Содержание к диссертации
Введение
Введение 1
Глава 1. Письменность в истории ранних кочевых народов и государственных образований
1. Руническая письменность 7
2. Монгольская письменность эпохи жужанского каганата 30
3. Виды письма, созданные на основе китайской иероглифики 34
Глава 2. Письменность периода Монгольской империи (1206-1348)
1. Монгольская уйгурская письменность 37
2. Монгольское квадратное письмо 58
Глава 3. Письменность в истории культуры Монголии XIV-XVIII вв.
1. Развитие монгольской письменности в истории культуры Монголии XIV- XVIII вв. 66
2. Распространение буддизма и буддистской культуры в Монголии 76
3. Возникновение транслитериционных систем и их роль
в распространении буддизма и буддистской культуры в Монголии 98
4. Ойратская письменность (Зая-пандита Намхай Чжамцо) 106
5. Деятельность Занабадзара в создании письменности соёмбо
и горизонтального квадратного письма, их значение в историко-культурной
жизни Монголии 112
6. Создание маньчжурской письменности на основе монгольского письма
116
Глава 4. Письменность, реформы письменности в XIX-XX вв.
1. Письменность Вагиндара 123
2. Этап перехода на латинское письмо 127
3. Принятие и развитие кириллического письма 136
4. Попытки восстановления монгольского классического письма 141
Заключение 152
Примечания 156
Библиография 167
- Руническая письменность
- Монгольская уйгурская письменность
- Развитие монгольской письменности в истории культуры Монголии XIV- XVIII вв.
- Письменность Вагиндара
Руническая письменность
Хун терелхтний бутээсэн уламжлал болон туухийн арвин баян хуудасны нэг хэсэг нь евермец нуудлийн соёлыг цогцлоосон нуудэлч ард тумний туух хийгээд монгол тумний туух, уламжлал юм. Тев Азын эре тэс уур амьегалтай хангай ,говь, тал хээр хосолсон уржил шимт энэ нутаг эрт галавын цагаас хун оршин суух таатай орчин болсоор иреэн бегеед шинэ угсаатнууд уусэн бий болох газар зуйн онцлого нехцел болсоор иреэн байна. Хуннучууд Инь-Шань уулын ой мод бухий энгэр хормой бус нутагт бий болоод дараа нь монголын тал руу нууж очеон. Уйгарууд Нан-Шань уулын бэлд, Турэгууд болохоор Алтай уулын бэлд, Монголчууд Хэнтий, Хангайн бэлд, Киданчууд Манжуурын ой, туунтэй залгаа хээр талын уулзвар нутагт, Казаны татарууд болон эртний болгарын удмынхан болохоор ой, хээр тал хоёрын уулзвар нутагт, Киргизууд Енисей Саян уулын бэл, Минусын талын уулзварт, Крымын татарууд Крымын тал, ургэлжилеэн их баян бурдийн ємне эргийн уулзвар нутагт бий болсон гэж Л.Н.Гумилев бичжээ. (2) Монгол нутаг бол зевхен монголчуудын туух, соёлын тедийгуй дэлхий дахины соёл иргэншилд зохих нелеегее оруулсан Тев Азийн нуудэлч тумний соёлын дурегалт зуйлийн эртний елгий бегеед ернедийн зарим судлаачид хун ууссэн елгий нутаг бол тев ази тэр дундаа монгол орон гэж узэх нь буй. Хамгийн ойрын лавтай мэдээг тулгуулан хэлэхэд монгол нутагт 700000 жилийн ємне хун амьдарч байсныг нотлох унс, нуурс гэх мэтийн гал тулж байсны ул мерийг Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуйгаас Монгол улсын ШУА-ын туухийн хурээлэн, ОХУ-ын ШУА-ийн Новосибирскийн салбарын археологи, угсаатны зуйн хурээлэн, АНУ-ын Аризоны Их сургуулийн хумуунлэгийн ухааны салбарын хамтарсан экспедицийнхний олж судлан шинжилж гаргасныг дурьдаж болно.(З) Аливаа улс ундэстний бичиг усгийн хуланц дээд евгийг эрдэмтэд санаа бичиг гэж нэгэн дуугаар хулээн зевшеерч, тэрхуу санаа бичгийг хегжлийнх хувьд хоёр шат болгон хувааж, эхлээд эртний болзмол тэмдэг гэдэг хэлбэр буй болоод, дараа нь зураг бичиг гарсан хэмээн уздэг. Дэлхий дахины хэмжээнд санаа бичгийн сонгодог дурсгал гэвэл Франц, Итали, Испани нутгаас олдсон эртний хумуусийн орон бууц нь болж байсан Ла Ферраси, Касилью, Дордони, Пэш мерль, Ляско, Фон дегом зэрэг чулуун зэвсгийн уеийн ханын хешиг зураг зэрэг болно.(4) Монгол орноос суг зураг буюу зураг бичгийн эртний ул мер арвин олддог бегеед 15000-20000 жилийн ємне харьяалагддаг бол Дорнот Сибирээс олддог тиймэрхуу терлийн суг зураг нь 10000-12000 жилийн емнехед харьяалагддаг байна. Ховд аймгийн Манхан сумын Хойт Цэнхэрийн агуйгаас дээр дурдсан олон газрын дурсгалтай нэгэн цаг уеийн нэн сонин судлагдхууныг олсон билээ. Академич А.П.Оклодников Тев Азид тедийгуй дэлхий нийтийн эртний судлалд шинэ чухаг нээлт болсон эл дурсгалыг унэлж "...Франц, Испанийн агуйн зурагтай яг дуйх туургын хешиг зургийг баруун Монголын Хойт Цэнхэрийн агуйгаас олоход хялбархан юм...Нэмэр чимэггуйгээр хэлбэл Монгол бол бухэлдээ дуре зургийн орон гэж хэлж болно" гэж дуу алдан бичсэн нь буй.(5) Дуре зураг арвин ихтэй газрыг дурдвал Аршаан хад, Сумийн гол, Тэвш уул, Бичигтиин ам, Цагаан гол, Ямаан ус, Их тэнгэрийн ам гэх мэтээр олон арвыг дурьдаж болно. Эдгээр дуре зураг нь туух, угсаатны зуй, зураг бичгийн унэт хэрэглэгдхуун болж байгаа билээ. Эдгээр зургууд нь системтэй дараалсан зураг бичгээр ухагдхууныг илэрхийлдэггуй боловч тэр эрт цагт "Монгол нутагт арелан заан амьдарч байжээ", "Монгол нутагт тэмээн хяруул амьдарч байжээ", "Монголчууд ан хийхдээ нум сумыг хэрэглэж байжээ" гэх мэтийн егуулбэрийн тумэн гаргалгааг гаргаж болох бегеед энэ нь бидэнд ухагдхуун, егуулбэрийн хэлбэрээр мэдээллийг дамжуулж байгаа нэгэн терлийн зураг бичгийн уургийг гуйцэтгэж байна.
Монгол нутагт эрт цагаас нуудэлч овог аймаг оршин сууж байсныг архелогийн олон тооны баримт гэрчилж байгаа бегеед Монгол нутагт ене эрт цагаас оршин нутаглаж байсан Хунну
Монгольская уйгурская письменность
Тев Азийн нуудэлчдийн анхны хучирхэг их гурэн Хунну улс байгуулагдах уеэс эхлэн монгол, зуун турэг угсааны аймгуудын улс тер, эдийн засаг, соёлын нийтлэг уламжлал тогтсон юм. Тэр нь XIII-XIV зууны Монголын феодалын нэгдсэн тер улс, эзэнт гурэн байгуулагдаж, удтал оршин тогтноход нэн хучтэй илрэн хэрэгжсэн узэгдэнэ. Монгол орон, монгол ундэстэн туухийн тавцан дээр тодрон гарч, Монголын соёл, бичиг усэг, гадаад харилцаа ергежин хегжих уйл хэрэгт XIII зууны эхээр Монгол ундэсний нэгдсэн тулгар тер болох Их Монгол улс байгуулагдаж, Ази, Европыг дамнасан эзэнт гурэн болон хегжсен явдал ихээхэн чухал уурэг гуйцэтгэсэн юм. Их Монгол улсыг байгуулахад XII зууны эхээр ууссэн, Онон, Хэрлэн, Туул гурван голын Хамаг Монголын ханлиг, тууний нэгдмэл байдлыг сэргээн бэхжуулсэн Тэмужин Чингис хааны уйл ажиллагаа ихээхэн ач холбогдолтой болсон байна.(1) Чингис хаан бутарсан монгол аимгуудыг хураан нэгтгэж, нэг хаантай, нэг тертэй, нэг хуультай, нэгдмэл усэг бичигтэй, нэгдмэл хучирхэг армитай болгон монгол тумний нэрийг ертенцийн чихнээ дуурсгасан нь тууний тэргуун зэргийн гавьяа мен билээ.(2) Гурван голын монголчууд бол нийт монгол ундэстний гол хэсэг буюу монгол генийн гол цем нь байсан билээ. Нэгдсэн монгол улс байгуулагдсан явдал бол монгол угсаатан бурэлдэхийн зэрэгцээгээр монгол хэл , монгол терийн бичиг усгийн хегжлийн шинэ уе эхэлж нийтэд дэлгэрсэн нэгэн бичгийн хэл бий болохын гол ундэс бий болжээ. Монголын эзэнт гурэн баигуулагдахаас олон зууны тэртээ монгол нутагт улс гурнээ байгуулж байсан монгол аймгууд бичиг усэгтэй байсан бегеед Чингис хаан болон туунийг залгамжлагч их хаад энэ нандин евийг евлен авч цаашид улам хегжуулэн дэлгэруулсэн байна. Монголын нэгдсэн гурэн бурэлдэн буй болж улмаар туунд нэгдэн орсон олон овог аймгууд улс тер, эдийн засаг, соёл шашныхаа талаар эрхбиш ойртож ирэхийн сацуу нийтийг хамарсан нэгэн нэгдмэл бичгийн хэл зайлшгуй шаардлагатай болжээ. Шинэ тутам гарч ирсэн энэхуу шаардлагыг хангахын тулд урьд цеен зарим аймгийнхны дунд хэрэглэгдэж байсан уйгаржин монгол бичгийг нийт монгол аялгуунуудын дундын байдлыг адил тэгш тусгасан илуу боловсронгуй бичгийн хэл болгож, монгол хэл, соёлын хегжилд туйлын том шинэтгэл хийсэн юм. Монгол бичгийн хэл бол монгол угсаатан, ундэстний олон зуун жилийн турш бий болгож, гарамгай зохиолч, гун ухаантан, эрдэмтэн мэргэд, соён гийгуулэгч зэрэг бичгийн хумуусийн баяжуулан сайжруулсан ундэсний хэлний дээд хэлбэр болсон бегеед туе орны эрдэм, соёл, утга зохиол, урлагын хегжлийн чухал хэрэглуур болсон юм. Нэгдсэн Монгол улсыг байгуулаад, Чингис, хаан ширээнд суухдаа монгол бичгийг терийн бичиг болгоод, терийн тамгаа монгол бичгээр уйлдэж, тамганыхаа угэнд монгол бичгийн цагаан толгойн бух усгийг багтааж егчээ. Эдуугээ олон ном зохиолд Гуюг хааны тамгын бичиг гэж дурдан бичиж байгаа тэр зуйл Чингис хааны тамгын бичиг мен бегеед "Чингис хааныг нас барснаас хойш Гуюгийг хаан суух хуртэлх 18 жилийн хугацаанд Монголын эзэнт улсын тамга урэгдээгуй" гэж Сайшаалт Чингис хааны товчоо номдоо бичжээ. (3) Унэхээр энэ хугацаанд монголчууд дан гадагш хандаж байсан тул терийн тамга урэгдэх учиргуй гэх ундэстэй тул Гуюг хааны барьж байсан тамга бол тууний евег эцэг Чингис хааны тамга мен гэж узэх бурэн ундэстэй. (4) Монголчуудын эрт дээрээс уламжлалтай терийн эрх сур хучнийг илтгэдэг тер ёсны нэн эрхэм зуйл бол терийн тамга учир анхны уйлдеэн зуйлуудийн нэг нь энэ бегеед монгол бичгийн цагаан толгойн 19 усгийг тамгын угэнд багтааж чадсан нь яавч сая бичиг уеэг авсан улс гурний хийх ажил биш юм. Тамгын хамгийн суулийн уг болох " аюутугай" хэмээх уг нь ємне байгаа А п г1 - " биширтугэй" хэмээх угээ утгын хувьд давтсан хийгээд эзэнт гурний сур хучнийг илтгэхииг зорьжээ хэмээн узмээр боловч энэ нь угийн эхний {"а" усгийг узуулэхийн
Развитие монгольской письменности в истории культуры Монголии XIV- XVIII вв
XVI-XVII зууны уеийн Монголын туухэн дэх монгол бичгийн хегжил болон тууний уурэг.
XVII зуун бол Монголын туухийн чухал зааг уе билээ. Тэр цагт монголчууд феодлын бутралыг даван туулах эцсийн оролдлого хийж нийтийн шинэ дайсан манж нарыг эсэргууцэн, Монголын олон зуун жилийн терийн тусгаар тогтнолыг хамгаалан тэмцсэн юм. XVII зууны эхэнд Монгол орон хэд хэдэн хаант улс болж хуваагдсан байв. Батменх даян хаан олон жил ургэлжилсэн феодалын хямрал тэмцлийг зогсоож монгол орныг улс терийн талаар тур хугацаанд нэптэсэн боловч захирсан газар орон, албат ардаа хевгууддээ емч болгон тасдан хуваасны харгаагаар биеэ даасан жижиг хаад, ноёд дахин олноор гарч иржээ. Батменхийн дараа тууний ахмад хевууний ур угсаанаас монголын их хаан болж байв. Гэвч жижиг ханлиг улсын хаад их хаанд захирагдахгуй, хэрэг дээрээ биеэ даан оршиж байжээ. Монголын эртний заншлаар монголчуудын елгий нутаг, терийн гал голомт Ар монгол Халхыг Даян хааны отгон хуу Гэрсэнзэд емч болгон олгожээ. Гэрсэнзийг нас барсны дараа тууний их хатан Хатанхай халхыг долоон хевуундээ хувиарлан егч захируулах болсноор Халх долоон хэсэг болон бутарч Халх долоон хошуу уусчээ. Гэрсэнзийн угсааны ноёд угаас хаан цолыг зууж байгаагуй, харин зуун гарыг захирсан Гэрсэнзийн гуравдугаар хевуун Ноонох уйзэнгийн ахмад хевуун Автай Далай ламаас хан цол олж ирснээс эхлэн Тушээт хан гэж нэрлэгдэх болжээ. Тууний дараа халхын зуун гарын бас нэгэн ноён Гэрсэнзийн тавдугаар хевуун Амин дуралын ач Шолой биеэ хан ергемжилж Сэцэн хан гэж алдаршжээ. Ашихайн ач хевуун Лайхур бас биеэ хан гэж дуудах болж, тууний хевуун Субадайн уед Засагт хан гэдэг болжээ. бвер монгол тэр уед Цахар, Хорчин, Ордос, Тумэд, Харчин зэрэг хэдэн жижиг ханлиг болон хуваагдаж байв. Халх ба ввермонголын эдгээр ханлиг улс буюу зуун монголыг нийтэд нь зургаан тумэн буюу зургаан улс гэж тэр цагт нэрлэж байв. XVI зууны суул, XVII зууны эхээр Баруун монголд мен л улс терийн тархай бутархай байдал зонхилж байв. Ойрдуудыг товчлон захирсан нэгэн хаан байсангуй хошууд, цорос, дервед, торгууд зэрэг Ойрадын аймгуудыг уе улиран угсаа залгамжилсан ноёд толгойлон байв. Энэ уед ойрдын ноёдын хуч ихэд есч байв. Монголын их хаан тэр уед Лигдэн /1592-1634/ байв. Лигдэн хаан болоод ханлигуудын биеэ даасан тусгаар байдлыг устган, тэдгээрийг эрхэндээ бурэн оруулан нэгтгэн захирхыг чухалчилжээ. Алтан хаан, Тумэн засагт хааны нэгэн адил шашин терийг хослон тэтгэж шашныг еерийн терийн нэгтгэх бодлогод ашиглахыг зорьжээ. Лигдэн улстаа шашны тев буй болгохыг эрмэлзэн байжээ. Алтан хааны уед шинэ шашны тев нь Баруун тумэнд оршиж байсан бол тэр нь зуун тумэн цахарт шилжсэн байна. Лигдэн шашныг зуйл бурээр тэтгэн сум дуган олныг байгуулан, Далай ламын монгол дахь телеелегч Майдар хутагт мэтийн том лам нарыг ерген хундэлж тэднээр биеэ шашин терийг хослон тэтгэгч их хаан хэмээн зарлуулж байжээ. Зуун баруун тумний жононгууд Лигдэнд ёс тедий захирагдаж байв. Лигдэн эхний уед эв эеэр эрхэндээ оруулахыг эрмэлзэж байсан боловч энэ бутэлгуй болж хучээр нэгтгэх бодлогод орсон юм. Гэвч Эвер Монголын Манжид дагаар орсон ноёдтой болон Манжийн цэрэгтэй тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцсээр боловч хучин мехестен Хех нуурт байсан
Халхын Цогт хун тайжтай нийлэхээр явах замдаа евчнеер нас барж, Эвер монгол манжийн эрхэнд орсон нь нийт Монголчууд Манжийн эрхэнд орохын эхэн болсон билээ. Энэ цаг уед монгол бичгийн хэл нь ундэстний хэлний хэлбэрийг теге олж , нутгийн аялгуунуудыг теге ижилсуулэн хегжеен юм. Тэгэхдээ монгол ундэстний бичгийн хэл нь халх, буриад, еверлегчдийн аялгууны аль алинд нь байдаг тугээмэл шинж, сонгодог бичгийн хэлэнд олон зуун жилийн турш хуримтлагдеан хамгийн шилдэг зуйлсийг уламжлан авчээ.(1) Орчин уеийн монгол бичгийн хэл бурэлдэн тогтоход олон зуун жилийн туухтэй монголын сонгодог бичгийн хэл сайн нелее болжээ. Сонгодог бичгийн хэлний уед ойлгогдохгуй болсон хуучин угс хэрэгцээнээс гарч нутгийн аялгууны нелее дахин хучтэй болж, тувд хэлнээс зээлдэн авсан угс олширчээ. Усгийн хэлбэр нь уйгар усгээс ялгарахгуй байсан нь цаашдаа еерчлегдеж, одоо хуртэл хэрэглэгдэж байгаа жинхэнэ монгол усгийн хэлбэр тогтворжиж, усгийн дурэм, найруулга нь нилээд журамшин, модон бараар ном судар арвин ихээр хэвлэх болжээ. Эрдэмтэдийн судаленаар монголын сонгодог бичгийн хэл нь арван зургадугаар зууны эцеээс эхлэн бурэлдэж, арван ее, хорьдугаар зууны уе хуртэл монголын олонхи нутагт улэмжхэн тархаж, усгийн дурэм, хэл зуйн талаар хатуу тогтворжиж иреэн боловч олон нутгийн монголчуудын аялгуунаас хоцорч, шашны судар номын хэл болоход хурчээ.
Письменность Вагиндара
XIX зууны дунд уеэс Буриад монголчуудын оюун санааны цэцэглэлтийн уе эхэлсэн бегеед XX зууны уе болоход улам эрч хучээ авч Н.М.Хангалов, Ш.Л.Базаров, Г.Цыбиков, Базар Барадин, Цэвээн Жамсран зэрэг нэрт эрдэмтэд терж гарсныг Д.Кара "Монголын нуудэлчдийн ном"-доо дурьдсан байдаг.(1) Эдгээр мэргэд нийт монгол туургатны соёл боловсролыг хегжуулэхэд нэгэн мерний хуч болж явсныг Цэвээн Жамсрангийн уйл амьдрал харуулдаг. Тэрээр Богд хаант монгол улсын хэвлэлийн ажлыг уусгэн байгуулж, "Шинэ толь" сэтгуул, "Нийслэл хурээний сонин бичиг" хэмээх сонин гаргаж, туундээ монгол тумний ундэсний ухамсар, урам зориг, эх оронч узлийг сэргээхэд чиглэсэн "Хех Монголын хех туг", Финландын монголч эрдэмтэн Рамстедтийн "Уйгар улсын хураангуи туух" зэргийг орчуулан хэвлэж, орчин цагийн мэдлэг ухаан, соёл боловсролын ур херенгииг цацан дэлгэруулэхэд чухал уурэг гуйцэтгэснийг цохон тэмдэглэвээс зохино.(2) Хожим ардын хувьсгалын дараа монгол терийн уйл хэрэгт зутгэж, соёл боловсролыг хегжуулэхэд болон монголын сэхээтнуудийг гадаад оронд явуулж бэлтгэхэд их хучин зутгэл гаргасан билээ.(З) Монголчуудын бичиг соёлын гарамгай эрдэмтдийн нэг бол Агваандорж /1854-1937 болой. /Российские Монголведы-д 1853-1938 гэжээ/ "Агваан лхарамба", "Бандид хамбо", "Цаншав Дорж", "Цаншав Агваандоржиев" гэх зэрэг нэрээр алдаршсан Агваандорж Буриадын Хорийн талын Хар шивэрт мэндэлж 14 настайдаа
Их хурээнд залран ном сурсан хийгээд 18 настайдаа 1876 онд Тевдед
очиж Бэрээвэн хийд, Гомон дацанд цанид чойрын сургууль уйлдэн, 1888
онд лхарамбын дамжаа барьж, Буддын номд гун нэвтэрсэн тэрээр 1889
онд XIII Далай ламын цаншав лам болж арваад жил шадар бараа болсны
хувьд Тевдийн засгийн газар, хаант Оросын хооронд зуучилж байсан
байна. Тэрээр Орост Далай ламын засгийн газрыг телеелж байсан бегеед
Тев Азийн улс тумнууд болон Хятад, Англи, Оросын ард тумнуудийн
харилцаанд их уурэг гуйцэтгэсэн юм. "Цаншав" гэдэг Буддын гун ухаанд
суралцахад туслагч нехер бологчийн алдар ажгуу. Агваан лхаарамба
Буриадын Бурхан шашны тэргуун байлаа. Тевд, монгол хэлээр гун ухаан,
яруу найраг, хэл шинжлэлийн хэд хэдэн зохиол туурвисны дотор гол
бутээл нь болох "Бодьсадын явдалд орохуй хэмээхийн тайлбар хувь заяа
сайнт" хийгээд 1921 онд "Дэлхийг эргэж бядсан домог сонирхлын бичиг
тедий хэмээх" нэрт нь еерийн намтрын монгол, тевд хэлээр шулэглэн
айлдсан нь ихээхэн алдартай болой. Намтар эхлэхдээ:
"Харж узэгдэх ємне зугээс
Хан гарьд жигуур дэлсэн мэт
Хад давхар цагааны зуун сугаас
Хар Шивэр хэмээх горхи буусан туунд
Эцэг Дорж хэмээх ба
Эх Долгор нараас
Эр модон барс жил терев
Эртний муу заяаны эрхээр
Гэргий авч 18 насан хуртэл
Гэмт явдлаар цаг нещеев
Гэвч арван дервен насанд
Ар Богдын хурээний дэд хамбаас
Алгасалгуй увшийн санваар аваад
Архи тамхи тэргуутнийг
Амин лугаа сацуулан тэвчив хэмээжээ.
Мен 53 насан дээрээ 1905 оны намар Санктпетербург хотноо монгол, тод усгээс эх авч буриад болон бусад монгол хэл аялгуу, туунчлэн орос хэлний хэрэглэгдхуунийг тэмдэглэж болохуйц нэгэн зуйл монгол усэг зохиосон нь "Вагиндрагийн усэг" хэмээн олонд алдаршжээ. Вагиндрагийн усэг хэмээсний учир гэвэл зохиогч энэ бутээлдээ еерийн тевд нэр Агваан гэдэг угийг самгарьдаар орчуулан вагиндра хэмээн мутарласан нь явсаар "Вагиндрагийн усэг" болжээ. Академич Б.Ринчин "Монгол усгийн зуйлээс уламжлан гарсан усгийн суулч нь" гээд "амин харилцаа, гар бичмэл тэмдэглэл зэрэг зуйлд хэрэглэж, тэдний соёлын хэрэгцээг залгуулж байсан боловч хэвлэсэн зохиол тедий л олонгуй, ереес утгазохиолын уламжлалгуй орчинд бага сага хэрэглэгдээд цаашдаа хегжих нехцел эс бурджээ" гэсэн байдаг.(4) Энэхуу бичгийн онцлого гэвэл монгол, тод усгийн адил угийн эхэн, дунд, адагт дуре хувирдаггуй бегеед ерне дахины бичгийн тогтолцооны нелее орсон байдаг. Вагиндра уеэгт нэг авиалбарт нэг усэг оноож буриад болоод монгол хэл аялгуу, мен орос хэлний онцлогыг туе туе уеэглэвэрээр ялгаж узуулеэн байна. Бичих тогтолцооны хувьд монгол, тод бичиг шиг дээрээс доош бичих бегеед угалз хээ мэт зурлага, дервелжин гэдэс, нэмэлт олон тэмдэг зэрэг нь монгол бичиг шиг тургэн бичих боломжийг эс бурдуулжээ. Энэ бичгийг хэрэглэж иреэн хурээ тедий л ерген дэлгэр бус. 1905-1910 онд Санкт-Петрбург хотноо чулуун барын арга хийгээд тусгай хэвлэлийн усгээр нилээд хэдэн товхимол Вагиндрагийн усгээр хэвлэн гаргажээ. Уунд "Вагиндра шинэ хуучин усэг тэргуутнийг бичсэн дэвтэр оршив", "Бурхан багшийн гэгээний хураангуй намтар", "Буянт хан хевгууний намтар оршив" гэх мэт байна. 1908 онд Вагиндрагийн усгээр "Зурхэн тольт"-ыг зохион чулуун бараар Санкт-Петрбургт хэвлуулжээ. Энэхуу хэлзуйн бичгийг бухэлд нь аваад узвэл эртний Энэтхэг, Тевд хэлзуйн бичгээс улбаалсан монгол бичгийн уламжлалт зурхэн тольтууд болон орос зэрэг ернедиин хэлзуйн нелее аль аль нь туссан монголын урьд уеийн хэлзуйчдийн зохиосон бутээлээс нилээд евермец ном болжээ. Дээр дурьдсан намтарт егууленээр Агваан Лхаарамба "Наран" хэмээх
