Содержание к диссертации
Мукаддима 3
Боби 1. Сайри таърихии Ахй 17-65
1. 1. Сайр дар таърихи ойини ичтимой-ахлокии Ахй 17-46
1. 2. Вожаи Ахй ва шарху тафсири он 46-52
1. 3. Ифшои одамияти созмони Ахиён аз дидгохд сайёхд араб 53-65
Боби 2. Ахй ва тасаввуф 66-113
2. 1. Тасаввуф чист ва Ахй кист? 66-85
2, 2. Назари ичмолие ба тасаввуфи ислом пеш аз асри XIII 85-96
2. 3. Мундаричди гоявии тасаввуф ва Ахй дар асрхри ХИ-ХШ 96-104
2. 4. Ахй, тасаввуф ва накши тарбиявии онх,о 104-113
Боби 3. Бургозй ва „Футувватнома"-и у 114-170
Хулоса 171-175
Китобнома 176-187
Введение к работе
Дар таърихи мардумони олам созмону чдраёнхои азиме вучуд доранд, ки онх,о дар муайян намудани зиндагиномаи ин ё он халк, ва тарзу тарифи умргузаронии эшон хиссаи сазовор доранд.
Ойини ичтимой-ахлокии Ахй аз хамин гуна созмонхоест, ки мисли муродифи хуросонии Осиёи Марказиаш - чавонмардй ва футуввати мамолики арабияш дар худшиносиву хамхелписандй ва шахомату кудрати миллати Турк сахми беназирро бар ухда дорад.
Ин ойин дар саргахи худшиносии миллати Турк карор дорад, зеро он таъминкунандаи шахсияти фард - фарди худшиносу хамхелдусти ин мамлакат аст.
Таърихи зухури он ба таърихи худшиносии афроде, ки шахсияти худро ба дарк гирифта, бахри бехбудиву ободи ва мустахкамиву нерумандии мамлакат камар бастаанд, вобаста мебошад.
Рушду нумуи он бошад, вобаста ба пешравии зиндагии мардумон, пайдоиши корхонахову цеххо ва оромиву осудагии шахри асримиёнагии мардумони машрикзамин, пеш аз хама мардумони Хуросонзамину Осиёи Хурд-Туркия будааст.
Унсурхои бочилои онро тахти номхову истилоххои мухталиф дар хатти сайри таърихномаи тамоми мардумони олам дидан метавон. Аз ин ру, чараёни ичтимой-ахлокии Ахии туркиро метавон хиссаи чудонопазири чараёни чавонмардии Осиёи марказй ва футуввати мамолики араб ба дарк гирифт.
Мухтавои умдаи ин ойини сегона, бешубха ба маромномаи вохиди онхо, ки бузургдошти инсон ва макрму манзалати он кдрор дорад, чавхари асосии инсондустиву хамхелписандй ва худшиносиву шахоматдориро молик аст.
Мардумони мамлакати Туркия хамин чихати созмони ичтимой-ахлок,ии Ахиро аз кадимулайём писандида, бахри дарёфти номи нек ва саодати абадй ба он гаравида буданд, ки то ба рузгори мо унсурх,ои он дар лах,зах,ои худшиносиву шах,оматписандонаи мардумонамон хувайдост.
Бешубха он икдоме, ки фардиятхри алохидаи миллати турк бахри кумаку хайрияхри башардустона хдм дар дохилу хдм дар хорич,и мамлакат ба харч; медихднд( аз ойини ичтимой-ахлокии Ахй сароб мехурад. Фардиятх,ои саховатпешаи рузгори мо аз хусуси хароч,оти кардаашон камтар сухан ба миён мегузоранду бештар ин икдомро идома медихднд, ки он бидуни шак заминай вокеии башардустонаи гузаштагони мардумамонро аёнан намоиш медихдд.
Чризи таъкид аст, ки мавчудият ва равнакд ин чдраён берун аз марзх,ои сиёсии давлатх.о ва марзу буми алох,идаи мамлакатх,о к,арор дорад. Биноан чун сухан аз ойини ичдтимой-ахлокии Ахй меравад, х,иссаи умдаву пешгоми он - чдвонмардй дар якч,оягй бо айёрии Ачдм ва футуввати мамолики Араб пеш меояд. Аз ин ру, мавчудияти он чун муродифоташ унсури муч,аллои муштараки башардустй ва демократии халкдои турку точ,икро таъмин намудааст.
Ёдовар мешавем, ки мо ба аввалин маротиба дар адабиёти педагогии классикии турк ба масъалаи ичтимой-ахлокии Ахй назарандозй намуда, онро хдмач,ониба мавриди тахдики илмй карор додаем. Дар ин маврид дастраси мо х,ам маводи аввалиндарач,аи к,аламй (аз кабили дастнависх,ои „Футувватнома"-и Буррозй) мавч,уд асту х,ам асарх,ои назариву илмй ва хдм осори илмии педагоги. Чун банда мутахассиси забонх.ои форсии точ,икиву туркисту ба забони арабй шиносойии хубе дорам ва солх,ои зиёдест ба ом зиши забони русиву англисй пардохтаам; бароям мутолиаи осори мавчудаи илмии дар ин забонх,о буда мушкилоти мавзри пешгирифтаамро осон гардонид. Бад-ин манзур хднгоми таджики ч,араёни мазкур мо асосан ба тахдили типологй ва методи мукоисавй такя намуда, унсурх,ои умдаву муштараки таълимй ва педагогии онро мавриди тахдили хамачрниба карор додем.
Бояд таъкид кард, ки омузиши монографии ойини Ахй дар кишвари мо - Туркия сурат нагирифтааст, вале муаррифии маводеро, ки аз мавчудияти Ахихр ахбор додаанд дар корх,ои Абдулбокй Гулпинарлй (2, с.76-153; 5-213) дидан метавон. Ба ин мавзуъ асосан китобхои донишманди точ,ик Курбон Восеъ (39; 82; 170; 171; 172; 173) барои мо ба сифати рох;намо истифода шудаанд. Х,амчунин назари мусташрикини Турк Ахмад Кабаклй (26, с.558; 27.); Искандар Пала (69, с.25, 162, 188-189); Купрулу Ф. (81, с.207, 216; 80, с.243, 270, 347, 360, 370, 372); Нурсй Б.С. (101, с.106; 102, с.262); Осман Туран (108, с.254, 318; 109, с.440-611), Форук К.Т. (149, с.234-265); Шарофатдин Туран (154, с.56, 317-319); Тавхидй (132, с.1202); Энсиклопедияи турк (160, с.22, 238); Рус: Бертельс Е.Э. (31, с.254; 32, с.213, 522); Боровков А.К. (34, с.86-89); Брагинский Н.С. (35, с.523); Гордлевский В.А. (42, с.106; 45, с.18); Шойтов A.M. (155,с.46-60); донишмандони Эрон: Сайд Нафисй (94,с.185); Парвиз Нотили Хонларй (113,с.1073-1077); Сарроф М. (127); Афгонй: абибй А. (176); Якин Г.Х. (163); Покистонй: Мухдммад Риёз (117,с.52); мусташрики Олмонй: Франс Ташнар (134Д35) Гурчй: Хелешвили Ц (150,с.52) ва Точик: Шукуров М. (157,с.78-86); Салимов Ю. (122,с.З-28); Вазиров (37,с.20); Ч,алолов А.А. (51,с.17); агарчи осорашон бевосита ба таджику тахдикд мавзуи мо нигаронида нашуда бошад хдм, зимни омузиши хаети ичтимой-сиёсии асрх,ои ХІ-ХІІ гох,о зикре аз мавцудияти созмош Ахиён кардаанд.
Храмин тавр Ахй чараёни ичтимой-ахлок,й ва фарх,ангиест, ки решахри бостони дорад. Он дорой маънавиёти бузург буда, тайи асрх,ои миёнаи мамлакати Туркия ва кишварх,ои хдмчивор мак;оми хосаро доро мебошад. Гордлевский В. менависад; „Созмони бародаронаи Ахй аз к;адимулайём кувваи бузурги анъанавии ах,ли хунару касабакори Осиёи Хурд буд.(43,с.1Ю)
Ахй ва зухури унсурх,ои он дар Осиёи Хурд дар асрх,ои пеш аз исломй мавчуд буд. Вале иддае донишмандон: Риёзихон (117,с.52), Сарроф М. (127); Тавхидй А. (132,с.1202) ахиро ходисаи пас аз исломй донистаанд.
Чуноне ки мухак,кики адабиёти чдвонмардии точ,ик К,.Восеъ таъкид мекунад, „ходисаи пас аз зухури ислом будани Ахй -чавонмардй чандон дуруст нест. Вокеан ин чдраёк хануз вакте ки инсон ба кори дастачамъона мепардохт дар миёни санъаткорону хунармандон унсурхои он ба вучуд меомад" (82,с.15). Таъкид бояд кард, ин чдраён ва рушду нумуи он хам ба Осиёи Сагир ва хам ба Осиёи Марказй пасопеш зухур кард.
Ёдовар мешавем, ки унсурхои Ахиро дар баробари дигар кешу мазхабхои ичтимой-ахлокй ва сиёсии замонхои то исломй мисли Зарвониву Мехрпарастй ва Зардуштиву Монавй дидан метавон. Мухимтарин андешахои гуманистие, ки зимни „андешаи рост, гуфтори рост ва киродори рост" дар дини Зардуштй омадааст, айнияти худро зимни талаботхои ахлокии Ахй дидан мумкин аст.
Дар назари ичтимой-ахлокии ахй идсод хамон вакт хушбахту саодатманд мебошад, ки инсонхои дар гирду атрофаш карор дошта осудаву озод ва табъи болидаро молик бошанд. Дар сурате ки хаммаромону хамхелони инсон ба зач.ру алам гирифтор бошанд, инсон наметавонад, ки шодй дошта бошад.
Чунин маънавиёти бузург, ки ба чараёни Ахй таъсири амики хешро ворид сохтааст, имруз хам дар тарбияи мардуми Туркия ч,ихати умда махсуб мегардад.
Чихати амалии чдраёни ич,тимой-ахлок,ии Ахй махз аз хамин хусусияти ифшои олами фардии инсон ба зухур мепайвандад. Дар кишвари Туркия вобаста ба ин маром мардумро дар рухияи оштихохй, ягонагии зохиру ботин ва самимияту хайрхохй тарбият менамоянд. Биноан, мавриде ки ба тарбияи маънавиёти чавонон ахамият медихем, пеш аз хама хамин гуна чараёни ичтимой-ахлокии Ахиро истифода бурданамон зарурати амалй дорад. Аз тарафи дигар дар Туркия, ки ду тарзи маърифати зиндагй - яке маърифати култураи магрибзамин дар ру ба руи фархднгу адаби машрикзамин карор дорад, барои омезиши он агар чднбаи хусни ахлокии чунин чдраёни шаркиёнаи Ахй - ч;авононамон тарбият гиранд, зиндагиро боз хдм бештар дуст хохднд дошт. Гуманизме, ки дар мамолики маррибзамин асрх,о инч;ониб таррибу ташвик, менамоянд, мах,з хднуз дар ахди бостонии Осиёи Марказй, ба хусус Осиёи Хурд - Туркия, ки „андешаи рост, гуфтори рост ва кирдори рост" аст, хдзор сол пені аз ба дунё омадани Жан-Жак Руссо (1712-1778), ки мегуяд: „Барои тарбияи маънавии инсон се шарти мухим аст, ки парвардани хиссиёти нек, мухркимаронии нек ва иродаи нек", мувофикати тамом дорад.
Ахих,о зимни мароми гуманистонаи худ, яъне бахри дар зиндагй дарёфтани номвидех камарбастагони ин ойин буданд. Онхр пеш аз хдма ба х,амхелон хирадмандона муносибат менамоянд. Гордлевский В.А. алокаи бисер мустахками „динй-рьщарй"-и бародаронаи ахиро бо кормандону касабакории корхоначоти Осиёи Хурд нишон медихад ва таъкид менамояд, ки „Ахих,о дар тули андак замон такя бар хунармандони шах,р намуда, таъсири сиёсии худро дар саросари Осиёи Хурд гузоштанд" (44,с.И81).
Ахиён мисли маздакиён барои бартараф кардани зиддияту мухолифат ва тачдиди адолату инсоф ва баробарии афроди ч;омеа мебошанд. Зимни чунин маром ахиён дар тамоми асрх.о, ба хусус дар замони мудх,иштарини тохту този мугулон, ки бисер мардумони Осиёи Марказй ба Туркия х,ич;рат карда буданд, онх.оро сарпанох, додаву аз лавозимоти зиндагй ёрии беминнат расонидаанд.
Аз руи тамоми далелхо фаъолияти созмони ичтимой-ахлокии Ахй ба Осиёи Хурд аз Осиёи Марказиву Хуросонзамин рафтааст. Аз ин хусус мавчудияти унсурх;ои форсй-то икй дар "Китобхои футувват"-и арабй ва турки шаходат медих,анд.
Ёдовар мешавем, ки дар ин айём дар тамоми шахрхри Осиёи Хурд мисли Мовароуннахру Хуросон созмонхри ахихрву чдвонмардон вучуд дошт. Дар шахри Лозук, ахихр тахти сарпарастии Ахи Тумону Ахи Синон ба ду дастаи калон таксим мешуданд, ки низоми шахр дар дасташон буд. Мо дар чехрахри абадзиндаи Бобаки Озарбойчрнй, Сунбоду Абумуслими Хуросонй ва Ахй Имрону Ахй Носириддин, Ахй Арабшоху Ахй Эйма ва Ахй Шелони Турки бехтарин ва комилтарин хислатхри волои ахли ин ойинро дидан метавонем.
Сабаби асосии ба зуди тавсеа ёфтани ахй ва муродифоти он дар шахрхри бузурги Осиёи Хурд ва Хуросонзамин аз шароити токатфарсои феодалй cap задааст.
Ахихр дар тамоми шахрхри Туркия: Истанбулу Анкара, Измиру Бурса ва Аданаву Сивосу Токай дар айёми салтанати Аббосиён муташаккил гардида, ба дастгирии бечорагону нотавонон ва гарибон пардохтанд, ки ин хадафи асосии маънавии эшон буд. Дар замони хдмлаи мурулон бошад, ахиён дар Осиёи Хурд дар маркази амалиётхр карор гирифтанд. Мардуми шахрхри ин мамлакат ба ташкилоти ахихр рУ меоварданд, ки кувваи асосии мудофиавиро ташкил медоданд. Гузашта аз ин „дар Туркияи асри миёна муассисах,ои ёрдами ичтимой ва динй хамон кадар хидмати зиёду мухталифро ба ч,о меовард, ки сайёх,они мусулмону исавимазх,абонро дар х,айрат мегузошт. Бесабаб нест, ки Ибни Батута Анадолуро бо чдмъияти чдвонмардону - ахиён хамчун „диёри шафк;ат" номбар мекунад" (59,с.254). Купрулу Ф. таъкид менамояд, ки „ташкилоти Ахих,о дар маркази тамоми ч,унбишх,о к,арор доштанд... ва мисли инх,оро надидаам, гуфтани Ибни Батута, ки инхр чдвонони муч,аррад х,астанд. Шахсеро барои худ хамчун масъул интихоб карда, ба вай итотат мекунанд. Номи чамъияти онх,оро Футувват меноманд. (59,с.215) хеле мухим аст.
Шарофатдин Туран дуруст мегуяд, ки ахигй ва чдмъияти синфй дар фарх,анги турк дар асри XIII маънии б_ар_ожарир.о дошт. Дар забони турки акй аз хамин вожаи ахй баромадааст, вале он комилан як нест. Ташкилоти ахй хамон ташкилоти футувватро дорад. Мо гуфта наметавонем, ки ин ташкилот факат турки бошад (154,с.56).
К,урбон Восеъ ба маврид таъкид мекунад, ки: вожаи ахй мисли муродифоти истилохияш футувват ва чдвонмардй сирф ба маънии истилохй истифода шуда, хатто рисолахое низ тахти хамин унвон ба вучуд омадаанд. Баромади ин истилох арабист на турки, ки асосан ба маънии „бародар" ё "бародарй" ва чдвону "чдвонмардй" истифода шудааст. (170,с.19-30). Заминай арабй доштани ахиро хануз Гордлевский В. А. (44,с.И81) ва мухак,кик,они турк - Абдулбокй Гулпинорлй ва Ахмад Кабаклй (27,с.354) таъкид кардаанд.
Мух.имтарин сарчашмае, ки дар бораи ахихо бахс мекунад "Рехда"-и Ибни Батута мебошад. Ибни Батута шахсест, ки худ борхо дар сарзамини Туркия мехмони чамъияти ахиён гардида, аз чрниби онхо навозишхои зиёдеро эхсос намудааст. Ин асар вокеан комилтарин сарчашмаест, ки дар бораи пайдоиш ва тахаввули чдраёни ичтимой-ахлокди Ахиён маълумоти нодир медихад. Аз ин ру, ривочи ин чараён дар асрхои XII-XIV дар Осиёи Хурд басанда аст, ки Ибни Батута ба хар ч,ое, ки мерафт, суроги зовияву остонаи ахиёнро мекард.
Ибни Батута чамъияти мазкурро бо истилохоти сегона „ахй", "футувват" ва "чдвонмард" дар "Сафарнома"-и худ ёд мекунад. (59.С.191).
Гузангга аз ин Батута таъкид менамояд, ки: гарибе, ки вориди шахрашон мешуд, дар остонаи ахиён чрй меёфт ва то хангоми рафтан худро осуда эхсос мекард. Агар шабе мусофир намерасид, гизоеро, ки тахия мешуд, худашон мехурда нд ва сипае ба рак,су суруд мепардохтанд. Фардо боз ба корхонахои худ рафта ба касбашон маїшул мешуданд.(59,с.281). Ин чихати масъала, яъне аз хисоби афроди маслаки мукаммал будани ташкилоти Ахиён ва камари гирифтан дар тамоми риштахри илму амал кимати амаливу назарии хешро молик буда, барои тарбияи наслхри замонхр ва дарки маърифати худшиносии он зарурати аввалиндарачдро молик мебошад.
Мухдмтарин хусусияти ахлок,ии "Футувватнома"-и Буррозй дар он аст, ки инсон ва макрми он дар асар танхр барои KopjKLjftejK о фари да шудааст. Муаллиф дар ифшои ин масъала сухбати Алй ибни Абутолибу пайгамбарро меорад, ки мухтавои он бузургии некист. Дар ин маврид педагоги асри XVIII англис Чон Лок низ мегуяд: Некй аламро кам кунад ва аз бадй эмин дорад"... (2,с.75). Вокеан, аз нигохи вакту замон миёни валодати Чрн Локу некий гуфтан Алй ибни Абутолиб 1100 сол масофа бошад хам, айнияте миёни гуфтори онхо мавчуд аст. Пас, маълум мегардад, ки тарбияи маънавии инсонхр хамеша дар назари инсонхри худшинос будааст.
Буррозй ба ракдми хдфт хамчун ба чизи мук аддас мунисибат дорад. Ба назари у Ижсол аз хдфт ишкел: cap, ду дасту ду по, синаву пушт иборат аст. Дунё осмону замин низ аз хафт табакд иборатанд. Рузхри хдфта низ ба х,афт так,сим мешаванд. Китоби К,уръон х,ам аз хафт пора иборат аст. Шаби кадрро 27 рамазон муайян намудаанд. Хднгоми намоз инсон ба хдфт узваш сачда мекунад. Х,асанотро худой таоло хафт кард. Хддди мулки Юсуф хдфт буд. Асх,оби Ках.ф х,афт нафар буданд. Ч,умлаи ситорагон ба хдфт таксим мешаванд. Пайгамбар Каъбаро х,афт маротиба тавоф кард. Фотехд х.афт оятро дарбар мегирад. Умри одами хдфт давра дорад. Даврахри умри одами, ки аз тарбияву таълим ва сабзишу камолот иборатанд. Агар дар мукриса ба зиндагиномаи бузургон аз чумла Ибни Синову назари Чон Лок нисбати ч,ентелмен ва тахдили типологии ахих,о бах,с намоем, хусусияти муштараки ч,ентелменх,ои таргиб намудаи Ч,.Локу "Олуфтах.о"-и тасвир намудаи С.Айнй ва ахихрро бар асоси тарбияи мехнатии муштараки онх,о дидан метавон.
(1049-1142) Абдулмачд Саной ибт. а. XII, Аттор ибт. а. XII ва Чалолиддини Румй (1207-1274) меравад.
Дар асри XIII афкори тасаввуфй ва ичтимой-ахлокии Ахй дойр ба фах,миши зиндагии инсон ва вокеияти хдстии худо ба нуктаи куллй даст ёфта, тамоми тарафх,ои олами исломро фаро гирифт.
Мах,з дар хамин давра халкдои турк, ки Анадолуро кайхр боз ватан карор дода буданд, аз таъсири тасаввуф ва ахй дар канор намонданд.
Агар ба масъала аз чихдти мавзуи тасаввуфу чдраёни ичтимой-ахлокии Ахй нигох. кунем, мебинем, ки дар ин давра Анадолу аз хдр чихдт хдмчун сахдаи фаъолияти ин чдраёнхр карор доштааст.
Дар натичди истилои мугул ва фишори гурухдои мухталифи гоявй ва сиёсати давлатии Салчукиён арбобони бар астаи тасаввуф ва номбардорони чдраёни футувват ахиён аз зодгох,и худ илои ватан кардаанд. К исме аз онх,о ва минтаках,ои нисбатан аз истилои мугул эмин монда, аз ч;умла Анадолу маскан гузиданд. Дар миёни ин чдвонмардону дарвешх,ои суфй шахсиятх,ои бузурге буданд, ки сабаби пайдоишу рушди тасаввуф ва ойини ичтимой-ахлок,ии Ахй дар Туркия гардидаанд. Дар Куния Ч,алолиддини Румй, дар Токдй Фариддадини Ирокй, дар К,айсар Маннаддини Дас, дар К,ироншах,ир Хоч;а Бектоши Вали, дар Сивое Носириддин ва дар Анадолу Буррозй барин суфиёну ахимашрабон ва садх,о дигаронро шуморидан мумкин аст.
Дар охирхри асри XII дар сархадхри гарбу шаркии давлатхри исломй ба маданияти ислом ду х,одисаи мух,им ба назар мерасад. Яке аз инх,о х,амчун давоми х,одисаи х,уч;умх,ои паёпайи салибдорон, баровардани мусулмонон аз Андалусия, дигараш бошад, дар натичди истилои мугул бархдм хурдани маданияти Хоразм мебошанд.
Дар огози асри XIII аввалан дар Андалусия, баъдтар дар Хоразм табаддулоти сиёсии дохилй cap зад. Ин х,одиса мучиб бар он гардид, ки намояндагони ду маркази фикрии маданияти ислом ба Анадолу панох, оварданд. Хдмин омилх,о дар давлати Салчукии Анадолу ба як таровати фикрии бисер кавй, ба як хдракати бедоршавии фикрию маданй сабаб шудааст.
Бад-ин манзур акидае пеш меояд, ки гуё такдири илох,й х;учуми салибдоронро дар Fap6y истилои мурулро дар Шарк; восита намуд, то Анадолу маркази маданияту фархднги нави башарият ва дурнамои саховату шучоати Ахй дар сарзаминх,ои исломй гардад.
Мукаммалтарин тарбияи Шахе, танх,о бо рох;и таъмин кардани покии дилу крнеъ гардонидани нафс ва мутмаинкунии андешаву амал муяссар мегардад. Ин чиз дар маданияти халкдои турк, махсусан, маркази тамаддуни он - Анадолу бо якчоягии Мадраса, такяхонах,о, остонах,о ва зовияхо х,акик;ат пайдо кардааст.
Дар замони тохтутози мугулх,о, ки давлатх,ои пуриктидор фурр рафта, ч,амъияти Осиёи Маркази хдма чизашро гум кард, бар илова вакте ки самимият ва садокати оила х,ам ру ба вайронй них,од, инсон ба хатари гум карднаи худаш ру ба ру омад. Дар ин маврид мардум ба такях,о, остонахо, тарик,атх,о ба хусус тарик,ати ичтимой-ахлок;ии Ахй бахри халосии инсон ба самимият ва имон ру оварданд ва инсонро аз гумшудан нач,от дода тавонистанд. Инсоне, ки ба доираи ин тарикатх,о - тасаввуфу Ахй ворид мегардад, пеш аз хама аз тамоми хдвасу х,исх,ои шайтонй ва хдйвонй пок гардида, танх,о дар рох,и худо буданро мароми хеш медонист.
Мавлонои Рум хусусиятх,ои тасаввуфу ахиро дар шасияту осораш зинда кард. Сабаби асосии абадзиндагии У дар он аст, ки зиндагияшро бар асосх,ои ачз, факр, шафкат ва тафаккур мувофик; намуд. Пас таълимоти омехтаи тасаввуфу ахигии у инсонх,оро ба хдкикат ва худо наздик кард.
Хдмин тавру дар миёни инсонхо тавлид гардидани хисси бародарии хак,икй, мухаббати бериё ва дар тули асрхо идома ёфтани он мах,з тавассути Ахй ва тасаввуф таъмин гардид. Тарикати Ахй ва такяхову остонахояш дар тули асрхо бахри рушду нумуи санъат, адабиёт, мусикй, шеър, харакат тафаккур ва умуман худшиносй мисли замини пурсамар шахсиятхои барчастаеро парвариш намуд, ки шарафи адабу фархднги кишвари Туркияро таъмин кард.
Сабаби таълифи асарашро Бургозй дар бузургии роху равиши ахиён ва надоштани асари чомеътаре, ки тамоми нозукихои ин чараёнро ошкор мекарда бошад, медонад. Биноан, барои муайян намудани ин тарикдт бисер масъалахои мушкил мавчуд буд, ки чавоби он масъалахоро дар ин китоб равшан намудам ва онро ба турки навиштам, мегуяд.
Бургозй ин асарро соли 1250 дар Анадолу ба забони турки навиштааст. Аз ин ру, ин рисоларо, ки роху равиши ахиёнро фаро мегираду ба забони туркист ва табиист, ки барои мардумони туркизабон пешкаш гардидааст, то ки ощо аз мухтавои рабту низоми ин чараёни ичтимой-ахлокй вокиф бошанд, биноан, даъвои муаллиф, ки худро аввалин нафар таблиргари ин ойин медонад, дуруст аст.
Буррозй тарбияи Инсони Комилро марх,ила ба марх,ила муайян менамояд, яъне фард ибтидо маромеро х;авас мекунад, баъд барои фаро гирифтани он шуруъ мекунад. Ононе?ки матонату азамати к,авй доранду аз мушкилоти пеш меомада намехдросанд, нияти доштаашон чомаи амал мепушад ва хддаферо, ки дар пеш гирифтаанд, хдтман нишонрас мегардад. Вале Бургозй равандагони ин рох,и бузургро бе муршед тасаввур намекунад, ки мегуяд: "Касе, ки шайх надорад, шайхи у шайтон аст" (2,с.И4). Ч,их,ати асосиву амалии мак;сади муаллиф имруз х,ам хеле мух,им аст. Дар замони мо, ки инсон ва чахонфахмиву чахондарккунии он басо амику дак;ик; иртифо ёфтааст, хамин масъала, яъне устоди рохнамо доштану зимни назари V рох гирифтан дар тамоми риштахри илму амал кимати амаливу назарии хешро молик буда, барои тарбияи наслхри замонхр ва дарки маърифати худшиносии он зарурати аввалиндарачдро молик мебошад.
Мухдмтарин хусусияти ахлок,ии "Футувватнома"-и Буррозй дар он аст, ки инсон ва макрми он дар асар танхр барои KopjKLjftejK о фари да шудааст. Муаллиф дар ифшои ин масъала сухбати Алй ибни Абутолибу пайгамбарро меорад, ки мухтавои он бузургии некист. Дар ин маврид педагоги асри XVIII англис Чон Лок низ мегуяд: Некй аламро кам кунад ва аз бадй эмин дорад"... (2,с.75). Вокеан, аз нигохи вакту замон миёни валодати Чрн Локу некий гуфтан Алй ибни Абутолиб 1100 сол масофа бошад хам, айнияте миёни гуфтори онхо мавчуд аст. Пас, маълум мегардад, ки тарбияи маънавии инсонхр хамеша дар назари инсонхри худшинос будааст.
Буррозй ба ракдми хдфт хамчун ба чизи мук аддас мунисибат дорад. Ба назари у Ижсол аз хдфт ишкел: cap, ду дасту ду по, синаву пушт иборат аст. Дунё осмону замин низ аз хафт табакд иборатанд. Рузхри хдфта низ ба х,афт так,сим мешаванд. Китоби К,уръон х,ам аз хафт пора иборат аст. Шаби кадрро 27 рамазон муайян намудаанд. Хднгоми намоз инсон ба хдфт узваш сачда мекунад. Х,асанотро худой таоло хафт кард. Хддди мулки Юсуф хдфт буд. Асх,оби Ках.ф х,афт нафар буданд. Ч,умлаи ситорагон ба хдфт таксим мешаванд. Пайгамбар Каъбаро х,афт маротиба тавоф кард. Фотехд х.афт оятро дарбар мегирад. Умри одами хдфт давра дорад. Даврахри умри одами, ки аз тарбияву таълим ва сабзишу камолот иборатанд. Агар дар мукриса ба зиндагиномаи бузургон аз чумла Ибни Синову назари Чон Лок нисбати ч,ентелмен ва тахдили типологии ахих,о бах,с намоем, хусусияти муштараки ч,ентелменх,ои таргиб намудаи Ч,.Локу "Олуфтах.о"-и тасвир намудаи С.Айнй ва ахихрро бар асоси тарбияи мехнатии муштараки онх,о дидан метавон.
"Остона" макони чамъойии ахиён аст. Ахли сухбати "Остона" ахиёнанд.ки шабнишиниро ба суханони лутфомез ва самимонаи худ хусн бахшида, хурраму хандон дар хузури мех,монон ё гарибони панох,бурда ва ё ба зинх,ор омада мегузаронанд.
Мух,имтарин хусусияти „футувватнома"-и Бургозй аз он аст, ки муаллиф марх,илах,ои ин чдраёнро бо номи Сайфй ва К,авлй зикр мекунад. Шохаи кдвлиро аз Абубакри Сиддик, медонад ва Сайфиро ба Алй ибни Абутолиб. Пайравони Ахй ибтидо дар мархилаи К,авлй аз санч,иш гузаштану камарбанди мардонагиро, яъне „Шадд"-ро ба миён бастан ба марх,илаи дуюм - Сайфй ворид мегарданд.
Мухимтарин кисмати "Футувватнома"-и Бургозй ба масъалаи адаб нигаронида шудааст. Дадафи умдаву асосии рисола низ адаби ахиён ва тарзу тарики ойинпазириву расму русуми эшон аст. Дар „одоби" ин рисола, ки ба назари мо як навъ китоби муоширати инсонхост, мух,имтарин аркону одоби ойини ахй хувайдо мегардад. Дар ин кдсмат чуноне ки мебинем: одоби хурдан, нушидан, об додан, хидмат кардан, сухан гуфтан, чизе харидан, ба хона ягон чизе овардан, мех,мон шудан, ба назди бузургон рафтан, х,олу ах,воли шахси маризро пурсидан, ба мотам рафтан, ба хона даромадан, ба мех,монй даъват кардан, ба кабристон рафтан, ба сайругашт баромадан, об рехтан, дар хдммом истодан, дар хдммолй хидмат кардан ва дигарх.0 барин унсурх,ои асосии ахлок, шарх,у тавзехи худро ёфтаанд. Ч,ихати мухдши рисола дар маънидоди тарзи либоспушии ахиён аст.
Хусусияти бузурги ахлокии ахиён дар он аст, ки хдр нафари узви он сохиби касбе мебошанд. Бургозй таъкид менамояд, ки ахиро месазад хунаре дошта бошад. Шахсе,ки х,унаре надошта бошад, ахли футувват шуда наметавонаду ба дарачди „ахигй" ворид намегардад.
Ба назари мо ин гуна муносибат намудани Ахй бузургтарин лахзаи тарбиявии ахлок й ва маънавии инсон аст, ки имруз х.ам аз манфиат холй нест. Ин гуна хислату хусусияти ахй имрЗ?з низ дар
Туркия агарчи номи созмони ахиву фатиро ба забон камтар меоранд, вале дар шаклхри гуногун, масалан, компанияхои хайриядеху вакфй, ки барои ниёзмандон роич, маводи хурокаву пушокй ва то андозаи муайяне пул медщанд, сарчашмаи худро аз ахди классикии турки ба мерос гирифтаанд.
Дар "футувватнома" Бургозй як катор инсонхоро, ки ба корхои нораво машгуланд ба ойини Ахй ворид намекунад: мунофик, майхора, даллок, даллол, чдррох,, сайёд, мухтакир, шахватпараст, гайбату суханчин, бахил, дуздй, бухтон, харомхур ва хдвову хавас аз ин кабиланд.
Бургозй дар ойини Ахй мувофикати хамсу батро ч,ихати асосии камолот медонад.
Биноан дар тарбияи маънавии чавонони гузаштаву кунунй сахми босазо гузоштани пайравони чдраёни Ахй крнунияти суннатии хешро молик аст.
