Содержание к диссертации
КЕРЕШ 4
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК ФРАЗЕОЛОГИК ЭЙТЕЛМЭЛЭРНЕЦ, СТИЛИСТИК ФУНКЦИЯЛЭ- РЕНТИКШЕРУ ТАРИХЫ 10
1.1. Фразеологик эйтелмэлэрнен, барлыкка килуендэ лексик-семантик пэм стилистик нигез 15
1.2. Фразеологик эйтелмэлэрнен, нигез компонентларында лексик-семантик, стилистик узенчэлек 28
1.2.1. Исем сузтезмэлэр нигезендэ ясалган фразеологик эйтелмэлэр 31
1.2.2. Фигыль сузтезмэлэр нигезендэ ясалган фразеологик эйтелмэлэр 35
1.3. Фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланылышында башка сурэтлэу-тасвирлау чаралары белэн уртак пэм аермалы яклары 42
1.4. Фразеологик эйтелмэлэрнен, жанр узенчэлегенэ карап кулланылышында стилистик мемкинлеклэр 47
1.5. Фразеологик эйтелмэлэрнен, еч стильгэ бэйле рэвештэ кулланылышы 53
Кыскача йомгак 55
ИКЕНЧЕ БУЛЕК
ХАЛЫК ИЖ,АТ ИТКЭН ЯКИ ТРАДИЦИОН ФИГЫЛЬ ФРАЗЕОЛО ГИК ЭЙТЕЛМЭЛЭРНЕН, СТИЛИСТИК КУЛЛАНЫЛЫШЫ 59
2.1. Фигыльлэрнен, лексик-семантик терлелеклэре нигезендэ барлыкка килгэн традицион фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик хосусияты 61
2.2. Терле лексик-семантик мэгънэлэр нигезендэ барлыкка килгэн фразеологик эйтелмэлэрне функциялэре буенча теркемлэу пэм аларнын, стилистик узенчэлеклэре 74
2.3. Синоним яки мэгънэдэш фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик мемкинлеклэре 79
2.4. Антоним яки капма-каршы мэгънэле фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланыл ышы..'. 90
2.5. Омоним фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик функциялэре..96
Кыскача йомгак 100
ЄЧЕНЧЕ БУЛЕК
УЗГЭРТЕЛГЭН ЯКИ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЭНГЭН ФИГЫЛЬ ФРАЗЕОЛОГИК ЭЙТЕЛМЭЛЭРНЕН, СТИЛИСТИК КУЛЛАНЫЛЫШЫ...102
3.1. Фигыль фразеологик эйтелмэлэрне трансформациялэу нигезендэ барлыкка килгэн стилистик мемкинлеклэр 103
3.2. Компонентлары мэгънэдэш булган парлы трансформациялэнгэн фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланылышы 111
3.2.1. Компонентлары капма-каршы мэгънэле булган парлы трансформациялэнгэн фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик узенчэлеклэре 117
3.3. Контаминациялэнгэн фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен стилистик кулланылышы 119
Кыскача йомгак 123
ДУРТЕНЧЕ БУЛЕК ЯЗУЧЫ ИЖ,АТ ИТКЭН ЯКИ ИНДИВИДУАЛЬ ФИГЫЛЬ ФРАЗЕОЛО ГИК ЭЙТЕЛМЭЛЭРНЕН, СТИЛИСТИК КУЛЛАНЫЛЫШЫ 125
4.1. Терле лексик-семантик мэгънэ нигезендэ барлыкка килгэн индивидуаль фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик эпэмияте 128
4.2. Индивидуаль фигыль фразеологик эйтелмэлэрне тематик яктан классификациялэу Ьэм аларнын, стилистик эпэмияте 131
4.3. Жанр узенчэлегенэ карап кулланылган индивидуаль фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик эпэмияте 146
ЙОМГАК 156
БИБЛИОГРАФИЯ 164
Введение к работе
Фразеологии эйтелмэлэр, тел берэмлеклэре буларак, халыкнын, тормыш-кенкуреше, мэдэнияте, гореф-гадэте, яшэу шартлары, рухи омтылышы, чынбарлыкка менэсэбэте, эстетик идеалы белэн органик бэйлэнгэн. Фразеологик эйтелмэлэр образлылык пэм экспрессивлыкны арттыручы меИим чара булып та тора. Алар эдэби, сэяси, публицистик эсэрлэрнен, идеясе, мэгънэсе тээсире кечэюгэ хезмэт итэ. Шун,а курэ алар стилистика фэнендэ дэ зур вазифа утилэр.
Гомум тел белемендэ фразеологик эйтелмэлэрне фэнни тирэнлектэ тикшеру буенча байтак эшлэр башкарылды, куп хезмэтлэр денья курде. Лэкин фразеология лингвистиканын, местэкыйль тармагы буларак фэнни яктан паман эле тирэнрэк эшкэртуне талэп итэ. Безнен, хезмэттэ фразеологик эйтелмэлэрнен, лексик-семантик тармаклануы, текст эчендэ аларнын, стилистик вазифаларын тикшеру максаты куела. Шул максаттан чыгып, тубэндэге мэсьэлэлэрне хэл иту бурычы куз унында тотыла:
- фигыль фразеологик эйтелмэ белэн суз (лексема) арасындагы охшаш пэм аермалы якларны стилистик узенчэлеклэре буенча ачыклау;
- фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, мэгънэви, стилистик мемкинлеклэрен теркемлэу, критерийларын ачыклау;
- традицион, трансформациялэнгэн Ьэм индивидуаль терлэргэ буленгэн фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик мемкинлеклэрен тикшеру;
- купмэгънэле фигыль фразеологик. эйтелмэлэрнен, семантик Ьэм стилистик тэртибе арасындагы менэсэбэтне ачыклау; синоним, антоним, омоним фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, узлэренэ генэ хае стилистик хосусиятлэрен билгелэу;
- фигыль фразеологик эйтелмэлэрне стилистик максаттан чыгып иждди файдаланган ысулларны (классификациялэрен) ачыклау Ьэм системага салу;
- фигыль фразеологик эйтелмэлэр ж,ирлегендэ татар теленен, эчке хосусиятын, байлыгын, стилистик-экспрессив чараларга муллыгын, аларга карата суз сэнгате осталарынын, менэсэбэтен, бу тел гэупэрлэре белэн ничек иждди эш итуен, эдэби телне эшкэрту, устеру, камиллэштерудэге ж,итди эшчэнлеклэренэ анализ ясау.
Тупланган фактик материалны анализлаганда терле ярдэмлеклэр: татар теленен, фразеологик сузлеклэре, синонимнар сузлеге, Ш. Балл и, Е.Д.Поливанов, В.В.Виноградов, А.А.Потебня, А.И.Ефимов, Б.А.Ларин. О.С.Ахманова, С.Г.Ожегов, Н.М.Шанский, В.А.Архангельский, Л.В.Щерба, Г.Эмиров, Г.Ахунжднов, З.Г.Ураксин, Г.Эхэтов, Р.Бикмехэмэтов, Л.Бэйрэмова, В.Хаков, Ф.Сафиуллина, С.Поварисов h.6.-ларнын, хезмэтлэре кулланылды. Тикшерену очен фактик материал татар халык иждтыннан, татар язучылары теленнэн - Кол Галинен, «Кыйссаи Йосыф» (XIII йез) поэмасыннан башлап бугенге кенгэ кадэр булган 80гэ якын суз сэнгате осталары эсэрлэреннэн алынды. Г.Тукай, Г.ИбраИимов, Г.Камал, М.Гафури, Х.Туфан, Дэрдмэнд, Ш.Бабич, Ф.Хесни, Э.Еники, К.Такташ, Г.Бэширов, М.Ж,элил, С.Хэким, Акмулла, Н.Исэнбэт, К.Тинчурин, М.МэЬдиев, А.Гыйлэж,ев, И.Юзеев, Н.Фэттах п.б.-ларнын, эсэрлэреннэн алынган мисаллар белэн кубрэк эш итэргэ туры килде. Элбэттэ, татар фразеологиясен стилистик максатларда кулланунын, классик елге-урнэклэрен Г.Тукай белэн Г.ИбраИимов курсэтте. Шунд курэ мисалларнын, алардан кубрэк булуы - табигый хэл. Фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланылышына ерак тарихта ук игътибар ителуне курсэту ечен кайбер мисаллар Йосыф Баласагунинын, «Котадгу белек» эсэреннэн (XI йез), Эбелкасыйм Фирдэусинен, «Шапнамэ»сеннэн, «Казан утлары» журналында басылып чыккан Коръэн тэрж,емэсеннэн дэ алырга туры килде. Янддан-янд фразеологик эйтелмэлэр Ьаман иж,ат ителеп тора. Анын, шулай икэнлеген «Кызыл тан,» гэзитеннэн алынган мисал да раслый.
Фразеологик эйтелмэлэр башта грамматик планда, аннан сон, семантик нигездэ ейрэнелэ. Соцга таба стилистик узенчэлегенэ игътибар ителэ башлый. А.С.Пушкиннын, поэтик фразеологиясен тикшергэн хезмэт игътибарга лаек1. Анда фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик хосусияты аларга тематик классификация ясау нигезендэ кубрэк ачыклана. Г.Ахунжднов образлы фразеологик эйтелмэлэр турында кандидатлык диссертациясе язды. Бу автор идиомалар турында махсус хезмэт бастырды2. Б.Юлдашев фразеологик эйтелмэлэрнен, функциональ-стилистик хосусияты турында докторлык диссертациясе язып яклады3. С.Поварисов Г.ИбраЪимовнын, тел-стиль узенчэлеге турында язган хезмэтенен, бер булеген эдипнен, фразеологик эйтелмэлэрен тикшеругэ багышлый4.
Курсэтелгэн хезмэтлэрнен, барысы да игътибарга нык лаеклы. Шулай да аларда беръяклылык естенлек ала. Г.Ахунжднов образлы фразеологик эйтелмэлэр, идиомалар белэн кубрэк эш итэ. Б.Юлдашевта тикшеру объекты кинрэк алына. Лэкин семантик якка аз игътибар ителэ. Шушы ук фикерне С.Поварисовка карата да эйтергэ мемкин. Мэсьэлэнен, ж,итдилеге шунда. Фигыль эш яки хэлне белдерэ. Бу анын, лексик узенчэлеге була. Бу, бер Караганда, фигыль ечен тегэл, конкрет билгелэмэ. Икенче яктан, ул гомуми яки абстракт та. Ченки фигыль эш яки хэлнен, боеруын, хикэя кылуын, шартын, телэген белдерэ. Шуларга бэйле рэвештэ боерык фигыль, хикэя фигыль, шарт фигыль, телэк фигыльлэр барлыкка килэ. Димэк, фигыльдэге лексик-семантик билге тармаклана. Бу - бер. Икенчедэн, кайбер фигыльлэрнен, лексик, морфологик узенчэлеге, синтаксик функциясе исем, сыйфат, рэвеш кебек суз теркемнэренен, лексик-грамматик характеры белэн уртак. Икенче терле эйтсэк, бер ук грамматик категориялэрне алар узлэрендэ уртак чагылдыра алалар. Нэтижддэ хэзерге татар эдэби телендэ исем фигыль, сыйфат фигыль, хэл фигыль кебек категориялэр яшэп килэ. Димэк, лексик-грамматик табигате белэн хэзер фигыльлэр ж,идегэ булеп карала. Шул ж,иде тер фигыльлэрнен, лексик-семантик нигезендэ терле мэгънэле фразеологик эйтелмэлэр ясала. Ьэрберсенен, стилистик узенчэлеге бар. Тикшеручелэр бу мэсьэлэгэ йэ бетенлэй игътибар итми, йэ бик аз игътибар итэ. Э бит фразеологик эйтелмэлэр кубрэк фигыль ярдэмендэ ясала. Исем фразеологик эйтелмэлэрнен, кицэеп китуе, катлаулануы, контаминациялэнуе дэ куп очракта фигыльлэр исэбенэ була. Парлы сузлэрдэн ясалган фразеологик эйтелмэлэр дэ фигыль ярдэмендэ барлыкка килэлэр. Аларнын, стилистик функциялэре дэ шунд бэйлэнгэн. Безне мэсьэлэнен, шушы ягы кызыксындырды. Шунд курэ кандидатлык диссертациям ечен «Хэзерге татар эдэби телендэ фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик функциясе» дигэн теманы саша. дым.
Унберенче гасыр филологы Мэхмут Кашгарый терки теллэрдэге фигыльлэрнен, килеп чыгышын, этимологиясен, морфологик яктан катлаулануларын тикшереп, морфемаларга яки мэгънэле кисэклэргэ булеп карап, аларнын, гаж,эп озын тарихлы булуын ачыклап, шулар буенча шактый ускэн, алга киткэн бай тел икэнлеклэрен ачыклый. Каюм Насыйри (XIX йез) фигыльлэр буенча гына фикер йерткэндэ дэ, татар теленен, деньядагы алга киткэн теллэр белэн бер сафта торырга мемкинлеге булу турында эйтэ. Эгэр фигыль фразеологик эйтелмэлэр фигыльлэрнен, лексик-семантик нигезендэ ясалалар икэн, алар да телебезнен, байлыгын билгелэуче тел гэупэрлэре булып исэплэнергэ хаклы.
Стилистика, фэн буларак, чит илдэ, рус филологиясендэ куптэн ейрэнелэ. Терки теллэрдэ, шул исэптэн татар телендэ, егерменче гасырнын, икенче яртысында гына ана ныклап игътибар артты. Югары уку йортларында махсус фэн буларак укытыла башлады. Белинский эйткэнчэ, стилистика грамматиканын, югары баскычын тэшкил итэ. Димэк, стилистика буенча дэреслеклэр, уку-укыту эсбабы тезу ечен телнен, барлык тармакларын, сурэтлэу-тасвирлау чараларын, аларнын, эчке хосусиятын,
усеш канунын, узенчэлеген фэнни нигездэ ныклап ейрэнергэ кирэк. Телнен, эчке Ьэм тышкы факторларын, тезелешен (структурасын) ейрэну хэзерге тел гыйлемендэ ж,итди актуаль проблема булып исэплэнэ. Телнен, байлыгы, экспрессив куэте, асыл гэупэрлэре булып исэплэнгэн фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланылышын фэнни ж,ирлектэ ейрэну бу Ж.ИТДИ мэсьэлэлэрне чишэргэ нык ярдэм итэ. Хезмэтнец актуальлеге шунын, белэн андатыла да. Л.Ж,элэйнен, Г.Тукай эсэрлэрендэге фигыльлэрнен, стилистик кулланылышы, С.Поварисовнын, Г.Ибрапимов эсэрлэрендэге фигыльлэрнен, стилистик кулланылышы турында язган хезмэтлэре бар. Аларда терле лексик мэгънэле фигыльлэр фразеологик эйтелмэлэр белэн аралаштырылып та карала. Лэкин фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик узенчэлеге татар тел гыйлемендэ фэнни яктан монографик планда махсус тикшерелмэгэн. Хезмэтебезнец яцалыгы шунын, белэн ацлатыла да. Фигыль фразеологик эйтелмэлэрдэге стилистик функцияне семантик нигезгэ бэйлэп тикшеру, аларнын, стилистик кулланылышында башка сурэтлэу-тасвирлау чаралары белэн уртак Ьэм аермалы якларны курсэту, стилистик мемкинлеклэрен жанр узенчэлеклэренэ карап ачыклау, аларны еч стиль теориясенэ бэйлэп карау, парлы сузлэр ярдэмендэ ясалган Ьэм контаминациялэнгэн (катлаулы) фигыль фразеологик эйтелмэлэргэ анализ ясау да хезмэтебезнен, яцалыгы булып исэплэнэ.
Хезмэтнен, теоретик Ьэм методологик нигезен хэзерге тел белемендэ фразеологияне ейрэнудэ ирешелгэн казанышлар тэшкил итэ. Терки теллэрнец, шул исэптэн татар теленец, бик ерак тарихи фразеологик тамыры бар. Язма эдэби эсэрлэр барлыкка килгэнче ук халык бик куп фразеологик эйтелмэлэр иждт иткэн. Бу исэ ата-бабаларыбызнын, бик борынгы заманнарда ук образлы фикер йертугэ ия булуларын, кучерелмэ мэгънэлелеккэ, экспрессивлыкка, стилистик чараларга нык игътибар иткэнлеклэрен раслый. Коръэннен, татарчага тэрж,емэ ителгэне озак еллар инде «Казан утлары» журналында басылып килэ. Мэгълум ки, коръэн теле - бай тел. Анда аз суз белэн куп мэгънэ ацлатыла. Зур мэгънэлэрне хэзерге эдэби телгэ тэрж,емэ иту очен терле лексик-семантик нигездэ ясалган фразеологиялэр ярдэм итэ. Менэ Шура (кицэш) сурэсе . Анда барлыгы 139 фразеологик эйтелмэ. Шуларнын, Не- исем фразеологик эйтелмэ, 128 е -фигыль фразеологик эйтелмэ. Терле лексик мэгънэле фигыльлэр нигезендэ ясалган фразеологик эйтелмэлэр. Хикэя фигыль, шарт фигыль белэн ясалганнары естенлек ала. Фразеологик эйтелмэлэрнен, кицэйтелгэн яки контаминациялэнгэн терлэре дэ бар. Кайберлэренен, компонентлары 10 нан артып китэ хэтта. Кубесе синтетик ж,емлэлэр эчендэ бирелэ. Аналитик ж,емлэлэрне тэшкил итучелэре дэ бар.
Тикшеручелэр фразеологик эйтелмэлэрнен, ике яки аннан да кубрэк компонентлардан торуы турында фикер йертэлэр. Куп компонентлылары, контаминациялэнгэннэре тарихи яктан соцрак барлыкка килгэннэр. Алар борынгы эдэби эсэрлэр телендэ дэ бар. Лэкин аларда сирэгрэк очрый. Алар Г.Ибрапимов, Г.Тукай эсэрлэрендэ шактый куп. Контаминациялэнгэн фразеологик эйтелмэлэр куллану язучыдан зур осталык талэп итэ. Чэчмэ эсэрлэрдэ Г.Ибрапимов аларнын, тарихи, классик, матур урнэклэрен курсэттелэр. Контаминациялэнгэн фразеологик эйтелмэлэр структурасында чагыштыру, метафора, эпитет кебек башка сурэтлэу-тасвирлау чаралары да була. Чэчмэ эсэрлэрдэ, шигърияттэ, публицистикада аларнын, терле-терле формалары мул кулланыла. Эдэби эсэрнен, идея-эчтэлегенэ, ул чагылдырган чорга, герой-персонажларнын, характер узенчэлеклэренэ, жанр терлелеклэренэ бэйле рэвештэ, терле стилистик максатларда кулланыла алар. Шунд курэ фразеологик эйтелмэлэрне терле яссылыкта фэнни ейрэну сэнгатьле сейлэм теориясе рухына да билгеле бер елеш кертэчэк.
Янд программа буенча мэктэптэ фразеологик эйтелмэ турындагы тешенчэ бишенче сыйныфта ук бирелэ. Сэнгатьле сейлэм ечен Ьэр сыйныфта махсус сэгатьлэр билгелэнгэн. Фразеология хэзер югары уку йортларында махсус фэн буларак та укытыла. «Эдэби эсэрлэр тел-стилен ейрэну» дэ махсус предмет булып китте. Безнен, хезмэт фразеология буенча да, гомумэн эдэби эсэрлэр, язучылар телен ейрэну буенча да дэреслеклэр, уку-укыту эсбаблары тезу, студентлар, аспирантлар, мэктэп пэм вуз укытучылары ечен билгеле бер кулланма булачак. Язучылар, журналистлар ечен дэ, эдэби тел торышы белэн кызыксынучы кин, жэмэгатьчелек ечен дэ билгеле бер эсбаб булып хезмэт итэчэк. Бу - якларга тэкъдим ителгэн диссертация эшенен, практик аИамияте.
Тэкъдим ителгэн хезмэт керештэн, дурт булектэн, йомгактан пэм кулланылган эдэбият исемлегеннэн тора. Керештэ бурычлар пэм максатлар билгелэнэ, тикшеренунен, актуальлеге, хезмэтнен, теоретик пэм практик эпэмияте ачыклана. Беренче булектэ фразеологик эйтелмэлэрнен, гомумтеоретик нигезлэре, тикшеренунен, теп юнэлешлэре билгелэнэ, проблеманын, ейрэнуле торышы карала. Икенче, еченче, дуртенче булеклэрдэ традицион, трансформациялэнгэн пэм индивидуаль фигыль фразеологик эйтелмэлэрнен, стилистик кулланылышы тикшерелэ. Йомгакта хезмэтнен, нэтиждлэре гомумилэштерелэ.
