Электронная библиотека диссертаций и авторефератов России
dslib.net
Библиотека диссертаций
Навигация
Каталог диссертаций России
Англоязычные диссертации
Диссертации бесплатно
Предстоящие защиты
Рецензии на автореферат
Отчисления авторам
Мой кабинет
Заказы: забрать, оплатить
Мой личный счет
Мой профиль
Мой авторский профиль
Подписки на рассылки



расширенный поиск

Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке Ганеева Галия Галияновна

Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке
<
Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке
>

Диссертация - 480 руб., доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Автореферат - бесплатно, доставка 10 минут, круглосуточно, без выходных и праздников

Ганеева Галия Галияновна. Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.02 / Ганеева Галия Галияновна; [Место защиты: Башкир. гос. ун-т].- Уфа, 2010.- 164 с.: ил. РГБ ОД, 61 10-10/1060

Содержание к диссертации

Введение

I булек. Дейем тел гилемендэ кылымдын телэк пеикэлешен ейрэнеу

1.1. Иейкэлеш категорияпы турапында дейем тешенсэ. Рус лингвистикапында телэк пейкэлеше мэсьэлэпе 13

1.2. Терки тел гилемендэ кылымдын телэк пеикэлешенейрэнеу кимэле : 19

1.3. Башкорт тел гилемендэ кылымдын телэк пеикэлешентикшереу проблемалары 23

II булек. Телэк пейкэлеше пэм телэк мэгэнэпен белдереусе кылым формаларынын функциональ-семантик уденсэлектэре

2.1. Телэк пейкэлешенен -айым/-эйем, -айык/-эйен (эле) ялгаулы синтетик формапы 31

2.2. Телэк мэгэнэпен белдереусе кылым формалары 42

2.2.1. Шарт пейкэлешенен телэк мэгэнэпен белдереуе 42

2.2.2. Бойорок пейкэлешенен телэк мэгэнэпен белдереуе 57

2.2.3. Ихтималлык пейкэлешенен телэк мэгэнэпен белдереуе 72

2.2.4. Хэбэр пейкэлешенец телэк мэгэнэпен белдереуе 74

2.2.5. Телэк мэгэнэпен белдереусе -гы/-ге килэ аналитик кылым формапы 80

2.2.6. -ыргаАергв ялгаулы уртак кылым формапынын телэк мэгэнэпен белдереуе 89

2.2.7. -апы/-эЬе ялгаулы сифат кылым формапынын телэк мэгэнэпен белдереуе 91

2.2.8. Телэк мэгэнэпен белдереусе -гыры/-гере ялгаулы кылым формапы 98

2.2.9. Телэк мэгэнэпен белдереусе -гайы/-гэйе ялгаулы синтетик кылым формапы 101

2.3. "КылымПы? Пейлэмдэрзэ телэк мэгэнэНенец белдерелеуе 105

III булек. Хэзерге башкорт телендэ телэк Пейкэлеше пэм телэк мэгэнэИен белдереусе кылым формаларыныц синтаксик функцияИы 108

3.1. Телэк пейкэлеше -айым/-эйем, -айыкАэйек формаНыныц синтаксик функцияИы 109

3.2. Телэк мэгэнэИен белдереусе кылым формаларыныц синтаксик функцияИы 116

3.2.1. Телэк мэгэнэИен белдереусе шарт Пейкэлешенен синтаксик функцияИы 116

3.2.2. Телэк мэгэнэИен белдереусе бойорок пейкэлешенен. синтаксик функцияИы : 119

3.2.3. Телэк мэгэнэИен белдереусе ихтималлык Пейкэлешенен синтаксик функцияИы 122

3.2.4. Телэк мэгэнэИен белдереусе хэбэр Пейкэлешенен синтаксик функцияИы 123

3.2.5. Телэк мэгэнэИен белдереусе -FbiZ-re кило, -апы/-эпе килэ аналитик кылым формаларыныц синтаксик функцияИы 125

3.2.6. Телэк мэгэнэИен белдереусе -ырга /-ергэ ияекылым формаНыныц синтаксик функцияИы 133

3.2.7. Телэк мэгэнэИен белдереусе -аЬы/ эЬе ине, -апы/-эпе икэн кылым формаларыныц синтаксик функцияИы 134

3.2.8. Телэк мэгэнэИен белдереусе -гырыАгере ялгаулы кылым формаНыныц Нейлэмдэге синтаксик функцияИы 135

3.2.9. Телэк мэгэнэИен белдереусе -гайы/-гэйе формаНыныц Иейлэмдэге синтаксик функцияИы 138

Ьыгымта 141

Библиография 147

Содержание

Введение 7

Глава I. История изучения глаголов желательного наклонения в общем языкознаии

1.1. Понятие о категории наклонения и вопросы желательного наклонения в русской лингвистике 13

1.2. Уровень изучения глаголов желательного наклонения в тюркологии 19

1.3. Проблемы исследования глаголов желательного наклонения всовременном башкирском языкознании 23

Глава II. Функционально-семантические особенности глаголов желательного наклонения и глаголов, выражающих значение желания .

2.1. Синтетическая форма желательного наклонения на -айымАэйем, -айыкЛдйек. 31

2.2. Глаголы, выражающие значение желания в современном башкирском языке 42

2.2Л Значение желания глаголов условного наклонения 42

2.2.2. Значение желания глаголов повелительного наклонения 57

2.2.3. Значение желания глаголов сослагательного наклонения 72

2.2.4 Значение желания глаголов изъявительного наклонения 74

2.2.5. Аналитическая форма глагола на -гы/-ге килэ, выражающая значение желания 82

2.2.6. Форма инфинитива на -ырга/-ергд ине, выражающая значение желания 89

2.2.7 Причастие на -ahbf/-dhe, выражающее значение желания 91

2.2.8. Форма глагола с окончанием -гыры/-гере, выражающая значение желания : 98

2.2.9. Синтетическая форма глагола с окончанием айАгоЙ, выражающая значение желания 101

2.3. Значение желания в безглагольных предложениях 105

Глава III. Синтаксические функции глаголов желательного наклонения и глаголов, выражающих значение желания 108

3.1. Синтаксические функции глаголов желательного наклонения на -айым/-эйем, айык/-9Йек. 109

3.2. Синтаксические функции глаголов, выражающих значение желания

3.2.1. Синтаксические функции глаголов условного наклонения, выражающих значение желания 113

3.2.2. Синтаксические функции глаголов повелительного наклонения, выражающих значение желания 119

3.2.3. Синтаксические функции глаголов сослагательного наклонения, выражающих значение желания 122

3.2.4. Синтаксические функции глаголов изъявительного наклонения, выражающих значение желания 123

3.2.5. Синтаксические функции аналитических форм глагола на -гы/-ге килэ, -ahbi/shbi килэ, выражающих значение желания 125

3.2.6. Синтаксические функции формы глагола на -ырга /-ергэ ине, выражающих значение желания 133

3.2.7 Синтаксические функции формы на -ahbi/she ине, -ahbi/-9he ИКЭН выражающих значение желания 134

3.2.8. Синтаксические функции формы на -FbipblZ-repe, выражающих значение желания 135

3.2.9. Синтаксические функции формы глагола с окончанием

-гай/-гэй, выражающих значение желания 138

Заключение 141

Библиография

Введение к работе

Языковая категория желательности в современном башкирском литературном языке и в его диалектах представлена обширным числом единиц. Желательность действия, стремление его осуществить, прежде всего, передается при помощи грамматических аффиксов желательного наклонения. Значение желания в языке выражается также многочисленными специальными конструкциями. Как отмечает проф. М.В.Зайнуллин, средства передачи оптативной модальности (желательности) весьма многочисленны, каждое из них имеет свои специфические грамматические, семантические и функциональные особенности.1

В семантическом плане рамки желания неограниченны и охватывают разнообразные оттенки: субъективное желание, сильное желание, мечтание, решимость, сомнение, совет, рекомендацию, реальное или ирреальное желания, добрые пожелания, зложелание и самопроклинание. Исходя из этого, функционально-семантический подход к изучению языковых факторов является одной из важнейших проблем современной лингвистики.

Способы выражения желательного наклонения в общем языкознании изучены достаточно полно. На протяжении многих лет исследователями накоплен богатый научный материал. Следует отметить большой вклад выдающихся ученых А.А.Потебни, А.А.Шахматова, В.В.Виноградова, Н.Ю.Шведовой, Н.А.Баскакова, А.М.Щербы, А.Н.Кононова, Э.В.Севортяна, Г.Ф.Благовой, Н.З.Гаджиевой, К.М.Мусаева, К.Ищанова, Е.И.Коркиной, Н.Г.Агазаде, Д.Г.Тумашевой, Ф.Ю.Юсупова и других. Они разработали основные понятия, связанные с определением семантического объема, грамматического статуса и функционального аспекта данной категории как в синхроническом, так и диахроническом планах.

Башкирские языковеды Н.К.Дмитриев, Дж.Г.Киекбаев, А.А.Юлдашев, Н.Х.Ишбулатов, М.Х.Ахтямов, М.В.Зайнуллин в своих работах в той или иной степени проанализировали морфологические и семантические особенности глаголов желательного наклонения. В монографических исследованиях Г.Г.Саитбатталова, Д.С.Тикеева описаны некоторые синтаксические особенности данного наклонения.

Актуальность темы исследования. В работах, посвященных глагольным наклонениям, формы желательного наклонения изучены недостаточно. До сих пор остаются неисследованными грамматические особенности и синтаксические функции отдельных форм желательного наклонения. Поэтому в современной лингвистике проявляется стремление дать более определенную классификацию форм глаголов желательного наклонения, четко очертить границы глаголов и лексических единиц, выражающих значение желания, глубже и полнее раскрыть их функционально-семантические, синтаксические особенности.

1 Зайнуллин М.В. О сущности и границах языковой категории модальности. - Уфа, 2000. - С. 85.

Диссертационная работа посвящена исследованию желательного наклонения и способов его выражения в современном башкирском языке. В работе рассматриваются основные морфологические, лексические и синтаксические средства выражения оптативной модальности. Таким образом, все это определяет актуальность темы исследования.

Целью диссертационной работы является систематизация, комплексное описание глаголов желательного наклонения и глаголов, выражающих значение желания. Достижение этой цели связано с решением следующих задач:

определить сущность и границы желательного наклонения в современном башкирском языке;

выяснить семантические особенности оптативной модальности;

исследовать и систематизировать основные грамматические средства выражения значений желательности;

определить стилистические особенности глаголов желательного наклонения.

Обозначенные цели и задачи определили методы исследования языкового материала. В работе применялись основные лингвистические методы: теоретический, описательный, сравнительный, семантико-стилистический. Частично были использованы элементы этимологического анализа.

Объектом данной диссертационной работы является желательное наклонение в современном башкирском языке.

Предметом исследования являются средства выражения оптативной модальности в современном башкирском языке.

Методологической и теоретической основой исследования послужили положения, разработанные отечественными языковедами, учеными-тюркологами в рамках проблем, посвященных глаголам желательного наклонения. Эти положения нашли отражение в трудах А.А.Шахматова, А.А.По-тебни, В.В.Виноградова, А.М.Щербы, Н.Ю.Шведовой, Г.Ф.Благовой, Б.А.Серебренникова, Н.З.Гаджиевой, А.Н.Кононова, К.М.Мусаева, К.Ищанова, Е.И.Коркиной, Н.К.Дмитриева, Д.Г.Тумашевой, Ф.Ю.Юсупова, А.А.Юлда-шева, Дж.Г.Киекбаева, Н.Х.Ишбулатова, М.В.Зайнуллина, Г.Г.Саитбаттало-ва, Э.Ф.Ишбердина, Д.С.Тикеева и др.

Материалы и источники исследования. Источником фактического материала послужили произведения современной художественной литературы, периодической печати, образцы устного народного творчества.

Научная новизна диссертации заключается в том, что она представляет собой первый опыт комплексного исследования средств выражения оптативной модальности. Впервые системно проанализированы лексико-семан-тические группы категории желания в современном башкирском языке. Особое внимание уделяется определению морфологических и синтаксических особенностей глаголов желательного наклонения и глаголов, выражающих значение желания. Подробно рассматриваются значения желания в контекстуальном аспекте.

Теоретическая значимость диссертации обусловливается тем, что в ней обобщается научная литература по теме исследования, систематизируется и описывается значительный языковой материал. На основе анализа раскрывается морфологическая и семантическая природа глаголов желания. Такое исследование может быть использовано при изучении теоретических вопросов общей грамматики, а также для более глубокого исследования других наклонений глагола в современном литературном языке.

Практическая ценность заключается в том, что результаты исследования могут быть использованы при составлении программ, учебно-методических пособий, а также в разработке лекционных курсов; фактический материал - на практических занятиях по курсам «Современный башкирский язык», «Практикум башкирского языка»; материалы диссертации могут стать основой для спецкурса.

На защиту выносятся следующие положения:

1. В современном башкирском языке значение желания передается
грамматическими формами желательного наклонения, а также аналитически
ми формами и конструкциями глагола.

  1. Каждая форма оптативной модальности содержит разнообразные оттенки желания.

  2. Синтаксические функции глаголов желательного наклонения и глаголов, выражающих значение желания, определяются их морфологическими и семантическими особенностями.

Апробация результатов работы. Работа обсуждалась на заседаниях кафедры башкирского и общего языкознания факультета башкирской филологии и журналистики ГОУ ВПО «Башкирский государственный университет», кафедры башкирской, татарской и марийской филологии ГОУ ВПО «Бирская государственная социально-педагогическая академия». Основные положения и результаты исследования излагались на Всероссийских и республиканских научно-практических конференциях. Основные положения этих докладов и сообщений получили освещение в 13 статьях, одна из которых напечатана в журнале «Вестник БашГУ» № 4 (Уфа, 2008), рекомендованном ВАК.

Структура диссертации. Исследование состоит из введения, трех глав, заключения и библиографии.

Терки тел гилемендэ кылымдын телэк пеикэлешенейрэнеу кимэле

Гемумэн, рус телендэ кылым пейкэлештэрен ентекле анализлап В.В. Виноградов тубэндэге пыгымтага килэ: "...кылымдын. Иейкэлеш формалары модаль пейлэмдэргэ естэмэ грамматик асыклык биреусе бер теркем модаль Иуззэрзе пэм кисэксэлэрзе уззэренэ йэлеп итэ. Модаллектен бындай куп терле лексик-грамматик билдэлэрен ейрэнеу -пейлэм синтаксисыныц теп бурысы. Лэкин, бынан тыш, кылым пейкэлештэре уззэре ук кусмэ мэгэнэлэ кулланылып морфологик мемкинлектэрен кинэйтэ"2.

"Хэзерге рус эзэби теле грамматикаИьГнда синтаксик телэк пейкэлеше тубэндэгесэ билдэлэнэ: "...пейлэм парадигмапынын, бер кисэге буларак, мэгэнэпе менэн ниндэй зэ булпа ысынбарлыкка карата йунэлтелгэн эмоциональ термерле ынтылышты белдерэ, э был ысынбарлык килэсэккэ, шулай ук хэзерге пэм уткэн заманга карата фекерлэнеуе мемкин"3.

Артабан Н.Ю. Шведова синтаксик телэк пейкэлеше формаларын анализлап тепле карашын белдерэ. Унын. билдэлэуенсэ, рус телендэ кылымдын морфологик телэк пейкэлеше бетенлэй булмайынса, синтаксик телэк пейкэлеше генэ бар. Н.Ю. Шведова узенец гилми мэкэлэлэрендэ синтаксик телэк пейкэлешен барлыкка килтереусе формаль курпэткестэр буларак пейлэмдэрзен, сагыштырмаса терле структур типтарын барлай: 1) пейлэмдэ -лялгаулы кылым формапына бы кисэксэпенен кушылыуы менэн; 2) кидэксэлэрзэн тыш кулланылган пейлэмдэр; 3) -ь, -и ялгаулы кылым формапы узе, йэки бы кидэксэИе менэн берлектэ (Провались [бы] все эти бесконечные дела! Пропади все пропадом!).

Шулай ук ул синтаксик телак пейкэлешен билдэлэусе грамматик форманттарга тубэндэгелэрзе индерэ: 1) -л ялгаулы кылымга эйэргэн терле модаль кидэксэлэр: исмапам, эгэр $э, касан, ярай, нисек кенэ булмапын, касан булпа ла якшы булпын есэн (хорошо бы чтобы); 2) -л ялгаулы кылымдан тыш кулланылган терле модаль кидэксэлэр: якшы булпын есен (хорошо бы чтобы) кидэксэпенэн тыш урзэ паналып киткэн барлык кидэксэлэр.

Профессор Н.Ю. Шведова: "...хэзерге рус телендэ телэктек синтаксик MafaHahe у? аллы FbiHa белдерелмэй. Ул hap вакыт утэлерлек йэки утэлмэдлек коннотатив "семалар" менан берлэшкэн. Йэгни телэктек утэлерлек (реаль) йэки утэлмэдлек (ирреаль) характерна булыуы интонация пэм бертеркем кидэксэлэр менэн белдерелэ",1-тигэн фекерзэ.

Дейем пыгымталарзан пуц галимэ синтаксик телэк пейкэлешенен. куп терле семантик узенсэлеген анализлай: I. Тормошка ашыуы мемкин булган телэк: 1) шэхси телэк (телэк, туземпезлек менэн кетелгэн телэк, борсолоулы телэк); 2) пайланылган берзэн бер телэк (мэжбури телэк, мотлак утэлергэ тейешле телэк, мотлак утэлергэ тейешле, лэкин ниндэйзер шарт менэн бэйлэнгэн телэк); 3) файзалы пэм максатка йунэлтелгэн телэк (рехсэтле телэк, кэнэш биреу, утенеузе белдергэн телэк). II. Тормошка ашыуы мемкин булмаган телэк:

1) тормошка ашмаган телок (телэк тормошка ашмаган, лэкин ул утэлергэ тейеш ине; телэк тормошка ашмаган, лэкин унын утэле максатка ярашлы, якшы, файзалы булыр ине; телэк тормошка ашмаган пэм ул дауам иткэн негатив пеземтэ бирэ);

2) тормошка ашмаган телэк ике мэгэнэлэ конкретлаша (телэк ысынбарлыкта тормошка ашмаган хэлдэ лэ утэлеу мемкинлегенэ дэрт бирэ; телэк тормошка ашмай, лэкин ул икенсе бер нэмэгэ якшырак, унайлырак булыуы мемкин)1. "Хэзерге рус эзэби теле грамматикапы"нда пейкэлеш категорияпы пуз узгэртеусе грамматик категория паналып ее теркемгэ буленэ: 1) хэбэр пейкэлеше (изъявительное); 2) бойорок пейкэлеше (повелительное); 3) шарт (ихтималлык) пейкэлеше (сослагательное). "Кылымдын пейкэлеш категорияпы эш-хэрэкэттен ысынбарлыкка карата реаль (хэбэр пейкэлеше) пэм реаль булмаган (бойорок пэм шарт пейкэлеше) менэсэбэтен белдерэ. Шарт пейкэлеше - эш-хэрэкэттен башкарылыу мемкинлеген, телэкте, шартты, ихтималлыкты белдереусе номинатив грамматик мэгэнэ булпа, бойорок пейкэлеше, бойороузын терле мэгэнэ нескэлектэрен белдереузэн тыш телэк, шарт, тейешлек мэгэнэлэрен белдерэ. Был ике форма терле мэгэнэлэрзэ кулланыусы синтаксик Иейкэлешкэ карай2.

Хэзерге рус теле грамматикапын сагылдырыусы башка монографик хезмэттэрзэ кылым Иейкэлештэренен составы, башкарган функцияЬы "Грамматика"ла (1970) бирелгэнсэ паклана. Уларза хэбэр, бойорок, шарт (ихтималлык) пейкэлештэре уззэренен теп мэгэнэлэренэн тыш башка пейкэлештэрзен семантик узенсэлектэренэ эйэ. Мэсэлэн, шарт ґіейкзлешенен теп семантик функцияпы булып телэк, шарт, кэнэш, утенес, мемкинлек мэгэнэИен, бер эш-хэрэкэттен икенсе бер эш-хэрэкэт йэки сэбэптэр менэн бэйлэнгэнлеген белдереу Topha, икенсенэн, ул бойорок мэгэнэпен дэ белдерэ ала. Бойорок пейкэлеше, уз сиратында, шарт пейкэлешен белдереусе омоним формаларзы барлыкка килтерэ1.

Шулай итеп, хэзерге рус теле грамматикаларында Иейкэлеш категорияпы хэбэр, бойорок, шарт пейкэлештэренэ буленеп, телэк мэгэнэпе реаль булмаган (ирреаль) эш-хэрэкэтте белдереусе кылым формапы буларак шарт пейкэлеше составында тикшерелэ. Йэгни телэк мэгэнэпе кылымдын. грамматик ялгаузары ярзамында тугел, э синтаксик менэсэбэттэ, пейлэм йекмэткепенэ карап билдэлэнэ.

Ихтималлык пейкэлешенен телэк мэгэнэпен белдереуе

Д.Т.Бэхтигэрэев: "-Ьамсы/ -Ьэмсе, -пансы/ -hence, -пасы/ -пэсе ялгаулы кылымдарзы ихтималлык пейкэлеше "кылымы менэн парцелляцияла килгэндэ шарт семантикапын анлата, э ябай пейлэмдец хэбэре вазифапын ут9г9НД9 телэк [пейкэлеше функцияпын башкара ала"1, - тип исэплэй. Йэгни шарт кылым, баш пейлэмдец хэбэре ролен утэгэн ихтималлык пейкэлеше кылымы менэн парцелляцияла килеп, шарт функцияпын утэй. Лэкин кушма пейлэмдэге -пасы/ -пэсе формапын шарт пейкэлешенэ генэ кайтарып калдырыу дерес ук тугел. "Иушма пейлэмдэ шартлылык менэн бер рэттэн укенеУле телэк модаллеге сагыла. Бындай ике мэгэнэле форманы шартлы телэк тип йеретергэ мемкин булыр ине. Мэсэлэн: Эй, был ка$$ар уземдеке булпасы, икэупен дэ пезгэ ашатыр инем (ЬДаулэтшина).

Шулай итеп, башкорт телендэ шарт пейкэлеше кылымына -сы/ -се ялгауы кушылып япалган форма шарт мэгэнэпен белдереузэн тыш телэктец терле эмоциональ-экспрессив тесмерзэрен: утенеупе, бойороулы телэкте, хыялды, утэлмэслек йэки тормошка ашыуы бик алыста торган ирреаль телэкте курпэтэ. Улар кушма пейлэм составында ла, ябай пейлэм терзэрендэ лэ актив кулланыла.

Башкорт телендэ телэк мэгэнэпе артабан -па/-пэ ялгаулы шарт пейкэлеше формапына ине ярзамсы кылымы эйэреп килеу юлы менэн белдерелэ. Мэдэлэн: укыпам ине, эшлэпэм ине, укыпац ине, эшлэпэц ине, укыпа ине, эшлэпэ ине. Оптатив модаллекте белдереусе был форманын семантик йекмэткепе пейлэусенен эске уй-кисерештэрен -хыялды, укенеузе - белдереугэ кайтып кала. Шуга ла был форманы хыяллы эске телэк тип этап булыр ине. Эске телэкте, хыялды белдергэнлектэн, бирелгэн форма пейлэмдэ йыш кына их, ах, эх, эй кеуек модаль пу??эр менэн килэ. Улар пейлэм башында кулланылып оптатив модаллектен хыял, телэк мэгэнэпен кесэйтэ. Мисалдар: Альбертын яратканда (исемде лэ бит саф башкортса итеп кушманы, урь/Qca ла яцтыраЬын, алып китэ кал/із тиндэштэре арапында оялып, кэмЬенеп йеремэпен, тип уйланы), тендэрен тороп естен япканда, эх, килЬэ ине, курпэ ине улын, тип эсенеп уйлана торгайны уйланыуын (О.Эминев). Мин бала сакта кышкы Ьыуыктарэа: "Их, ошо мейес башында ултыртан кейе генэ, мэкегэ кармак Ьалып, балык каптырЬан ине..."- тип хыяллана торгайным (М.Иэрим).

"Нылымдык -па/-пэ ине аналитик формапы у? аллы кулланылылып квело телэк, утенеу, укенеу, ялбарыу семантикапын бирпэ, кушма пейлэмдэрзэ ихтималлык пейкэлеше менэн бергэ килеп ике: 1) телэк пэм 2) шарт функцияпын утэй. Мидалдар: Эгэр э ул мэрхум у?е hay сакта шул баланы тына э?эм итерлек донья калдырган булпа ине, бегенге кендэ шул сабый бынауы Ниязгол тигэн карундар культа тешеп интекмэс ине (Ь.Цэулэтшина). Берэй кошка эуерелэ anha ине кы? ошо мэл, тау астында гына сылтырап яткан бынау шишмэнэн уртлап кына булпа ла бер йотом пыу алып осор ине... (М.Эбсэлэмов). У$ендэн-у$ен. касып булпа ине, мин ошо минутта ук у?емде ташлап касыр инем, хушлашып та тормай сытып йугерер инем (М.Иэрим).

Ур?э килтерелгэн пейлэмдэрзэ булЬа ине, anha ине -кылым формалары, беренсенэн, кушма пейлэм составында килеп шартлылыкты курпэтэ, икенсенэн, пейлэусенен, телэген сагылдыра. 9 ябай пейлэм составында бер мэгэнэ - саф телэк тедмерлэнэ: Ялынан койрогона тиклем бщэлгэн купшы мисэу?э нисек барганын курЬэгез ине (М.Иэрим). Эй,-й, ошо китеуээн китЬэн дэ китЬэн, ер сигенэ барып етЬэц ине... Ун да ла у?ендец э?енде калдырЬан ине! (3. Биишева). -ha/-hd ине конструкцияпынын. поэтик эсэр?эр?э, халык ижады жанры буларак йыр?ар?а, кобайыр?арза актив кулланылыуы тэбиги. Сенки тап шиґри юлдарза гына хис-тойго, куцел кисерештэре тулыпынса асыла: Не?ебе$ карты йугере, Иары тастамал болгап. Бе??е курмэй утЬэ ине, Их, китпэ ине урап. Их, китпэ ине урап (3. Охмэтйэнова). Алты яман тыугансы, Якшы берэу тыупа ине, Илгэ ага булпа ине, Ил башында торпа ине, Иле уга иркэлоп, Бэхет табып торЬа ине. ("Юлай менэн Салауат"). Телэк мэгэнэпен белдереусе -па/-пэ ине кылым формапы зат, пан, барлык юклык менен иркен узгэрэ. Лакин кылымдыц юклык формапы телдэ пирэк кулланыла. Барлыкта Берлектэ: Куплектэ: I зат. барЬам ине, килпэм ине барЬак ине, килпэк ине II зат. барЬан ине, килпэн. ине барпагы? ине, килпегез ине III зат. барЬа ине, килЬэ ине барЬалар ине, килЬэлэр ине Юклыкта Берлектэ: Куплектэ: I зат. бармапам ине, килмэпэм ине бармаЬак ине, килыэЬэк ине II зат. бармапан. ине, килмэпэн ине бармапагы? ине, килмэпэге? ине III зат. бармапа ине, килмэЬэ ине бармаЬалар ине, килмэЬэлэрине Мисалдарзан куренеуенсэ, зат пэм пан, юклык ялгаузарын теп кылым кабул итэ. Хэзерге башкорт эзэби теле есен теп кылымдыц ялгау кабул итеуе норма булып тора. Сенки ине кылымы узенец элекке бетенлеген югалтып тулы булмаґан бер формала гына пакланып калган.

Телэк мэгэнэИен белдереусе хэбэр Пейкэлешенен синтаксик функцияИы

Берэй эш-хэлден башкарылмауын телэу, унын \п 9леп "куйыуына борсолоу, шиклэнеу мэгэнэпе кылымдын юклык формапына -гайы/-гэйе ялгауы кушылып белдерелэ пэм кылымдын телэк мэгэнэпен белдереусе сираттагы синтетик формапы барлыкка килэ. 9гэр зэ терки телдэрзэ телэк пейкэлешенен теп формапы буларак -гай/-гэй барлык зат ялгаузарын кабул итпэ, башкорт, татар тел гилемендэ -гайы/-гэйе формапы телэктен затпыз формапы буларак ейрэнелэ.

"Кылымдын -магайы/-мэгэйе формапы купселек осракта берлек пандагы 3-се затта кулланыла. Башка зат пэм пан ялгаузарын кабул иткэн хэлдэ лэ телэк пейлэусе шэхестен узенэ кайтып кала. Шулай за форманын барлык зат ялгаузарын кабул итэ алыуы уны затлы формалар рэтендэ тикшереузе талап итэ. Эйтергэ кэрэк, профессор М.В.Зэйнуллин башкорт телендэ бирелгэн кылым формапынын 3-се заттан тыш 1-се пэм 2-се зат ялгауын кабул итеу мемкинлеген курпэтэ1. Эзэби телдэ -гайы/-гэйе формапы зат ялгауын кабул итеп, -ып/-еп ялгаулы хэл кылым менэн бергэ килэ. Мисалдар: Имгэтеп ташламагайын, тип, тэу?э курккайным да, а?актан уэец менэн горурланып, Ьауаланып ултыр?ым (М.Иэрим). Арба у? кусэренэ кире ултыртылып, кайтыр юлга твшкэс, алаша, пелкетеп куймагайым тигэндэй, йомшак итеп юрта башланы (Б.Ногоманов). Ошондай хэлгэ тарып куймагайым. Халык алдында мэсхэрэ булырпыц (Г.Хисамов). Нисек быныц куцелен асырга, эллэ ниндэй хэйлэлэр корЬа ла, яцылыш тагы ла ныгырак асыуландырып куймагайым тип, егет уйынан кире кайтты (Б.Ногоманов).

Эйэ куплектэ булпа, хэбэр функцияпын башкарыусы -гайы/ -гэйе ялгаулы кылым куплек ялгауын кабул итэ: Синтетик нэмэлэр кейеп, синтетик а?ыкгар ашап, у$ебе$ э синтетиката эйлэнеп китмэгэйебез (.Хвсэйенов). Ай-пай, теге немецты минец баксала табып, гаилэне харап итмэгэйзэре (О.Хэкимов). Анауы угеззе ултергэн пымак, уны ла "кылып" куймагайзары (О.Эминев). Карсык, могайын шишмэ пыуы эсергэ баргандыр, йэш Ьылыуга эйлэнгэн катынды кайтыр юлында, яман заттар осрап, урлап китмэгэйзэре тип шиклэнэ (М.Иэрим). Малдар арапында йврегэндэ берэй еремэ теймэгэйзэре, тешлэмэгэйзэре, аягыма басмагайзары, сапсымагайзары тип кенэ уйлап йерэй (С.Агиш).

Элбиттэ, форманык зат менэн узгэреу осрагы сиклэнгэн. Куренеш Й9нле пейлэу телмэрендэ лэ, матур эзэбиэт стилендэ лэ пирэк осрай. Шуга курэ телден, грамматик мемкинлектэрен сиклэмэйенсэ, -гайы/-гэйе формапын барлык зат формалары менэн кулланыу даирэпен кинэйтергэ, устерергэ кэрэк.

Вакыт тешенсэпе яшнан Караганда, -магайы/-мэгэйе ялгаулы кылым формапы hap вакыт килэсэк заманды белдерэ. Огэр ул кушма пейлэм составында кулланылпа, баш пейлэмдец хэбэренэн анлашылыуынса, уткэн заманда телэнгэн телэк белдерелэ: Ошо пейлэшеузэн пун Мэзинэ эсэпенен, башында ак сэстэр куренеп куймагайы тип куркып йервгэйне (Т.Гарипова). Бынан бер нисэ йыл элек атаклы тарихи роман авторы, Александр Македонскийзын катыны Раушана (грекса - Роксана) Бактрияла йэшэгэн берйэн турэнен кызы булмагайы, тигэн тосмал эйткэйне (Б. Рафиков).

Ялгау тарихи сыганагы менэн боронго осорга барып тоташа. Боронго язма комарткыларза телэк пейкэлешенен. -айын/-эйен формапы менэн бер рэттэн -гайын/-гэйен ялгаулы форма йыш кулланыла. Шулай за был ялгау терки комарткыларза -айн/ эйн ялгауына Караганда кицерэк мэгэнэлэ кулланылыш тапкан. Йэгни кылымдын -гай/-гэй формапы боронго терки язма комарткыларза килэсэк заманды белдерпэ, XIII—XV быуаттарза пэм унан пун, уткэн заман мэгэнэпен дэ курпэтэ.1 Мэрэлэн, XIV быуат урталарында ижад ителгэн "Котобтон.

"Хесрэу вэ Ширин"е бирелгэн формаларзы актив кулланыуы менэн айырыла. Тубэндэге езектэ битургэй, китергэйуткан заманда: "... У л остадлык белэ эшен битургэй, Асанлык берлэ монда сет китергэй... Эгэр фарманласац, хали барайын, Аны мэн хезмэтецгэ килтерэйен..." (Котоб "Хвсрэу вэ Ширин").

Хэзерге терки телдэрендэ -айым /-эйем ялгауы менэн бер рэттэн -гай/-гэй ялгауын кулланыу алтай, казак, нугай, кумык, карагалпак, хакас, кыргыз, тува, узбэк, шор телдэре есен хае. Барлык телдэрзэ -гай/-гэй ялгауы семантик мэгэнэгэ бай булыуы менэн айырыла. Башлыса юклык формала кулланылган, башкорт эзэби телендэ, шул иеэптэн башкорт теленек теньяк-кенбайыш Иэм кеньяк диалекттарында кии таралыу тапкан -гайы/-гэйе ялгаулы кылым эш-хэлдец башкарылмауын телэу, телэктен утэлеу мемкинлегенэн Иакланыу, шиклэнеу, икелэнеу, куркыу, ышанып етмэу кеуек мэгэнэ тедмерзэрен белдерэ:

1) телэктен утэлеуен, башкарылыуын телэмэу, уныц утэлеу мемкинлегенэн хэуефлэнеу: Имэн куплэп коропа, ил естенэ бэлэ ябырыла тиеузэре ысынта тура килеп куймагайы тагы.. (Б. Ногоманов).

2) телэктен утэлеуен, башкарылыуын телэмэу, эш-хэрэкэттеи утэлеу мемкинлегенэн шиклэнеу: Охмэди агай, пинен кола йугерек шуныц нэселенэн булмагайы, ай-Ьай, - тине Опкалип (ИІ.Нейекбаев).

3) телэктен утэлеуен, башкарылыуын телэмэу, уныи утэлеп куйыу мемкинлегенэ борсолоу: Ул тейендэр, беззец заман бэйлэгэн тейендэр, балаларыгыззьщ балаларына ла калмагайы (T.Fapnnoea). Мехэмэтйэнем есен борсолам, тын да ала алмай тэгэрэй зэ китэ кайсак. Бетенлэй йыгылып куймагайы. Хозай узе паклапын!.. (Б.Ногоманов). Ьарыктар есен борсолам. Ангармастан тына уларзы мэкерле бурелэр быуып ташламагайы (М.Иэрим).

Синтаксические функции глаголов условного наклонения, выражающих значение желания

Телэк мэгэнэпен белдереусе ь/рь//-гереялгаулы кылым формапынын пейлэмдэге синтаксик функцияпы Телэк мэгэнэле -гыры/ -гере ялгаулы синтетик кылым формапыныц пейлэмдэге синтаксик функцияпы киц. Ул пейлэмдэ хэбэр вазифапын утэу менэн бер рэттэн, исем урынында кулланылыл эйэ, тултырыусы, предметты асыклап аныклаусы, кулланыу максатынан сыгып инеш пуз йэки ендэш пуз булып килэ ала. -гыры, -гере ялгаулы кылым формапынын исем урынында кулланылып тултырыусы булып килеуе. Исем ролен башкарыусы кылым тешем килеште килеп пеилэмдэ тултырыусы булып килэ: Мвхэмэтша ла кустылары эйткэн пымак, вэгэзэ бирзе эсэпенэ: -Кайтырмын, эсэй, ецербез шул кэпэр пуккандарзы! (Б.Ногоманов). Исем урынында кулланылган "кылым исемден морфологик категорияпы менэн узгэрэ, H9FHH исемден куплек, килеш, эйэлек заты ялгаузарын кабул итэ. -гыры/ -гере ялгаулы кылым формапынын аныклаусы булып килеуе. Форма предметтарзы, заттарзы белдергэн пуззэр алдында кулланылып пеилэмдэ аныклаусы булып килэ. Мисалдар: Кэзерле улым, Павел Петрович, лэгнэт тешкере яуыздар пицэ лэ яманлык эшлэмэЬэлэр ярар ине (Я.Хамматов). Ай, рэхмэт яугыры бала. Куп йэшэгер. Карт иенемдэ бабайынды онотмаган есен рэхмэт инде, улым (Ж.Нейекбаев). -гыры, -гере ялгаулы кылым формапынын инеш пуз булып килеуе. Ьейлэмдэге башка пуззэр менэн грамматик бэйлэнеше булмайынса, исем урынында килеп уй-фекерзен кемгэлер, нимэгэлер тебэлеуен йэки пейлэусенен менэсэбэтен белдереп естэмэ тешенсэ биргэн кылымдар синтаксик конструкцияла инеш пуз йэки ендэш пуз булып йерей. Телэк мэгэнэпен белдереусе -гыры/ -гере ялгаулы форма пеилэмдэ инеш пуз урынында кулланылып укенеу, гэжэплэнеу, кыуаныу, покланыу кеуек мэгэнэ оттеноктарын белдерэ. Мидалдар: Уй, шайтан алгыры, Кызыклы тамашанан мэхрум булганмы. (Я.Хамматов). Кайпы вакыт Иванов Нина тураЬында Ьвйлэгэндэ бисэЬенэ: Шайтан алгыры, без был вйгэ сыкканда, бер валсык кына ине бит, хэзер нисек матурланып усеп китте бит ул... (Д.Юлтый). Уэт, эй, бетэЬе лэ пицэ бэйлэнэлэрсе, корогорзар! (З.Биишева). Форма шулай ук шатланганда йэки кирепенсэ, эйтелеу максатына карап, каты кэпэрзе белдергэндэ кулланыла. Мисалдар: Сыуакай эбей кыуанып: - ....Шулай алла бэндэЬе кеше инде у л беззец мулла, рэхмэт яугыры, тип пейлэнде (З.Биишева). Тик, кэпэр пуккыры, минец ин. Ьэйбэт ялтыр калай бизрэмде генэ пыу тебендэ калдырып эрэм итте (З.Биишева). Сержант Зух! Встать! Алланыц анапын берэзжэт йыккыры!! (М.Нэрим).

"Кылымдыц -Ь\ры/-гере ялгаулы синтетик формапынын. ендэш пуз булып килеуе. Исем урынында -кулланылган форма пейлэмдэ ендэш пуз булып килергэ мемкин. Улар синтаксик яктан пейлэмдэге башка пуззэр менэн бэйлэнеп килмэу сэбэпле килеш менэн узгэрмэй. Бер теркем заттарга мерэжэгэт иткэн осракта исемдеи куплен ялгауын кабул итэ. Коммуникатив максаттан сыгып улар синтаксик конструкцияныи башында, уртапында, азагында кулланыла. Мисал: Ах, казалтырзар, кемдец эше был (.Хисамов).

Исем урынында кулланылган -тыры/-гере кылым формапы вокатив пейлэм терзэрен барлыкка килтереузэ зур урын алып тора. Сенки телэк мэгэнэпен белдереусе был кылым формапы экспрессивлыктыи терле тедмерзэренэ бай. Бындай пуззэр кешегэ йэки предметка карата ендэшеузэн тыш пейлэусенец терле кисерештэрен, шатланыуын, аптырауын, телэген пэм башка хис-тойголарын анлата. Ьеземтэлэ улар пуз-пейлэмдэрзец (вокатив) узенсэлекле структур терзэрен барлыкка килтерэ. Мисалдар: пай, ыласындарым минец! пай, йэшэгерзэрем минец! ...Теш, кызым, теш, ни эшлэп ултырапыц? (Н.Мусин). НэЬэр пуккыр! Петнэт, йылмаяк, местэн, ер йоткор! (Ж.Нейекбаев). "НэЬер пуккыры! Тешен серегере! (З.Биишева). ХужаЬы уныц пуцты ауазын ишетмэне лэ, "Кэпэр алтыры!" тип кемделер картап куйзы Ефимий Лукич (М.Нэрим). Ай, мэлтундэр. Тамак кисеузэре. Кулдары корогоро. Алланыц каты кэпэре пуккырзары (М. Обсэлэмов).

Шулай итеп, телэк мэгэнэпен белдереусе -гыры/-гере ялгаулы кылым формапы пейлэмдэ аныклаусы, тултырыусы, инеш пуз, ендэш пуз булып кулланыла алыуы менэн узенсэлекле. Телмэрзэ кулланылган бындай пуззэр аша пейлэусенен, ынгай пэм кире пызаттары, кутэренкелек, тантаналык йэки кукел тешенкелеге сагыла.

Форманыц ябай гюйлэмдэге синтаксик функцияпы. Башлыса берлек пэм куплек haHflafbi 3-се зат ялгауын кабул итеусе чгайы/-гэйе ялгаулы кылым формапы бер составлы билдэпез эйэле пейлэмдец хзбэре булып килэ: Оиткэненэ укенмэгэйе эле. Донъяныкы донъялыкта кайтмагайы (М. Нэрим).

Ике составлы пейлэмдец хэбэре ролен башкарыуы. "Кайпы бер шарттарза -гайы/ -гэйе ялгаулы кылымдан торган хэбэрзец теп килештэге исем йэки алмаштан торган уз эйэпе булырга мемкин. Был осракта эйэ менэн хэбэр затта пэм Ііанда ярашып килэ: Синтетик нэмэлэр кейеп, синтетик азыктар ашап, узебез зэ синтетикага эйлэнеп китмэгэйебез (.Хесэйенов).

"Кылымдын -гайы/-гэйе ялгаулы синтетик формапынын кушма пейлэмдэге синтаксик функцияпы. Кылымдын -гайы/-гэйе ялгаулы синтетик формапынын артабангы синтаксик функцияпы - эйэрсэн сэбэп пейлэмдец хэбэре вазифапын башкарыу. Мисалдар: Фэузиэнец генэ йерэк урынында тугел: курше тирэнец мал-тыуарын зыянлап куймагайы (T.FapnnoBa). Бетенлэй ябырга тура килмэгэйе, тип курка хэзер укытыусылар, сенки ике йылдан беренсе класка бер генэ бала килэсэк икэн (О.Оминев). Байназаров егеттен был Ьуззэренэ так катгы, хатта алмашынып китмэгэйе тип. борсолоп куйзы (М. Нэрим). Узе юкта бейлегемде тартып алмагайы, тип минэн шиклэнэ, илдэн шерлэй (И. Йомаголов).

"Катнаш кушма пейлэмдэге синтаксик функцияпы: -гайы/-гэйе формапы йыш кына катнаш кушма пейлэмдэрзэ осрай. Мисалдар: Беренсенэн, ошо минутта ук килеп сыгыузары икеле, сенки без байтак китергэ елгерзек, икенсенэн, Ьейлэрлекме инде беззец хэл, эсиргэ тешеп кастык, бынын есен яуап бирергэ тура килмэгэйе (Э.Оминев). Майкамал етез хэрэкэт менэн кейэнтэпенен остарына силэктэрен элэктереп, ярлауык эстендэге сщэмлеккэ иутэрелде, пагайыл, тирэ-якка ку? Ьалды: егет кеше менэн пвйлэшеп тороуы сит-ят ку?$эргэ салынмагайы, югиЬэ килешпе? кылыкка Ьанала ир-ат менэн гэл патыузар (Б.Ногоманов).

feMYM8H, беззец кузэтеузэр шуны пейлэй: башлыса 3-се затта кулланылган форма бер составлы билдэпез эйэле пейлэмдец хэбэре булып килэ. Эгэр форма 1-се, 2-се зат ялгаузарын кабул итэ икэн, -гайы/-гэйе ялгаулы синтетик хэбэрзен уз эйэпе була. "Нушма пейлэм составында ипэ форма эйэрсэн сэбэп пейлэмден хэбэре вазифапын башкара.

Дейемлэштереп эйткэндэ, кылымдын -айым/-эйем телэк пейкэлеше формапы пэм телэк мэгэнэпен белдереусе башка кылым формалары, беренсенэн, пейлэмден. терле функциональ-коммуникатив типтарында, бигерэк тэ тойгю пейлэмдэрзэ актив кулланыла. Мэдэлэн, барапы ине, барЬын ине, барпа ине, барпа икэн тибындагы аналитик формалар саф тойго пэм ендэу пейлэмдэрзен хабаре вазифапын башкара. Бындай типтагы пейлэмдэр xиc-тoЙFOFa бай булган горурланыузы, покланыузы, дан йырлаузы, ендэузе, укенеузе пэм башка бик куп уй-кисерештэрзе белдерэ. Баргы килэ, барайым, барпа ярар ине тибындагы формалар хис-тойгога артык бай булмаганлыктан хабар пейлэмден. хэбэре вазифапын башкарыусан. Эгэр за бирелгэн формалар пейлэмдэ hopay кисэксэлэре, hopay алмаштары менэн эйэреп килпэ пэм пейлэм hopay интонацияпы менэн эйтелпэ, hopay йэки ендэу heйлэмдэp барлыкка килэ.

Похожие диссертации на Желательное наклонение глагола в современном башкирском языке