Ибни Аштар омадаї-гд, дар тамоми он урду як калима арабй нашуниданд. Сипохи Ибни Аштар хама ё бештар аз эрониёни басичшуда буд ва дида мешавад, ки бо ин ки ин сипох, дар миёни аъроб мезиста ва бо эшон омезиш доштаанд, боз бо забони худ сухан меронда ва арабй намедонистанд»[ 157,46].
- Дигар аз омилхре, ки дар идомаи анъанахри илмиву фархангии Ачами тоисломй ва ворид шудани унсурхри он ба илму фарханги исломй мак;оми арч,манде доранд, ин котибону мутарч,имони эрониасли хилофат буданд. Ин котибоы вок;еан х,ам хрмилони фарх ангу тамаддуни асили Ач,ам буда, ин рисолатро аз дабирони тоисломии Эрон ба мерос гирифта буданд. Далели ин гуфтахр он аст, ки аввалин мутарчимони осори пахлавй ба забони арабй, аз кдбили Абдулхамид ибни Ях,ёи Котиб, Ч,абала писари Солим ва дах,Х.о олимону донишмандони дигар, ки мероси илмиву фархангии Эронзаминро ба олами ислом ворид кардаанд, мах.з аз хамин табаї аи котибон бархостаанд.
Лозим ба таъкид аст, ки барои аз боди фано нигох. доштани осори тоисломи ва ворид сохтани арзишхри миллии эронй ба сахдгаи тамадцуни исломй сах,ми пайравони нах.зати шуубия низ басо назаррас аст. Ин абармардоыи миллат ба тарчумаи осори тоисломии Эрон даст заданд, то бад-ин васила азамати илму фархднги ниёгони хешро дар чашми истилогарони араб чилвагар созанд. Аввалин тарчумахри осори пахлавй ба забони арабй ба солхои 40-50-уми асри VIII мансуб мебошад. Баъдан, дар тули 150 сол мухимтарин осори тоисломии цавмхои ориёй ва соири кавмхри мутамаддини он ахд ба арабй накд гардид.
Дар хифзу эхе в а тарчумаву накрій осори тоисломии эронй ва соири халкдои вориди Хилофат мархилаи садсолаи аввали ахди Аббосиён созгор ва мусоид буд.
Хилофати аббосй дар хамин вакт ба баландтарин пояи рушди худ расид, ки назири он дар таърихи кдблй ва баъдии Хилофат ба чашм ыамерасад. Дар хамин аср буд, ки хулафои аббосй, махсусан вузарову нудамои эронй ба такмилу сомон додани созмонхри идорй ва оини мамлакатдории х.укумати марказй муваффак, шуданд. Онхр ба шохрни гузашта ва одобу русуми эшон такдид карда, беш аз пёш кушиш мекарданд, то шукухи дарбори худро ба баландтарин нуцта расонанд. Донпшу фархднг, ки дар давраи хилофати уммавиён равнаки лозим эътиборе надошт, дар ин даврон пешрафти азиме хрсил кард. Ахли илму адаб ба омухтану донистани суннатхри фархангу тамадцуни эронй майлу рагбатп зиёде пайдо карданд, зеро онро яке аз рукнх.ои мухимми маърнфату дониши замон ба хисоб меоварданд. Дар тасдик;и ин нукта метавои ба як рисолаи охиз, ки «Дар мазаммати котибон» ном дорад, пстшюд намуд. ох.из котибони девонхри хилофати Аббосй - хдмасрони худро барои он накупиш кардааст, ки онхр ба чри ривояти ашъори араб, ахбору ах.одис ва омухтани фик,х. ба мутолиаи хикам ва амсоли Бузургмех.р, «Ахдноман Ардашер», рисолах.о ва китобх.ои нависандагони бузурги арабіізабони Ач;ам - Абдулхамиди Котиб ва Абдуллох, ибни Мукаффаъ, осори тоисломии эронй, аз к,абили «Маздакнома» ва «Калила ва Димна» мепардозанд, ба усулу- акриди динй ва хатто К,уръони мачид бо назари танкид чашм медузанд, сиёсати Ардашер, тадбирхри Анушервон ва тарзи давлатдории Оли Сосонро мадх. мекунанд[101,121].
Анвои осори тарчумашудаи пахлавй ба арабй дар садахри VIII-IX
Тавре ки аз ишороти каблй аён гардид, мутарчимони эронй муваффак, шудапд, ки дар ахди аввали ислом бисере аз кутуби эроыиро аз забони пахлавй ба арабй тарчума намоянд. Ин китобхо аз кабили осори адабй. амсолу хикам, таъриху корнома, касасу хикоёт, фалсафаву нучум ва гайра буданд. Бояд ба ин нукта ишора кард, ки тарчумаи ин кі-п обхр ба пешрафти адабу фарханг ва улуми исломй кумаки бисер шоспс расопид, появу асоси тамаддуни исломиро нихрд. Х,амин ПЛ1ТИЗОЧП фархапгу адабп эрониву арабй ва соири халкдои он даврон буд, ки алломахрп аз кабили хакими донои Туе - Фирдавсй, Абунасри Форобй, Абуабдуллох, ї удакії, Абуалии Сино, Мухаммад Базолй, Абурайхрни Беруий па гайра буруз памуда ва шух.рати чахрнй пайдо кардаанд. Таърих гувох. аст. ки ха„.кхрс. ки дар карнхри нахусти ислом ва даврахри баъдй ба такзияту натри тамаддуни исломй аз тарики ворид кардани адабу фархапгп хеш ба завопи арабй пардохт, халкдои эронй буданд. Барои псСоти пн гуфгах,о оасанда аст аз онхр ёдовар шавем, ки ба хайси епторахрп тобьикп адабу фарханги мусалмонй эътироф шуда ва аз нажоди эропй хастапд, За мопапди нахвиён Сибавайхию Кисой, лугатшиносон -Ч п-хариву Ибпп орей, уламои дин - Абуханифаву Разолй, Насафию Шахристопй, муфасспрон - Замахшарию Табарй, Фахри Розиву Исфахрнй, мухаддисон - Бухориву Тирмизй, шоирон - Башшор ибни Бурду Абунувос, навігсандагон - Ибпп Мукаффаю Сах,л ибни Х,орун, ч,угрофидонон - Ибни Хурдодбех,у Ибпп Руста, Абузайди Балхиву Истахрй, таърихнигорон -Табарй, Хдмзап Исфахрниву Ибни Мискавайх,, файласуфон - Розиву Бсрунй, Форобпву Ибни Сппо, мутарчимон - Ибни Мукаффаву Балозурй, Х,асан коїш Сахлу Мусо ибни Исои Кисравй ва садхр номхри дигар. Хдмчуппи кофП аст Ga хотпр биёварем, ки нах,зати адабиву фархангй ва илмнн целом дар чос шуруъ шуд, ки чандин садсолахр пойтахту маркази фармонравонп Сосоппсн буд ва дар асре шуруъ шуд, ки муаррихон онро давраи нуфузи эропп помидаанду асри тиллоии ислом[157,84] хондаанд.
Фархангй эронй пахустин фархангй хоричй буд, ки бо фархднги арабй паііванд сфт ва барон рушду нумуи он сахми арзишманде бок,й гузошт. Дар вокеь, гавассуш захмат ва талошхри намояндагони хамин фарханг, яьпг мутарчим пп карнхрп нахусти ислом, анвои мухталифи осори мапсурп пахлавй ба араби баргардон шуд. Таваччухи мутарчимонро дар Пі і давроп пгш аз хама кптобхри таърихй ба худ чалб мекард. Чунки сабти вокеаю ходіїсадос, ки таърихнигорй аз он ибтидо мегирад, дар миёни кдвмхри орпсГі аз даврони кухан роич, будааст. Шохрн ва бузургони радими эропп Capon хпфзу химояти ному пайкорашон тавачдух.у алокаи хос дошгаапд. Гузашта аз ин, шохрни хахоманишй дар дарбори худ дафгархрп махсусг доштанд, ки дар онхр вокеъхри мухимми таърихиро can г мекардаапдП 57.1 52].
Дигар ин ки, мутарчпмону нависандагони эронинажод хоссатан онхре, кп пайравп ми цабп шуубпя буданд, кабл аз хама, ба «Худойнома»-ву «Точнома», « Пііппо.\іа»-ву «Китоб ус-сувар», «Китоби Сакисарон»-у «іСигобл Паіік-р» pjii меоварданд, ки мах,з дар хдмин навъ китобхр ХУВИЯТІІ ма ьпаві.ву ахлоцші халкдои эронй бештару бехтар аз дигар осори бозмонда ішмуг ир мешуд.
Бшю бар пі., дар патпчаїї фаъолияти ин мутарчимон дар карнхри VIII-IX , ,ар ліарісази \и. оц;ат мактаби таърихнигории эронй пайдо шуд, ки як катор намояіідагоші пн мактаб бо тарчумаи осори таърихии эронй ба арабй сарукор доштапд, гурухи дигар бошад дар заминай истифода аз маводу маъхазхрп «Худойнома» ва соири кутуби таърихии тоисломй ба таълифи таърпхномахр даст заданд. Х,адафи ин мактаб на танхр бо сармоя ва доропхрп маьпавпву ахлокй дохил шудан ба батни тамаддуни нави исломй ва паіідо кардани арзиши сиёсиву динй буд, балки густаришу равнаки таърпхнпгорпп исломй махсуб мешуд.
Гузашта аз :і;;, дар катори китобхри таърихй як кисми зиёде аз апдарзпомаву папдпомахри лахдавй дар нахустин садахри исломй бо кушиш в а. хлвм.кпп х амин мутарчимони эронитабор ба забони арабй тарч,умаву Go3i VП шуданд. Бояд кайд кунем, ки дар миёни осори фикрй ва фархаппш Эропзч. пшп тоисломй, ки дар нахустин садахри исломй ба забоин арабй баргардоп шуд, бахши калонтаринро осори ахлокй фарох,ам меовардапд[49,117]. Ибии Надим дар бахши «Китобхре, ки эрониён, ру.мпёл, хппдуоп ва араб дар мавоиз ва одоб ва хикам таълиф кардаапд»[175,559] поми 44 асарро зикр кардааст, ки аз тарафи мутарчимон тарчума шудааст. Дар нати а як кисмати бузурги китобу рнсолахоп пахлавпп марбут ба ахлокй фардиву и тимой, сиёсати шохй ва одоби кишвардорй ба забони арабй тарчума шуда, бо номхри «Ахдномахр»-ву «ІЗаспятнома»-хр дар мусити исломй маъруфият ва ма\бубп;іт паі . -о кардапд. Аз чУмлаи ин ахдномахрву васоё китобхри зернпро noMoajj кардан мумкин аст: «Ахдномаи Ардашер», «Ахд Ардашер Бобакоп пло пбппхп Собур», «Андарзномаи Ардашер ба табакрти мучіалігфп чрм---а». «лхдпомаи К,убод». «Ахдномаи Хусрави Анушервон ба гплараш Х,ур л., v , «Ахдномаи Хусрав ба касоне аз хонаводааш, ки омодаи тавлпм будаа,.д», «.Сптоби Зодонфаррух дар тарбияти фарзандаш», «Кпгобп Ma v ia,.». «Човпдон хирад», «Мавоизи Озарбод» ва даххр китобу рпсолах,."1!! дні а.;, кп аксари он то ба мо нарасида, мутарчими баъзеи онхр зі і.ер паиіудаа . Нуктаи дигаре, ки дар ин 40 бояд кайд шавад, ин тарчума шудани осори насри бадей мебошад. Ин 40 манзур аз «насри бадей» достонхри тамсилй, достонхри хамосй, достонхри ишкй ва афсонаву ривоёти кухан аст.
Ибни Надим асархри тарчумашудаи ин риштаро ба ду кием чудо карда ва ба кисми аввал афсонахр ба монанди «Х азор афсон»-ро дароварда, ба бахши дуюм, яъне киссаву саргузаштхри хацикй, достонхри кахрамонй ва ишкй, аз кабили достони «Рустам ва Исфандиёр», «Достони Бахроми Чубина», к,иссаи «Доро ва бути заррин» ва Fanpapo дохил кардааст[ 175,542].
Осоре, ки ба забони арабй тарчума шуд, дар сарчашмахри кухдн ба монанди «Таърих ур-русул ва-л-мулук»-и Табарй, «Синий мулук ал-арз ва-л-анбиё»-и Х амзаи Исфахрнй, «ал-Ахбор ут-тивол»-и Динаварй, «Fypap ус-сияр»-и Саолабии Марганй, «Нихрят ул-ираб фи таърих ал-фурс ва-л-араб», «Тачрруб ул-умам»-и Мискавайх,, «Уюн ул-ахбор»-и Ибни К,утайба, «ал-Х,икма ал-холида»-и Мискавайх., «Мучмал ут-таворих», «Шох,нома»-и Фирдавсй ва даххр китобх,ои дигар мазкур хдстанд. Мо дар ин к,исмати рисолаи хеш дар бораи тарч,умаи баъзе аз ин китобхр истода мегузарем.
«Худойнома». Дар таърихномахри муътабар («Синий мулук-ил-арз», «Таърихи Табарй», «Мучмал ут-таворих ва-л-касас», «Таърихи Систоы», «Осор ул-бокия», «Уюн ул-ахбор»), ки дар карнхри аввали х.ич,рй таълиф шудаанд, дар бораи яке аз китобхри таърихии бузург бо номи «Худойнома» сухан рафтааст. Ин китоб ба забони пахлавй буда, пеш аз тасаллути аъроб ба Эрон таълиф шуда, ба воситаи Абдуллох, ибни Мукаффаъ ва баъзе аз мутарчимони дигар ба арабй тарч,ума шудаааст. Дар хусуси «Худойнома» аглаби донишмандон тахдикрти олимона кардаанд ва дар натича маълумоти гаронбах.ое аз он дастраси мо гаштааст.
Заминахри густариши тарчума дар ахди Сомониён
Сомониён вокеан аз дурахшонтарин даврони адабиёти форсу точик махсуб мешавад ва ин шукухи фикриву фархангй аз чрниби донишмандони ватаниву хоричй эътироф гардидааст. Ин карни пуршукух, ганчинахри тамаддуни Эрону чахрнро бо дурдонахри гаронбахри худ гани намуда, адабиёти нави форсиро поя гузоштааст, ки дар давоми кариб хазор сол бо номхри «адабиёти форсй», «адаби эронй» ва «адабиёти форсй-точикй» иштихрр дорад. Гузашта аз ин аввалин дафъа дар таърихи халкхри эронинажод ба вучуд омадани халкияти мардуми точик, пайдо шудаии аввалин шакли давлатдории ин халк,, ба катори забони давлатии вакт хамчун забони адабй кабул шудани забони порсии дари ва ба вучуд омадани адабиёти классикии форсу точик аз вокеахри мухимми хамин давраи пуршукух, мебошад. Устод Саъид Нафисй тавач ухи Сомониёнро ба илму адаб нишон дода мегуяд: «Дар адабиёти порей вазъияти Сомониён ба маротиб беш аз забони тозй буд ва рости метавон гуфт шуреву ишке бад-ин кор доштанд. Чунонки назму пасри забони дариро бояд зодаи Мовароуннахр ва дарбори Сомониён донист»[173,348]. Пайдоиш ва вусъат ёфтани ингуна хрдисаю вокеахр дар иавбати худ заминахри фарох дошт. Х,ак, бар чрниби С.Абдуллоев аст, ки навиштааст: «Бадехист, ки хар падидаи барозандаи таърихи башар б иду ни фарох,ам омадани заминахри мусоид ва мукаддамоти мувофик, аз имкон берун аст... Шинохти ин заминахр дар дарки мохият ва мухтассоти давлати Сомониён, дар таъйиди маком ва накши ин дудмони олигухар дар таърихи чрмеъаи башарй пойгохе муносибу арзанда мухайё месозад»[3,436].
Пирузии аъроб ва ислом дар низоми ичтимой ва макрми афроди чрмеъа дигаргунихри зиёде ворид сохт. Дар хаёти рухрниву маънавй ва расму таомули урфй тибки дастуроти мусалмонй тагйироти азиме ба амал омад. Аз хамин давра cap карда мардуми эронинажод ба сафи мусалмонон дохил мешуданд. Гузашта аз ин, бештари мардумоне, ки дар рохи дину мазхаби худ содик, буданд, дар чангхр кушта шуданд, к,исмате ба Х,инду Чин мухрчират ихтиёр карданд, баъзе ба асирй гирифтор шуданд, боки чизя медоданд ва ё исломро мепазируфтанд. Мардуми исломоварда "маволй" хонда мешуданду арабхр онхрро бандагони "озодкарда"-и хеш медонистанд. Табакаи маволй дар кисми гарбии Эрон ва Ирок, гох. аз микдори аъроб афзалият дошт, ки бо василахри гуногун ин макрми ичтимоии нобаробарро дарёфта буданд[50,156]. Ислом дар таълимоташ мегуфт, ки хеч, кас ч,уз ба сабаби имону пархезкорй бартар аз дигарон нест. Аммо мусалмонон дар амал ин гуфтаи К,уръонро ичро наменамуданд. Арабхр худро аз кавми баргузидаи Худованд дониста, тасаввур мекарданд, ки барои фармонравой бар чахрн халк, шудаанд.
Аз давраи Муовия cap карда зулму ихрнати аъроб нисбат ба соири халкдо авч, гирифт. Намунахри ин зулму истибдодро дар «Таърихи Бухоро» ва «Таърихи Систон» мушохида кардан мумкин аст. Хунрезию бедодгарихри волии Хуросону Мовароуннахр К,утайба ибни Муслим оташи нафрату хашми эрониёнро ба суй худ мекашонид. Чунонки Берунй дар «Осор ул-бок;ия» менависад: «К,утайба дар Хоразм х.ар касро, ки хати хорамзй медонист ва аз улуму ахбор ва авзои эшон огох. буд, кушт ва китобхри эшонро бисухт»[ниг.:152, 30]. Гузашта аз ин, дар Ирок, соли 697 бо дастури Х,ач,чрч, девонхр аз порей ба арабй тарчума шуда буд, дар Хуросон бошад, соли 124 /741 Наср ибни Сайёр ин корро такрор намуд.
Дар ин давра бузургманишии аъроб ва фишору ихрнати онхр ба маволй сабаби пайдо шудани нах.зати шуубия гардид. Пайравони шуубия дар мукрбили Fypypn нажодии араб дар мавк,еи инкор к,арор доштанд ва рафтори кавми фотехро хилофи К,уръон медонистанд. Чунончи шоирони эронй чун Исмоил ибни Ясор ва Башшор ибни Бурд ва дигарон дар тахдири аъробу таърифи Ач,ам ва зикри фазоили эрониён шеърх.о эч,од мекарданд ва китобхр менавиштанд. Онхр дар FOKTPI НОЗИШ аз гузаштаи пуршукухи худ кавми арабро дур аз фархангу маънавият ба шумор меоварданд ва муътакдц буданд, ки К,уръон ва ойини мусалмонй танхр ба аъроб ихтисос надорад. Дастгохи хилофат бар зидди пайравони шуубия ва несту нобуд кардани таълимоти онхр равршгхррі сахту вазнршро пеш гирифт. Чунончи Башшор Рібни Бурд, Ибни Мукаффаъ ва теъдоди ЗРЮДИ пайравони ин чунбиш ба дастури нахустрш халифагонрг аббосй ба таври вахдшёна кушта шуданд.
Дар ин ч,о як нуктаро бояд кайд кунем, ки халкдои эронй исломро пазируфтанд ва дар давомрі он забони арабиро хамчун забони расмй кабул карданд. Ин амр боиси интрішори расмулхатти арабй дар миёни мардумрі Эронзамрш гардид. Вале харчанд, ки ин се рукнрі мухими тамаддуни халкдои орргёй TaFPiPip ёфт, ощо хастии маънавии худро, асолату фархангу тамаддунрі худро аз тасаллуту тачрвузи бегоиагон НРІГОХ. доштанд. Х,арчанд онхр ба шикасти к,удратрі сиёсиву НИЗОМРШ крішвари хеш ба ночорй муросо мекарданд, вале ихіонатро ба арзрішх,ои маънавиашон ток,ати тах,аммул надоштанд. Ин буд, ки онон бахри начот додани ин арзишх,о ба мубориза бар зидди аъроб бархостанд. Баъзан ин мубориза шакли шуритхри ошкороро ба худ мегирріфт.
Яке аз ин шуррішхррі рістрщлолхох.она ин КРЮМРІ Абумуслрім буд. Пріруз шудаии Абумуслрім дар ин к;иём ва аз тахт фаровардани Баий Умайя орзуи истик,лолро дар дили мардумрі Эронзамрш таі ;вріят бахшрщ. Ба таври равшан маълум буд, ки шуриши Абумуслим рангрі зиддрі арабй дошт ва хадафи у бозгардонидани х,укумат аз арабх.о ба эрониён буд. Худрі у аз мардуми Исфахрн буда, решай авлодрпі худро ба Бузургмехр мерасонрщ.
Абумуслрім бар зидди Бани Умайя даъватро СОЛРІ 128/745 cap кард ва СОЛРІ 129/746 парчамрі шуришро бардошт. Охиррш халифарі умавй Марвон СОЛРІ 132/750 шикает мехурад. Бо х.амрш хилофати умавй поён меёбад ва хршофати оянда бо шамшери эрониён ба дастрі Аббосргён мерасад. онн тазаккур аст, ки халифагони Аббосй ба РШ хидмати эрониён НОСРШОСЙ карданд ва бо куштанрі сардорону вазирони эронй НРІШОН доданд, ки дар душмани бо мардуми Эронзамин боз хамон сиёсати Бани Умайяро пеш гирифтаанд. Куштани Саффох, - Абусалмаи Халлолро, Мансур -Абумуслимро, Хррунаррашид - Бармакиёнро, Маъмун - Фазл ибни Сахлро ва Муътасим - Афшинро [152,41] худ далели тамоюли зиддиэронии хулафои аббосй аст.
Дар ин хангом шуришу киёмхри дигар низ бархостанд, ки хамаи онхр зидди арабхр нигаронида шуда буданд. Яке аз ин шуришхр киёми Бехрфарид аз зардуштиёни Завзан буд, ки соли 129/746 ба вук,уъ пайваст. К,иёми хунини хафтодрузаи Синдбоди Габр аз Нишопур нахустин чунбиш ба хунхохии Абумуслим буд. Аз шуришхри машх,ури он даврон шуриши Муканнаъ мебошад. Муканнаъ низ аз хавохохрни Абумуслим буд ва дар акриди у нишонахре аз таълимоти Маздак дида мешуд. Ин шуриш соли 159/775 аз яке аз нохияхри Марв cap зад, вале дар нихряти кор бо чавру зулми зиёд фуру нишонда шуд. Мухимтарин ва пурзуртарин киёме, к и дар давраи Аббосиён бар зидди арабхр шуд, ин киёми Хуррамдинон буд. Онхрро «Сурх омагон» низ хондаанд. Хуррамдинон аз бозмондагони маздакиён буданд, ки дар зохир даъвои мусалмонй доштанд, аммо ба ибодати исломй пойбанд набуданд. Ин шуриш низ аз тарафи Муътасим -халифаи аббосй сарнагуи шуд. Пайравони Хуррамдинон то охирхри і ,аріш сеюми и рй ГОХ.-ГОХЄ хуруч мекарданд, вале бо сахтгирии сртох,иёни хилофат ба тадри аз миён рафтанд.
Нахустин кушишрі истиклолхохрнае, ки бобарор аьщомид, талоши хонадони Тох,ириён буд. Хонадоыи Тох,ириён ба акидаи аксари муаррихон хонадони мустакили эронй х,исобида шудааст.
Тарчумаи осори мазх,абй ва ирфонй
Дар карни X баробари ривочи тарчумаи осори адабиву бадей ва илмй густариши тарчумаи кутуби мазхабй ва ирфонй низ ба мушохида мерасад, ки бо пайомади худ шохаи бузурги насри ахди мазкурро шукух, бахшидааст. Ин раванди мактаби тарчума низ ба инояту хидояти амирони сомонй пайвастагй мегирад. Зеро аксари осори мазхабй ва ирфоние, ки дар ин давра аз арабй ба форси тарчума шудаанд, аз илтифоти амирон бархурдор мебошанд. Мухимтарин осори мазхабй ва ирфонй, ки дар ин давра ба форси тарчума ва накл шудаанд, аз инхр иборат мебошанд.
Савод ул-аъзам. Баробари пайдоиши дини мубини ислом ва густариши он табиист, ки мусалмонон ба улуми шаръия аз хар чй бештар эхтиёч пайдо карданд, ки он дере нагузашта ба илми кироат, ил ми тафсир, илми хадис ва илми фикх, бо шохахри хар яки он таксим шуд. Лозим ба таъкид аст, ки ватани аслии хамагуна мазохиби исломй, ки аз он равияхри гуногуии улуми шаръия, билхосса илми фикд, ношй мегаштаыд, ин ё он гушаву канори Араб буд.
Амирони сомонй на танхр аз мазхабй ханафй пуштибонй мекарданд, балки дар баробари бузургдошти факехрн онхрро ба тарх.резй ва гузоштани зербинои илмии ин мазх,аб бо назардошти вок;еъРгяти он ах.д ва дастовардхои маънавии халк;х.ои эронй х,идоят ва мукаллаф менамуданд. Мах.3 бо супориши амир Исмоили Сомонй яке аз мубаллигони мазх,аби х,анафй Абулк;осим Исхрк; ибни Мух.аммад ибни Исмоил ба таълифи китоби «Савод ул-аъзам» пардохтааст. Дар мукаддимаи ин асар муаллиф сабаби таълифи ин китобро чунин овардагіст: «...бидон-к сабаби таснифи ин китоб он буд, ки ин берохрну мубтадеъону хаводорон ба Самарканду Бухорову Мовароуннахр бисер шуданд.
Пас аиммаву фук,ахрву уламои Самарканду Бухорову Мовароуннахр гирд омаданд ва гуфтанд: Обо ва а дод то буданд, бар тарики суннат ва чамоат буданд. Акнун хдвохои мухталиф пайдо шуд ва моро чои таре аст. Ин суханро ба амири Хуросон расониданд»[78,23].
Донишманди эронй Абулхаййи Х,абибй дар бораи ин китоб тахдрікрт карда, таъкид мекунад, ки «Савод ул-аъзам» ба амри Исмоили Сомонй аз Чониби Х,акими Самаркандй таълрхф шудаааст. Чунонки дар мукаддимаи ин омадааст: «Амири одил Исмоил бифармуд мар Абдуллох. ибни Абичаъфарро (Абдуллох, ибни Салма - козий Нишопур - Х,.Н.) ва боки фукахрро, ки баён кунед мазхаби рост ва тарифи суннату чамоат, он КРІ падарони мо бар он будаанд. Пас аимма ва у ишорат карданд ба Хоча Абулкрсимрі Самаркандй ва онро гуфтанд: Пайдо кун моро рохи рости суннату чамоат, он КРІ Пайгамбар, алайхиссалом, бар он буд»[ 78,29].
Абулкрсимрі Исхрк, РІ6НРІ Мухаммад, ки бо лакаби «Х,акими Самаркандй» машх.ур аст, дар нрімарі аввали карни X таваллуд ёфта, солх.ои 953-954 дар Самарканд вафот кардааст. У муддате мак,омРі к.озигиро дар шах.ри Самарканд бар у да доштааст.
Асари гаронбах.ои ин ОЛРІМРІ фа ех, дар давраи х,укмронРіи Нух. ибни Мансур бо супориши у аз Ч,ОНИ6РІ шахері номаълум тар ума шудааст. Чунонеки дар тарч;умарі PIH асар омадааст: «Пас амири Хуросон бифармуд, ки ИН крітобро ба порей гардонед, то чунонкрі хосро бувад, омро НРІЗ бувад ва манфиат кунад ва мазхабро неку бидонанд ва аз хдво ва бидъат дур бошанд» [78,32].
Х,аройина, аз «Савод ул-аъзам» то замони мо ду дастхати ин асар, ки дар Х,Рірот ва Истанбул мах,фузанд расидааст. Соли 1392 Хоча Мухаммади Порсо рібни Мухаммади Х,офизирі Бухорой (ваф. 1419), КРІ аз асхрби Хоча Бахрваддинрі Накшбанд буд, тарч,умарі мазкурро тах.рир намуда, ба он муі ;аддрімаву хотима афзудааст.
ДонРішмандрі эронй Махдии Баёнй бар он аст, КРІ «Савод ул-аъзам» аз чонибрі худи Х,акими Самаркандй солхри 930-940 ба форсии точикй тарч,ума шудааст.
Дар китоби «Савод ул-аъзам»-и Х,акими Самарканді! дар фех,расте, ки аз бузургони мазхаби Абуханифа ёд карда мешавад, аз чандин факехрни дигари Хуросон низ ёде меравад. Аз ч,умла Абуамр Зарири Нишопурй, Абухафси Кабиру Абухафси CaFHp, Абуабдуллох. Мухаммад ибни Аслам ибни Масламаи Азадй (ваф.268/881-882), Абуалии Шошй (ваф.334/955-956), Абумансур Мухаммад ибни Мухаммад ибни Махмуди Мотуридй (ваф.333/944-945) ва дах,хр нафари дигар, ки хамагон аз факехрни бузурги ислом, мухаддисон, мударрисон махсуб шуда, аксари эшон сохиби таснифоти зиёде будаанд.
Вучуди х,амин алломахр дар шахрхри каламрави Сомониёи ва билхосса мачмуъи бузурги эшон дар дарбор буд, ки мучиби шигифтии муаррихону чугрофидонони хдмасри Сомониён ва пасиниёни эшон гашт ва хама бо як оханг аз ин кишвар ба номи зодгохи илму маърифат ёд карданд.
Шояд яке аз сабабхри ривочи фикд дар каламрави Сомониён дар табиати таълимоти Имоми Аъзам бошад, зеро дар таъолими Абуханифа таъкиди бисере бар лозим будани фарогирии илм дида мешавад. Гузашта аз ин, мувофики ин таълимот илм бо амали андак муфидтар аз чахл ба ибодати бисер доииста шудааст. Ин акида хамчунин ношй аз масъалаи раъй дар фикди Абуханифа аст, ки тибки он раъй дар холи нокофй будани нусус дар баробари пурсишхри рузафзун ва равнак, ёфтани фикд аз мухимтарии рохи рафъи ин холигй маънидод мешавад. Абуханифа худ дар накле, ки аз у ривоят мешавад, бо сарохат чунин мегуяд: «Ин сухаии мо раъй аст ва бех,тарин сухане аст, ки дар он даст ёфтаем. Пас хар кй бехтар аз сухани мо оварад, у аз мо ба савоб наздиктар аст»[78,89].
Х,акими Самарканді харчанд китоби худашро дар асоси китоби «ал-Васиййа»-и Имоми Аъзам навишта ва аз он истифодаи бисер намуда бошад хам, боз масъалахри зиёдеро фаро гирифтааст, ки дар «ал-Васиййа» ин масъалахр матрах. нашудаанд. Дар ин радиф метавон масоилеро, аз кабили эхтимоли зиёи расонидани гуиохдо ба муъмин, чрвидон намондани муъмин дар оташ, хавфу ричр барои оси, нисбати хушбинй бо тамоми асхрби Расули акрам(с), бих,иштй будани ашараи мубашшира, нафйи ташбех, дар сифати Худованд, судбахш будани дуо барои мурдагон, намоз гузоридан дар паи имоми фочир, лузуми тоати султон ва тарки шамшеру аслихд, таргиб ба талош кардан барои касби рузй ва Faftpapo зикр кард, ки бішо ба гуфтахри мухакдикрни фикди Абуханифа дар «ал-Васиййа»-и Имом баррасй нашудаанд. Х,акими Самаркдндй бошад нуктахри чрлибе ба ин масъалахр матрах, сохтааст, харчанд ки дар огози сухан акддахри худро ба Абуханифа мансуб медонад. Дар масъалахре ба монанди бахс дар сифати Худованд, халки К,уръони шариф, х,ак.крнияти азоби кабр, шафоати кибор, махлук, будан ва фанонопазирии бих,ишту чахдннам, тасдикд Худованд бидуни ташбех,, фазилати хулафои рошидин ба тартиби хилофати эшон ва Faftpa муаллиф пайравии комил ба «ал-Васиййа»-Рі Абух,анріфа дорад.
Арзиши дигари ин асар дар он аст, ки ному мартабаи аксари зох,идони тарик,ати тасаввуф дар ин китоб ёд шудааст. Яке аз оихр Хо а Абух.афси Кабир аст, ки у соли 150/767 дар Бухоро таваллуд ёфтааст ва яке аз дарвозахри Бухоро унвони «Х,акрох,»-ро ба шарофати он ки хонаи Абух,афси Кабир дар шафати он будааст, ба худ гирифтааст. Мардум барои Чустани х.ак,ш ;ат ва х,алли масоилрі умдатарин назди у меомадаанд[8,1,152].
Замоне, ки амир Нух, дастур ба тар умаи форсии «Савод ул-аъзам» дод, силсилаи китобх,ои олим ва факех,и дигари х,анафимазх.аби Самарканд «Имом ал-х,удо» - Абулайси Самарк,андй дар Хуросон нашр мегардид. Акриду осори ин фак,ех,и бузург на танхр дар шаріли Эрон машх.уру мавриди истифода к,арор гирифта будааст, балки дар сарзаминхри дигари исломй низ маълуму машх,ур гардида, ба забонх,ои Малайзия ва Индонезия тарчума шудааст[111,111,791].
Х,акими Самарк,андй ба фак;ех. ва орифи дигари эронии карни сеюми х.ичрй Абубакр Мухаммад ибни Умар Х,акими Тирмизии Балхй, ки дар таърихи илми форсу-точик бо унвони Абубакри Варрок, маъруф аст, мух,аббату ихлоси зиёде доштааст. Абубакри Варрок, дар Тирмиз таваллуд шуда, дар Балх зиндагй кардааст ва дар х,амон чр тибки ривояте ба соли 280/893 даргузаштааст. Аз таълифоти у танхр як китоби машх.ураш, ки бо асари Абухднифа Нуъмон ибни Собит х,амном аст, яъне «ал-Олим ва-л-мутаъаллим», то замони мо расида омада, соли 1939 дар К,ох,ира табъу нашр шудааст.
Абубакри Варрок; дар байни уламои Хуросон шу\рату манзалати шоистае доштааст, ки Хдкими Самаркандй нисбати у чунин гуфтааст: «Агар пас аз Мустафо(с) пай амбарй раво буди, дар айёми мо он Абубакри Варрок, будй»[ 117,49].
Дар вок,еъ пажухиши осори фик,хии мактаби ахди суннат ва чамоати Хуросон нишон медихдд, ки уламои ин хавзаи мухимми илмй бо таъолими суфия пайванде дерина доштаанд. Далели ин акида зикри шуморе аз зохидони тарикдти тававвуф, ба мисли Зуннуни Мисрй, Боязиди Бастомй, Иброхими Адхам, Фузайл ибни Айёз, ки аз нахустин ахди тасаввуфанд, дар «Савод ул-аъзам»-и Хдкими Самаркдндй мебошад. Ашхоси зикршуда дар асари ин х,акими доно дар зумраи машоихи мактаби ахди суннат ва ч,амоат ёд шудаанд.
Лозим ба таъкид аст, ки ахди Сомониён ва билхосса карни X дар таърихи тасаввуф яке аз мух,имтарин марх,алах,ои он ба шумор меравад ва дар ин айём иддаи хеле зиёди уламои тасаввуф дар каламрави Сомониён мезистаанд. Чунонеки устод Забех.уллох,и Сафо бо такя бар иттилоъи муаллифи «Кашф ул-мах.ч,уб» хабар медих.ад, дар карни IV хичрй/Х мелодй «300 тан аз машоихи бузурги суфия танхр дар Хуросон будаанд, ки хар якро машраби хоссе дар тасаввуф буд»[126,1,256].
