Содержание к диссертации
Мукаддима 3-11
Боби 1. Асосхои лингводидактикии таълими чонишин дар мактаб
§ 1. Хрлати омузиши чонишин дар забони адабии точик 12-35
§ 2. Мавк,еи чонишин дар барномахои таълим 35-41
§ 3. Тахдили китобхои дарсй зимни таълими чонишин 41-57
§ 4. Тахлили рисола ва дастурхои методи дойр ба таълими чонишин 57-64
Боби 2 Таълими чонишин ванаШпи 'он дар ташаккули маданияти нутки хонандагон § 1. Вазъияти таълими чонишин дар мактабх,о 65-73
§ 2. Метод ва тарзхои шинос намудани талабагони еинфхои ибтидой ва VI бо чонишинхо 73-112
§3. Машкдои услубй ва накдни онх,о дар ташаккули маданияти нуткд талабагон зимни таълими чонишин 112-130
Хулосаи умумй ватавсияхои методи 131-135
Руйхати адабиёт 136-148
Введение к работе
Таърих бисер харобкорихоро медонад, ки дар натичаи он бехтарин ёдго-рихри маданию маърифатй барх,ам хурдаанд. Аммо забони точикй нуфузи худро аз даст надод ва чун забони давлатй боки монд. Пас аз Инкилоби Ок-тябр давраи нави инкишофи забони точикй шуруъ шуд. Олимони забонши-нос бисер самтхри назариявй ва амалии онро тахдик намудаяд. Дар таълими забони точикй х,ам баъзе комёбихр ба чашм мерасанд. Бо вучуди ин дар на-тичаи сиёсати яктарафаи марказ ва нодурустии тангназарон забони точикй ахамияти чамъиятию давлатиашро то андозае гум кард ва ба забони хона, кучаю бозор мубаддал гашт. Насими бозсозй ба руи забони точикй хуршеди хакикдтро мунаввар сохт. Ба он макоми давлатй дода шуд.
Забон оинаи фарханги мардум мебошад. Ба ин маънй, ки таърих ба вазъи илму дониши х,ар халку миллат дар забони вай акс мёбад. Миллате, ки забони ганй дорад, сохиби фарханги таракдиёфта аст. «Пас, забони мо ойинаи фарханги миллат ва мояи ифтихор аст, зеро вай аз чумлаи за-бонхри сарватманд буда, хеле барвакт, бештар аз 1000 сол к,абл аз ин, сохиби шохаи адабии худ гашта буд: Сохдбкярони шоирй - устод Рудакй бо ин забон басо шеърхри холис ва нобе сурудааст; «Шохнома» - и без-аволи х,амосасарои беназир - хдким Фирдавсй, ки нафистарин шохкории адабиёт, дар х,ачми 60 х,азор байт бо хамин забони асил ба дунё омад, хеле аз асархои илмии алломаи Машри замин - Абуалй ибни Сино низ зодаи забони модариаш - забони форсист. Асбоби эчоди асархои илмию бадеии сухансароёни забардасте чун Форобй, Саъдй, Хофиз, Хайём, Носири Хис-рав, Чрмй, Бедил, Сайидо, Ах,мади Дониш, Айнй, Лохутй, Турсунзода ва гайра низ забони модариашон буд» / 38,5 - 6/.
Дар конуни забон чунин омадааст: «Забони давлатии Чумхурии Точикистон забони точикй (форси) мебошад}/ Аз ин ру, мо водорем, ки лафзи модариро хуб бидонем ва озодона бо он такаллум намоем. Кудак бо захираи муайяни лугат ба мактаб кадам мегузорад. У тадричан ба оузиши забон шуруъ мекунад. Бо мадади омузгор нафосату фасохдти забонро дарк мекунад. Пушида нест, ки тарзи талаффуз, оханги гуфтор, умуман хар су- хани омузгор барои шогирдон намунаи ибрату пайравй аст. Забони точикй дар мактаб танх,о фанни таълимй набуда, балки воситаи мухими таълим низ мебошад. Яъне ба василаи он фанхои дигар омухта мешавад. Аз ин са- баб, муаллим масъулияти чиддиро бар зимма дорад, у бояд хдмеша ба нормаи забони адабй риоя карда, худ дорой маданияти баланди нутк бо- шад, ки ин нишонаи баландии шуур ва маданияти омузгор аст. Дурустй ва бегал атии нутк тал аби нахустини маданияти сухан аст. Агар муаллимони забону адабиёт ва тамоми муаллимони фанхои дигар тарзи фаъолияти худро чиддан дигар накунанд, дар ин боб натачай дилхох, ба даст намеда- рояд: аввал хамин, ки дар дарсхои хониши адабй ва адабиёт хднгоми шу-, нидани чавобхои хонандагон факат бо мундаричаи порчах,ои адабй махдуд нашуда (чунон ки холо раем аст), собиткадамона барои ин низ мубориза бурдан лозим аст, ки маданияти нутк,и шифохди хонандагон хамвора пеш равад, такмил ёбад». /37-75/.
Омузиши вазъи таълими забони точикй дар мактабх,ои чумхурй нишон медихад, ки натичах,ои ба дастоварда талаботи даврро конеъ гардонда наме-тавонад. Муаллимон ба масъалах,ои назарй бештар эътибор дода барои дар амал татбик. намудани он намекушанд. Чунон. ки М.Лутфуллоев рочеъ ба ин гуфтааст: «Зиёда аз ин дар давоми солхои охир х.ам мурратибони про-граммаю хам муаллифони китобх,ои дарей аз омузиши забони модарй ба таври умумй ва аз омузиши инкишофи нутку маданияти сухан гурез карда, рох,и грамматикакунонии таълимро пеш гирифтаанд». /83-129/. Омузгорони мактаб беш аз хама ба китобхои дарсии «Забони точикй» махдуд мешаванд, онхо ба таълими забони модарй эчодкорона рафтор накарда, аз хонандагон танхо тутивор аз ёд намудани таърифоту к.оидахои грамматики ва ичрои машкхои якнавохти китоби дарсиро талаб мекунанду халос. Дар натича, хонандагон коидахрро баён карда тавонанд хам, дар амал ин дониши ги-рифтаро истифода бурда наметавонанд. Яъне муаллим ба масъалахри на-зарй бисер эътибор медихад, аммо барои дар амал татбик, намудани он кам саъй менамояд. Чизи аввале, ки аз мактабиён талаб карда мешавад, риояи нутки модарист. Грамматикаро бо максади дурустии нутк, бояд биомухт, то ба забони табий, оддй, ширин ва равон сухан карда тавонист. Яъне мо таълимро бояд тавре ба рох монем, ки ба нафъи инкишофи нутк, ва мада-нияти сухани хонандагон замина гузорад. Риояи коидах,ои забон, соддагию равонии нутк, хор надоштани сухан вазифаи хар яки мост. Категорияхои грамматики хам бояд ба хамин максад таълим дода шаванд. Махсусан таълими хиссадои нутк дар бобати тарбияи маданияти нутк ба ахамияти ка-лон молик аст. Х,ануз В.Т.Белинский гуфта буд: «Крнеъ гардондани акли кудак чандин бор мушкил аст. Нисбат ба крнеъ гардондани акди одами ка-лонсол, ба у гуфтани чанд хиссаи нутк ва чй тавр номада мешаванд, кам аст, ба у фахмонед, ки ин хиссахои нутк чианд, барои чианд ва барои чй онхо ин кадаранд, на он кадар;..» / 20, 285-286/.
Таълими чрниишнхо ва истифодаи бомавриди онх,о дар нутк аз ин коидаи умумй истисно нест.
Мавчуд будани категорияи калимахои чонишинй дар забони точикй мисли дигар гурухи забонхои эронй конуни табий буда, зарурати пайдои-ши онхоро инкишофи тафаккури халк ба миён гузоштааст. «Аниктараш, баробари тараккиёти шуури сох,ибони ин ё он забон, аз чумла забони точикй, хочати вох,идх,ое ба вучуд омадааст, ки ба воситаи онх,о маф умхои умумию абстракт ифода шаванд. Ин гуна категорияхои кали-махо факат чонишинхр шуда метавонанд, ки ба воситаи онхо шахе барои бо рохи нишондихй ифода намудани х,ама гуна хрдисаю предметх,ои чах,они моддй имконият пайдо мекунад ». /137, 199/. онишинхр, х.амчун х,иссаи нутк дар забони точикй мавкеи хосе доранд ва таълими дурусту аники онх,о нутки мактабиёнро такмил медих,ад. Аз тачриба ва му-шохидахо бармеояд , ки таълими ин хиссаи нутк мутобикан ба маводи ки тоби дарсии мавчуда хануз натичахои дилхох дода наметавонад. Далли бисер масъалахои умдаи маданияти нутди хонандагон ба машкхо марбут аст. Машку супоришхое, ки дар китобхои дарсй пешниход шудаанд, на Хамеша ба мукаррар кардан, фахмидани чихатхои гуногуни чонишинхо, махсусан чихатхои услубй мусоидат менамоянд.
Дойр ба таълими забони модарй ва системам корхо оид ба инкишрфи нутки хонандагон асархои олимон - методистони рус В.И.Капинос, Т.А. Ладыженская, М. Р.Львов, В.В. Виноградов, А.М.Пешковсий ва дигарон нащши бисер мухим бозидаанд.
Рочеъ ба чонишин хамчун хиссаи нутк ва таълими забони точикй олимон: Б.Сиёев, Б.Камолиддинов, Н.Маъсумй, М.Нахангова, А.Бухоризода, СДалимов, С.Хршимов, Г.Камолова, Б.Шари ов, СДочиев, С.Аминов, М.Лутфуллоев, Ф.Шарифов, С.Шербоев, К.Сангов, Э.Шари ов, М.Мирзоев, А.Эшончонов, М.Мирзоева дар рисолахои илмии худ изхори акида кардаанд.
Мушохида ва еанчиши дониш, махорат ва малакахои мактабиён зимни мавзуи таълими чонишин ва истифодаи бамавриди он нишон доданд, ки:
1) хонандагон аз сабаби надонистани хусусияти асосии чонишинхо, онхоро дуруст ва бамаврид истифода намебаранд;
2) таснифи чонишинхоро аз руи маъно ба таври кофй намедонанд. Маса-лан, чонишинхои таъинии хар гуна, хар кадар, хар чанд, тар он кй, хар он кас, хама гуна, хама навъ, чонишинхои ишоратии хамчунон, хамин навъ, Хамон навъ чонишинхои номуайянии якчанд, чандин, фалон, чонишинхои манфии хеч кадом, хеч гуна, чонишинхои нафсй - таъкидии худамон, худа-тон, худашон - ро аз чихати маъно муайян карда наметавонанд;
3) дойр ба чонишинхои нафсй - таъкидии хеш, хештан маълумот на-доранд. Агар дар осори ниёгон вохуранд хам, онро хамчун хешу табор маънидод мекунанд;
4) гарчанде чонишинхои муштараки якдигар хамдигарро дар нутк; зиёд истифода баранд хам, бо сабаби дар барномаи таълим ва китоби дарсй номбар нашудани ин гурухи чонишинхо, чонишин будани ин кали махрро намедонанд. Х,ангоми тахлили морфологии калимахои чумла дар хайратанд, ки калимахои мазкур ба кадом хиссаи нутк мутаалликанд;
5) на хамаи хусусиятхои бандакчонишинхоро медонанд, махсусан хусусияти ба феълхо васл шуда ба объект равона карда шудани амалро. Ба монанди: онхо гуфтандам - онхо ба ман гуфтанд, дидамаш - дидам уро, уро дидам;
6) таснифоти чонишинхо аз чихати сохт на дар хамаи китобхои дарсй шарх дода шудаанд. Ин аст, ки мактабиён чонишинхои сохта, мураккаб ва таркибиро дуруст муайян карда наметавонанд. Аз ин чихат дар имлои он галатхо содир мекунанд;
7) Аз сабаби дар китобхои дарсй хеле кам оварда шудани машкдои услубй зимни таълими чонишин ва танхо ба супорипщои китобхои дарсй такя намудани омузгорон, хусусиятхои услубии чонишинхо аз назари хо- нандагон тамоман дур мондаанд;
8) аксар вакт хонандагон ба такрори чонишин, ё ба ишораи барзиёд, ё ба духурагии маъно барин нукеонхои услубй рох медиханд.
Х,амин тарик» ба таври мушаххас муайян намудани норасогихо хангоми таълими чонишин, ки накдіи он дар ташаккули маданияти нуткл мактабиён бенихоят бузург аст, моро ба хулосахои зайл овард:
1. Таълими ин хиссаи нутк мутобикан ба маводи китоби дарсии мавчуда хануз натичаи дилхох дода наметавонад. Зеро:
а) таърифи чонишин дар китоби дарсй сахех нест;
б) таснифи хелхои чонишин аз руи маъно аник, нест;
в) таснифи хелхои чонишин аз руи сохт низ нокисихо дорад;
г) машкхои услубй дар кисмати чонишин кофй набуда, хусусиятхои услубии чонишинро дар бар намегиранд.
2. Омузгорон бештар ба маводи китобхои дарсй махдуд шуда, нисбат ба таълими ин мавзуъ эчодкорона рафтор намекунанд.
Худи хамин зарурияти интихоби мазуъро ба миён овард ва моро во-дор сохт, ки ба тахкики он машгул шавем.
Мухдммии хар як тадкикоти методи ба талаботи ичтимой вобаста бу-да, аз лузумияти коркарди минбаъдаи проблемам мувофики лингводидак-тикй ва методи бармеояд.
Дамин тарик,, мухиммии тадк,ик,оти мазкур ба таври зайл муайян карда мешавад: аввалан, зарурати ошкор еохтани хусусиятх,ои лингводи-дактикии чонишин хамчун заминай назарии таълими он; сониян, зарурия-ти ташаккули маданияти нутки мактабиён; сеюм лозимияти эчрди системаи методии таълими чонишинхо ва машкдои услубй, ки кулли хусуси-ятхои ин хиссаи нута, ба хисоб гирифта шавад.
Объекта тадк,ик,от аз таълими забони модарй дар мактаб иборат аст, ки дар он инкишофи маданияти нутк мавкеи мух,имро ишгол мекунад.
Предмети тадкикотро таъмини чонишин, хусуеиятхои услубй ва ташаккули маданияти нутки мактабиён ташкил медихад.
Мак,сади тадкик,от аз он иборат аст, ки мазмуни маълумот оид ба чонишин дар мактаб муайян карда шуд, системаи методии илман асоснок тахия ва нащни он дар ташаккули маданияти нутки мактабиён нишон дода шавад: барои дар оянда бехтар гардондани сифати барномаи таълим ва ки-тобхои дарсй дойр ба таълими чонишин заминай мусоид фарохдм ояд.
Фарзияи тадкдикот: таълими чонишин дар мактаб дар он сурат муво-фики максад ба рох монда мешавад, ки агар: 1) меъёри дониш, мах,орат ва малакахои мактабиён дар барномаи таълим дуруст муайян карда шавад; 2) системаи муайяни методи ва машку супоришхои услубй пешниход гардад; 3) хам муаллимон ва хам талабагон бартарии истифодаи чонишинхрро дар нутк амалан дарк намоянд.
Вобаста ба фарзия вазифахои зерини тадкик;от муайян шудааст:
а) муайян еохтани асосх,ои лингводидактикй ва лингвометодии чонишинхо;
б) аник намудани мавкеи чонишин дар барномахои таълим, китобхои дарсии забони точикй ва дастурхои методй;
в) коркарди системаи методй дойр ба таълими чонишин ва хусуси-ятх,ои он дар мактаб.
Барои х,алли вазифахои гузошта ва хусусияти кор методхои тадкикот-ии зерин ба кор бурда шудаанд: методхои илмй - назарй (омузиши конуни забон, дигар хуччатхои хукумат, асархои психологи, педагоги ва методй, тахдил ва баррасии барнома ва китобхои дарсй); сухбат ва мушохидахои амалй (мушохидаи дарсхои муаллимони забони модарй, корхои хаттй ва эчодии талабах,о, омухтан ва чамъбаст намудани тачрибаи пешкадами педагогии муаллимони забони модарй, сухбат ва саволномахо бо муаллимону талабагон, озмоиш, тахдили аналитики ва чамъбасти факту ракамхо, мисолхо, намунаи корхои талабахо).
Асосхои методологии тадк;ик;отро таълимот дар бораи нутк ва та-факкур, асосхои фалсафии инкишофи шахе, тахдилу таркиб, мавк,еи чамъиятии забон ташкил медихад.
Мархалахои таді ик;от. Тадкдкот дар се мархала гузаронда шуд:
- мархалаи якум (солхои 1996-1997) мавзуи чонишин дар асархои ил-мию дарсй омухта шуда, бештар аз 86 дарси муаллимон мавриди му-шохида карор гирифт, 120 корхои хаттии мактабиён тахлил ва озмоиши пешакй гузаронида шуд;
- мархалаи дуюм /солхои 1997-1998/ ташкил ва гузаронидани корхои озмоишии таълимро дойр ба санчидани фарзияи тадкикрт фаро мегирад. Дар давраи мазкур ба методикаи таълими чонишин ва накши он дар та-шаккули маданияти нутк ислох дохил карда шуд, ки дар натича самарано-кии таълими он бештар гашт;
- мархалаи сеюм (солхои 1998-1999) натичаи таддикот ва далелхои дар равиши корхои озмоишй ба даст омада чамъбаст ва хулосах,ои зарурии илмй хосил карда шуд.
Ч,ойи тадкикот: мактабхои миёнаи № № № 34, 25., (ш.Душанбе), 67,80 (нохияи Ленин); 1,4 (ш.Кофарнихон). Х амагй дар кори озмоишй 210 нафар талаба чалб гардидаанд. Дар чараёни тадкикрт муаллимони зерин ширкат варзиданд: М.Давлатова, М.Мамадчонова (мактаби миёнаи № 34 ш.Душанбе), М.Норматова, А.Валиев (мактаби миёнаи №25 шахри Душанбе), А.Рахимов (мактаби миёнаи №1 шахри Кофарнихон), С.Крдирова (мактаб-литсеи №4 шахри Кофарнихон).
Навоварии илмии тадк;ик;от дар он зохир мешавад, ки:
- хусусиятхои лингвометодии чонишин омухта шуда, мафхуми он аз чихати назарй аник; гашт;
- асосхои лингвометодии таълими чонишин ва накдіи он дар ташаккули маданияти нутки мактабиён равшан шуд;
- омилхои пешгирии галатхои хонандагон дар истифодаи чонишинхо ва имлои онхр асоснок карда шуд;
- нащши чонишин дар ташаккули маданияти нутки шифохй ва хаттии мактабиён исбот карда шуд.
Ах,амияти амалии тадк;ищ)тро далелхои зерин муайян менамоянд: ,
а) усулхои таълими чонишин пешниход шуданд, ки ёрии амалй ба муаллимон буда, дар ташаккули нутк,и хаттй ва шифохии мактабиён кумак мераеонанд;
б) натичаи илмии тадкикрт ва тавеияхое, ки тахия шудаанд, имконият фарохам меоранд, то барномаю китобхри дарсй мавриди тахлил карор ёф- та, такмил ёбанд.
Саннишу тасдики казияи назарй ва татбики амалии он.
Пешниходхои асосии рисола дар синфхои IV ва VI мактабхои шахрх,ои Душанбе, Кофарнихон ва нохияи Ленин санчида шуда бахри мусбат гириф-танд. Натичаи тадкикот дар мачлисхои кафедраи забони точикии Донишгохи славянин Руссияву Точикистон, конфросхри илмии донишгохи мазкур, семинари муаллимони забон ва адабиёти Институти марказии так-мили ихтисос ва семинар - машварати муаллимони забону адабиёти шахри Душанбе, сухбати августии муаллимони забону адабиёти шахри Душанбе, сухбати августии муаллимони нохияи Ленин ва дар се маколаи илмй ва як дастури методй баён шудаанд.
Ба химоя казияхои зерин пешниход карда мешавад:
- хулосахри назарй ва тавеияхри амалй дойр ба таълими чонишин ва накдіи он дар ташаккули нутки мактабиён;
- шартхои педагогии ташаккули махорати истифодаи бамавриди чонишинхо дар нутк;
- пешниходи максадноки чонишинхр дар китобхои дарсй.
Сохти диссертатсия: рисола аз мукдддима, ду боб, хулоса ва руйхати адабиёт иборат аст.
