Содержание к диссертации
Кереш 4
I булек. Эдуард Касыимовньщ башлангыч чор ижатында шэхеснец художестволы концепциясе формалашу 18
1.1. «Шэхес концепциясе» тешенчвсенец асылы пэм аныц татар матур эдэбиятында яктыртылышы 18
1.2. Эдипнец хиквялэрендэ кешелеклелек менэсэбвтлвренец чагылышы 30
II булек. Язучыныц повестьларында шэхеснец художестволы концепциясе формалашута тирэлекнец тээсире 56
III булек. Эдуард Касыимовньщ романнарында шэхес концепциясенец художестволы эволюциясе 78
3.1. «Гомер ике килми» романында илебез тарихыныц чагылышы пэм аныц художестволы гэудэлэнеше 79
3.2. «Чулман — оныклар дэрьясы» дилогиясендэ образлар системасы 90
3.3. «Шицмэсен голлэрец» романында уцай пэм тискэре геройларныц художестволы эшлэнеше 111
3.4. Эдэби осталык мэсьэлэлэре 139
Йомгаклау 156
Библиография 163
Кушымта 179
Введение к работе
Тикшеренунец актуальлеге
Хэзерге гуманитар фэндэ кеше шэхесе тезелеше терле яклардан ейрэнеле, э сэнгать барлык фэннэрнен позициялэрен берлэштерв. Кеше — сэнгатьнец теп вйрэну объекты. Эдэбият «кеше белеме» фене булганлыктан (М.Горький билгелэмэсе), швхес проблемасыньщ узенчэлекле хэл ителуе hap язучыныц теп ижат юнэлешен билгели, кеше шэхесенец асылын, табигатен анлавы да аныц ижатында турыдан-туры чагылыш таба. Бу унайдан эдэбият белемендэ «Концепция человека составляет основу, движущее начало искусства, внутреннюю сущность художественного образа. Вокруг этой основной проблемы концентрируются все другие компоненты искусства» дигэн фикерлэр эйтелэ (146, с. 3).
Автор концепциясе тешенчэсенец «система взглядов на то или иное явление, способ анализа каких-либо явлений ... общая идея (произведения — Г.Х.)» (11, с. 124-125) дигэн фэнни билгелэмэсе «шэхес концепциясе» (ягъни шэхескэ карашлар системасы) тешенчэсеннэн шактый киц. Тагын шуны да ассызыклау мепим: тегесе дэ, монысы да язучы иждтыньщ бердэм художестволы концепциясен тэшкил итэлэр. Ижтимагый чынбарлык, деньяны танып-белу узенчэ л еклере, язучыныц эстетикасы heM психикасы художестволы концепциядэ турыдан-туры яки читлэтеп сурэтлэнэ. Язучыныц шэхси карашлары системасы аныц индивидуаль булуында доминант роль уйный, шул ук вакытта, кагыйдэ буларак, ул гомумэдэби концепциянец эпэмиятле сыйфатларын да узенэ сыйдыра. Димэк, язучы ижатында шэхес концепциясен тикшергэндэ, эстетик Ьэм эхлакый идеал, аныц билгеле бер чорда жэмгыятьтэ естенлек иткэн аерым билгелэре, язучыныц фэлсэфи, медени кыйбласы узенчэлеклэре проблемаларыннан читкэ китергэ ярамый.
Кешене эзлэу — менэ нерсе характерлы татар халкыньщ куп гасырлык едебияты тарихына. Билгеле булганча, кешелек горурлыгы, башкаларга телэктэшлек курсэту, шэхестэ уцай сыйфатлар тэрбиялэу кебек идеялар борынгы язма эдэбиятта ук куренэ башлый. Шэхеснец гуманлылык концепциясе, ягъни кешене билгеле бер ехлакый нормалар белен тормыштагы уцай башлангычларны узенэ туплаган зат буларак кабул иту эле урта гасырларда ук ижат иткэн Кол Гали, Сэйф Сараи, Котб, Мехэммэдьяр Ьэм башка шундый куренекле едиплэргэ дэ хае була. «Борынгы Ьэм урта гасыр терки-татар эдэбиятында кешегэ гуманистик караш, деньяви белем, явызлыкка карты гаделлек керэше эпэмиятле проблемалардан санала. Шулай ук шэхескэ пэм акылга ирек, эхлакый кануннарны яхшырту борынгы эстетик тэгълиматньщ узек масьэлэсе булып тора. Мондый карашларньщ традициясе Гарэп Квнчыгышы, Урта Азия, Иран эдэбиятларыннан пем, гомумвн, урта гасыр философиясендэге прогрессив башлангычтан ук килуен ачык курергэ мвмкин», — дип яза танылган эдвбият галиме М.Ж елелиева (39, б. 468-469). Тора-бара элеге концепция жэмэгатьчелек ацы, гуманизм принцибыныц усеш этапларына бэйле рэвештэ узгэрэ бара. Элеге чорларньщ пэркайсында эдэбиятта ачык чагылган шэхес концепциясе кешегэ яца ижтимагый-тарихи шартларда швхес буларак формалашырга пэм расланырга, табигать тарафыннан аца бирелгвн эчке мемкинлеклэрен тулырак ачарга, аларны тагын да устерергв Ьвм камиллэштерергэ ярдэм итэ. Шэхес концепциясе, фэлсэфэ концепциясе кебек ук, пэрвакыт кешелекнец уз-узен ацлавы нэтижэсе h9M бер ук вакытта яца девере дэ булып тора. «История искусства в этом контексте может рассматриваться и как история человеческой «философии», и как история самопознания человечества» (116, с. 3).
Совет чорында эдэбият ижтимагый пэм сыйнфый менэсэбэтлэрне беренче урынга куеп сурэтлэде, э кеше пэм аны ацлау яки аца карата булган менэсабэтлэр, кыскасы, шэхес концепциясе арткырак планда калды. Хэзер исэ, жэмгыятьте естенлек иткэн демократия, суз иреге шартларында, теге яки бу язучы ижатын ейрэнгэндэ, алга кешелеклелекне, кешенец узенчэлекле концепциясен кую зарур. Кешегэ карата кешелекле пэм мипербанлы менэсэбэт курсэту, инсанны Илапи кеч вэкиле яки табигать баласы буларак карау Ьэм сурэтлэу беренче урынга куелырга тиеш.
Бу яссылыкта герой проблемасын hep эдэби чорга хае узенчэлеклерге бейле ревеште ейрену MehHM тес ала. Эдеби геройда язучыныц гына тугел, белки, шул чордагы жэмгыятьнец де шехеске менэсебете, кешенец деньядагы Ьэм жэмгыятьтэге ролен ацлавы чагыла. Мондый образда эхлак пэм этика нормалары тулырак гэуделэне, фелсефи фикерлэр ачыграк кисешэ. Герой образы, деньяны танып-белуне дэ, рухи баету Ьэм тэрбиялеуне де теп вазифасы итеп алып, жомгыятьнец алга таба тагын да колачлырак усешен теэмин иткен кечлерне чагылдыру ролен ути. XX гасырньщ 60-80 нче еллары едебиятында шехес концепциясе татар халкы тарафыннан кешелек яшеешен ацлауныц шундый епэмиятле бер дэвере булып тора.
Шэхес концепциясе, везгыять белен узаРа катлаулы бвйлэнештэ торган билгеле бер типтагы героилар тудырганда, свнгатьлелек чараларына бэйле рввештв тормышка ашырыла, автор карашлары бердвмлегендэ пэм эсер стилендэ кинрэк чагылыш таба. Эдэбият белемендэ шэхеснец художестволы концепциясе всэрнец бвтен элементлары да тупланган узэк дип билгелэнэ: «Это центр, откуда исходят и куда сходятся все составные части произведения» (65, с. 4).
«Новое искусство никогда не начинается с новых форм, но всегда начинается с нового героя, потому что в этом образе фокусируются общественная действительность и диалектическое единство авторской концепции» (12, с. 11). Автор концепциясен куп очракта узенэ туплаган герой образыныц эпэмияте турындагы элеге фикер бугенге кендв дв актуаль булып кала.
Димэк, теге яки бу язучы ижатын вйрэнгэндэ, аныц всэрлэренец ижтимагый пэм эхлакый эчтвлеген билгелэгэндэ, шэхес проблемасыныц язучы тарафыннан ничек чишелуен твшенергэ кирэк. Элеге хезмэтне язу ечен сайланган теманыц актуальлеге беренче чиратта энэ шуныц белен ацлатыла.
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе
Соцгы елларда рус вдэбияты белемендэ элеге проблема А.Агеев, А.Аннинский, В.Борщуков, А.Бочаров, В.Гогиевский, И.Дунаевская, Н.Жулинский, Л.Иваницкая, А.Иезуитов, Ф.Кузнецов, Н.Надьярных, А.Овчаренко, Вл.Огнев, В.Тимофеев, М.Храпченко, В.Щербина пэм башка галимнэрнец хезмэтлэрендэ тикшерелэ (12; 27; 32; 36; 49; 61; 114; 146).
Социалистик реализм эстетикасында шэхес концепциясен ейрэнугэ багышланган фэнни жыентыкларда элеге проблема терле яклап яктыртыла (58; 57; 56; 60).
Рус эдэбиятыннан тыш, башка халыклар эдэбиятында да шэхес концепциясен, бетен эдэбият яссылыгына куеп, гомуми планда пэм теге яки бу язучы ижаты мисалында ейрэнугэ багышланган фэнни хезмэтлэр байтак.
«Традицион кытай культурасында кеше концепциясе» дигэн хезмэттэ (59) шэхесне фэн, жэмгыятькэ бэйле рэвештэ ейрэну тенденциясе алга куела, кытай сэнгатендэ шэхес концепциясе усешенэ гомумакадемик планда фэнни-аналитик кузэту ясала.
И.К.Дунаевская Балтыйк буе (Латвия) халыклары эдэбияты белен А.Грин ижатыныц бэйлэнеше мисалында кешенец пэм табигатьнец этик-эстетик концепциясен билгели. Галимэ, шэхес пэм табигать арасындагы мепим бэйлвнешне курсэтеп, кеше табигатьтэ усеш тукталган жирдэ барлыкка килэ: нэкъ менэ монда бары тик кешелэргэ генэ хае булган пэм жисми яшэешнец ахырына кадэр дэвам иткэн рухи усеш башлана, дигэн фикер эйтэ (32, с. 17).
Адыгеи эдэбиятында Н.Х.Хуажева язучы Аскер Евтых прозасы мисалында шэхеснен художестволы концепциясен тикшерэ (142). Анда адыгей эдэбиятында шэхес концепцияее формалашуы кузэтелэ, язучы ижатыныц бетен чорларында элеге концепциянец ни рэвешле гамэлгэ ашырылуы анализлана.
Д.С.Схаляхо шул ук адыгей эдэбияты пэм халык авыз иж,атында хатын-кыз шэхесе концепцияее эволюцияеен ейрэнэ (109). Элеге хезмэтендэ автор, монографик планда беренче булып, адыгей милли эдэбияты Ьэм фольклорында хатын-кыз образы усешенец сэбэп пэм закончалыкларын билгели, хатын-кыз шэхесе концепцияеенец эволюцияеен ачыклый. Хатын-кыз образларын, тарихи-ижтимагый тамырлары яссылыгыннан чыгып, теркемнэргэ туплый, аларныц типологик сыйфатларын, усеш узенчэлеклэрен куреэтэ.
Р.Д.Мостафинаныц башкорт эдэбиятында шэхес проблемасын ейрэнугэ багышланган хезмэтендэ 1930 нчы елларда герой концепцияеенец усеш узенчэлеклэре билгелэнэ, аныц ни рэвешле гамэлгэ ашырылуы куреэтелэ (82).
1930 нчы пэм 1960 нчы еллар эдэбиятын берлэштерэ торган уртак мэсьэлэ — ул илдэ барган ижтимагый узгэрешлэр пэм сыйнфый каршылыклар яссылыгында яца геройныц формалашу узенчэлеклэрен сурэтлэу. Ф.Мусин эдэбият тарихында элеге еллар югарыда эйтелгэн мэсьэлэгэ художестволы якын килу heM аны шушы кузлектэн чыгып яктырту ягыннан аерылып торалар, дигэн фикер эйтэ (78, с. 6-7).
Татар эдэбиятында шэхеснец художестволы концепцияее эволюцияеен тикшеругэ багышланган махсус монографик хезмэт элегэ юк, эмма аерым язучылар ижатында герой проблемасын хэл итугэ багышланган хезмэтлэр байтак. Галимнэр, тэнкыйтьчелэр эдэбият фэне усешенец терле чорларында шэхес пэм чор концепциясен ейрэнугэ багышланган монографиялэр пэм мэкалэлэр бастыралар. Бу мэсьэлэ элегрэк чорларда Г.Ибрапимов, Г.Сэгьди, Г.Халит, И.Нуруллин кебек галимнэр тарафыннан тикшерелэ; М.Хэсэнов, А.Эхмэдуллин, Т.Галиуллин, Ф.Галимуллин, Ф.Мусин, Ф.Хатипов, Р.Ганиева, Й.Нигъмэтуллина, М.Ждлэлиева, Э.Галеева, Р.Сверигин, Р.Мостафин, Н.Ханзафаров, Д.Запидуллина пэм башкалар тарафыннан дэвам иттерелэ, элеге влкэдэ игьтибарга лаеклы кузэтулэр ясала (47; 104; 122; 90; 134; 7; 22; 19; 77; 131; 25; 83; 38; 14; 107; 72; 124; 44).
Шушы унайдан Р.Г.Салиховньщ «Герой пэм эпоха (татар эдэбиятында герой концепциясе)» монографиясен (99) аерым билгелвп узарга кирэк. Хезмэттэ, Октябрь инкыйлабыннан алып, узган гасырньщ 90 нчы елларына кадэрге вакыт эченда татар эдэбиятында чор пэм герой концепциясе гомуми планда беренче тапкыр тикшерелэ. «Социалистик реализмныц кояш баешы» чорында (Р.Салихов) ижат ителгэн эдаби эсэрлэрне анализлап, галим ул вакытта язучыларныц шэхес концепциясенэ карашлары узгэруен билгелэп уза. Галимнец фикере буенча, эдэбият, усэ-узгэрэ барган саен, эчке тазелеше ягыннан да консерватив булып кала алмый. Аныц кузэтулэре барышында туган нэтижэлергэ карап, без бу чорда, XX йез башы татар эдэбиятындагы шикелле, шэхесне бетен катлаулылыгында сурэтлэу принцибыныц алга чыгуын курэбез. Р.Салихов фикерлэре 1960-80 нче еллар эдэбиятында шэхеснец художестволы концепциясен ацлауда шактый эпэмиятле роль уйный. Эдэбият галиме Э.Галеева элеге хезмэткэ тубэндэгечэ бэя бирэ: «Р.Салихов «Герой и эпоха (Концепция героя в татарском литературоведении)» дигэн хезмэтендэ 20-30 нчы еллар эдэби фэнни-тэнкыйть мирасын герой проблемасы ноктасыннан чыгып анализлады. Татар эдэбият белемендэ, шул исэптэн 20-30 нчы еллар тэнкыйтендэ пэм фэнендэ, герой проблемасын анлау мэсьэлэсен кутэрде. Ул бу месьэлэне киц фонда алып тикшерде. Бу проблеманы хэл итудэге каршылыкларны курсэтте. Шунысын да билгелэп утэргэ кирэк: Р.Салихов хезмэтендэ 1920-30 нчы еллар татар галимнэренец пэм тэнкыйтьчелэренец герой проблемасын айрану, хэл иту юнэлешендэ эйтелгэн фикер-карашларына негатив бэя биру естенлек итте» (14, б. 15).
Шэхеснец художестволы концепциясе проблемасын ейрэнугэ багышланган хезмэтлэрнец бик кубесендэ язучылар эсэрлэрендэ шэхесне эчке деньясы белэн гармониядэ, аны бетен барлыгы белэн бирергэ тырышалар, дигэн фикер эйтелэ.
М.М.Хэбетдинова Ь.Такташ иждтында шэхес проблемасыньщ чишелешен символизм ижат методы яссылыгында ача (118).
Р.Ф.Шэфигуллина «Эдэби эсэрнец серле теле... (Файл Шэфигуллин ижатында шэхес фэлсэфэсе)» дигэн монографиясенда (144) Ф.Шэфигуллин ижатында шэхес фелсафэсен тикшереп, эдипнец hep жанр елкэсе, hep есере, hep героеньщ уз местекыйль мэгънэсе белэн аерылып торуын эйтэ. Шул ук вакытта аларныц бер идея-эстетик концепциянен купкырлы чагылышы икэнен, ягъни Ьэрбер герой ижади шэхеснец узгэ гэудэлэнеше булуын исбат итэ.
А.Саттарова бугенге кон драматургиясе (1985-2000 нче еллар) мисалында чор heM герой концепциясен ейрэнэ (100).
Эдебиятта шэхеснец художестволы концепциясенец ейрэнелу дережесене кыскача йомгак ясап, шуны ейтерге мемкин: терле халыклар едэбиятында елеге мэсьелэ шактый дэрежэдэ тикшерелген, эле дэ бу елкэдэ яцадан-яца ачышлар ясала тора; ченки, милли эдэбиятныц узенчэлеклэрен билгелэгэндэ, иц элек анда шэхес концепциясенец нинди эволюция кичеруен кузэтергэ кирэк пэм, шуннан чыгып кына, житди нэтижэлэр ясарга мемкин. Шэхеснец художестволы концепциясенец эдэбиятта киц яцгыраш алуы энэ шуныц белэн ацлатыла да.
Эдуард Касыймов ижатыныц ейрэнелу деражэсе
Куренекле язучы Эдуард Салихжан улы Касыймовныц ижаты монографик планда элегэ кадэр тикшерелмэгэн иде. Аныц хикэялэре, очерклары, романнары, аеруча «Шицмэсен геллэрец» исемле эсэре бетенлэй ейрэнелмэгэн иде диярлек.
Шулай да хэзерге вакытта замандашларыныц Э.Касыймов шэхесе турындагы купсанлы истэлеклэре пэм аныц ижатына багышланган куп кенэ фэнни мэкалэлэр барлыгын билгелэп утэргэ кирэк. Алар арасында язучыныц шул чорда теге яки бу эсэре басылып чыгу уцаеннан язылганнары да, житди фэнни тикшеренулэр максатыннан чыгып башкарылганнары да бар. Бу уцайдан эдэбият галиме Т.Галиуллинныц тубэндэге фикерен искэ алырга кирэк: «Узе исэн чакта аны тэнкыйть артык иркэлэмэде, игътибары белэн «бозмады». Н.Юзиев, Р.Мостафин, Ф.Мицнуллин, А.Шагалов, А.Казанцев, Х.Зарипов, А.Эхмэдуллин, Ф.Сафин, Ш.Зэбиров, Ф.Зелкарнэев, Ф.Ганиева пэм башка тэнкыйтьчелэр, журналистлар Э.Касыймовныц ижат юлын кузэтеп барсалар да, аныц эсэрлэрен чын-чынлап, объектив ейрэну — килэчэк эше» (21,6. 5).
Язучы ижатын ейрэнугэ, беренчелэрдэн булып, эдэбият галиме, тенкыйтьче Ф.Мусин алына пэм элеге юнэлешкэ узеннэн шактый зур елеш кертэ. Галим, Э.Касыймов ижатын дайми кузэтеп, аныц эсэрлэренэ тирэнтен эдэби анализ ясый, уцай яклары белен берреттен, социалистик реализм едебиятына хае булган кимчелеклерен де курсетеп уза.
«Тарих пем заман» китабында (79, б. 120, 129-130, 146-148, 167, 164-179) автор, узган гасырныц 60-80 нче еллар татар прозасын анализлаганда, Э.Касыймовнын «Чулман — оныклар дерьясы» дилогияеен шул чорда производство темасына язылган башка есерлер белен чагыштырып, аларньщ узенчелекле якларын билгели, теманы ачуда кулланылган уцай heM бик ук отышлы булмаган алымнарны иске алып ките.
Вакытлы матбугат битлеренде де Ф.Мусинныц язучы ижаты турында байтак кына тенкыйди язмалары басыла. Меселен, «Тормыш сынавы аша» исемле мекалесенде (80, б. 100-108) галим, «Кояш кен де чыга» повестендагы Абдулла образыньщ бирелеше турында фикер йертеп, гарип кешенец есерде узек герой роленде суретленуе «Ничек яшерге?» диген сорауга кискен полемик тон бире, ди. Лекин есер девамында автор узе билгелеген юлдан читке ките heM сукыр Абдулланыц кузе ачылуын детектив суретлеу алымнары белен мавыга, дип фикер йерте Ф.Мусин. Нетижедэ томыш дереслегене зыян киле, есерге салынган полемик башлангыч бетен кечене янгырамый кала, ди галим.
Икенче бер китапта (76) галимнер, 1960 нчы еллар татар прозасын ейренеп, куп кене язучыларны, шул исептэн Э.Касыймовны да, заман темасы кызыксындыруы, аларньщ, рухи бай heM катлаулы чорныц терле якларына кыю ревеште утеп кереп, есерлеренде актуаль месьелелер кутерулере, укучыларны тирен борчый, уйландыра торган сорауларга жавап табарга тырышулары турында язалар. Тенкыйтьчелер, Э.Касыймовныц повестьларын Г.Беширов, А.Расих, Р.Техветуллин, М.Шерифуллин, башлап язучы Э.Ибрапимованьщ есерлере белен чагыштырып, аларньщ 1шркайсыныц авыл темасына язылган булуларын ейтелер.
Ф.Мусин «Хезерге татар прозасында уцай герой проблемасы (60 нчы еллар)» диген кандидатлык диссертацияеенде (78) Э.Касыймовныц «Гомер ике килми», «Томан аша» романнарында уцай герой проблемасыныц чишелешене игътибар ите heM едип ижатына 1960 нчы елларда естенлек иткен идеологик талеплерден чыгып бея бире.
Куренекле едебият галиме Р.Салихов та Э.Касыймов ижатына карата зур кызыксыну белдере. «Хезерге татар повестьларында характер» диген темага язылган кандидатлык диссертацияеенде (97) галим, характерларнын хеллер белен конфликты проблемасын ачу ечен, Э.Касыймовньщ «Кемеш язулы кылыч», «Сорбонна профессоры пэм без» повестьларын тикшеру объекты итеп ала. Хезмэттэ элеге эсэрлврдэге узок геройларга хае булган теп характерлы сыйфатларныц башлыча эш-хэрэкэтлэре аша ачылуы турында эйтелэ. Эш-гамэллэрнец тиешле дэрэжэдэ мотивлаштырылмаган булуы турындагы мэсьэлвлэр язучыньщ «Бир кулыцны, дустым!» повеете мисалында карала.
Р.Салиховньщ Э.Касыймов ижатын монографик планда ейрвнугв багышланган «Кояш томанны тарата» дигвн янэ бер китабына игътибарны юнэлтик (96). Хезмэттэ эсэрлэргэ яна тенденциялэр нигезендэ анализ ясала. Билгеле булганча, язучы ижатыньщ теп елеше аньщ ул вакыттагы Алабуга педагогия институтында эшлэгэн елларына туры киле. Р.Салихов эйтуенчэ, Э.Касыймов татар фольклорын Ьэм эдэбиятын укытуга пэм пропагандалауга куп кеч куя, гомумэн, татар эдэбияты усешенэ зур елеш кертэ. Монография авторы эдип ижатына уцай бэя бирэ. Галим, элбэттэ, Э.Касыймов эсэрлэрендэге кайбер йомшак якларны да иске ала, элеге нисбэттэн ул куп кенэ тэнкыйтьчелэрнец карашларын; бигрэк тэ 1983 нче елньщ февраль аенда «Казан утлары» журналы редакцияее ачып жибэргэн «Бугенге проза: герой лар, проблемалар» дигэн темага дискуссия барышында А.Гыйлэжев, Р.Мостафин, Ф.Хатипов, Э.Габиди, Ф.Зелкарнэев, И.Ахунжанов, Р.Хисмэтуллиннар тарафыннан эйтелгэн фикерлэрне мисал итеп китерэ. Эмма кимчелеклэрнен, кубесе заман тэкъдим иткэн жанр талэбеннэн килеп чыга, тар «производство» темасы кысалары котылгысыз рэвештэ уцышсызлыкка китерэ, ди Р.Салихов. Шулай булуга да карамастан, тикшеренуче Э.Касыймов эсэрлэренен уз укучысын табуын пэм эле дэ аны югалтмавын билгелэп утэ. Хезмэттэ автор тарафыннан эйтелгэн кайбер фикерлэр без эдип эсэрлэрен анализлау барышында ясаган нэтижэлэр белэн аваздаш яцгырый, э кайберлэре бэхэсле булып кала.
Э.Касыймов повестьлары турында А.Эхмэдуллин, Ф.Гыйльметдинов, Ф.Хесни, Ф.Зелкарнэев кебек эдэбият галимнэре, язучыларныц фэнни эчтэлектэге китапларда пэм вакытлы матбугат битлэрендэ басылган бэялэмэлэре дэ бар (9; 30, б. 115; 140, б. 234-341; 46, б. 176-178).
Э.Касыймовньщ «Гомер ике килми» романы, татар эдэбиятында шэхес культын фаш итугэ багышланган беренче эсер буларак, киц эдэби жэмэгатьчелектэ зур кызыксыну уятты. Эдипнец элеге эсэрене Ф.Мицнуллин уцай яктан бэя бирэ (71), язучыныц теп геройны ачу узенчэлеклерен тикшерэ, есэрнец идеясен билгели.
Л.МинЬажева «Ибрапим Салахов» исемле монографиясендэ, «Гомер ике килми» романыньщ узэк герое — Менирэ образын шэхес культы чорын яктырткан башка эсэрлэрдэге хатын-кыз героинялар белэн чагыштырып, «халык дошманы» дигэн тамга тагылса да, аньщ иренннэн ваз кичмэве, аннан баш тартмавы белен башкалардан аерылып торуын эйтэ (68, б. 55).
Э.Касыймовньщ житештеру темасына язылган «Чулман — оныклар дэрьясы» дилогиясендэ уз чоры ечен эпэмиятле булган мэсьэлэлэр кутэрелэ, шуна курэ эдвбият белгечлэре, тэнкыйтьчелэр тарафыннан элеге эсэргэ карата шактый каршылыклы фикерлэр эйтелэ. Н.Юзиев, М.Хэсэнов, Х.Хэйри, Ф.Ганиева, Т.Галиуллиннар (151; 135; 132, б. 103-134; 26, б. 158-163; 23) «Томан аша» пэм «Ьаваларда тургай» романнарыныц тема-идея-проблематикасына, образлар системасыныц бирелешенэ, сюжет узенчэлеклэренэ карата уз фикерлэрен житкерэлэр; дилогиягэ художестволы яктан уцай бэя биру белэн беррэттэн, кимчелеклэрен дэ курсэтэлэр. Роман-дилогия рус теленэ тэржемэ ителгэч, рус эдэбияты белгечлэре дэ элеге эсэр турында узлэренец бэялэмэлэрен бастыралар (143, с. 289-292; 3).
Ш.Зэбиров тарафыннан «Кул малае» исемле хикэялэр жыентыгына язылган бэялэмэдэ (45) андагы хикэялэрнец пэркемне кызыксындыра торган эхлак мэсьэлэлэренэ багышланган булуы, аларны гуманизм идеясенен берлэштеруе турында эйтелэ.
Эдипнец «На Каме-реке» дигэн очерклар жыентыгы 1979 нчы елда Мэскэудэ рус телендэ нэшер ителэ (181). Элеге китапка карата А.Казанцев узенец уцай менэсэбэтен белдерэ (51). Уз очеркларда язучыныц табигать белэн шэхес арасындагы кузгэ куренми торган бэйлэнешлэрне гади генэ тел белэн укучыга житкерэ алуын билгелэп уза, бу эсэрлэрнец кешелэрдэ табигатькэ карата игътибарлылык Ьэм сакчыл менэсэбэт тэрбиялэвен ассызыклый.
Эдэбият белгече М.Сафин Э.Касыймовньщ кайбер хикэялэрен, лиро-эпик этюдларын, очеркларын татарчадан русчага тэржемэ итеп бастыра (179; 180).
Язучыныц терле елларда уздырылган юбилейлары уцаеннан аныц узе турында, тормыш юлына пэм ижатына гомуми бэя биру юнэлешендэ язылган куп кенэ мэкалвлвр, эдип турында истэлеклэр вакытлы матбугат битлэрендэ двнья курэ. Аларда замандашлары Э.Касыймовка кеше буларак та, едип буларак та югары бэя бирэлэр (81; 73, б. 24-25; 101, б. 3; 103, б. 109-113; 102, б. 161-162; 148; 67; 69; 43).
Гомумэн, Э.Касыймов ижатына багышланган, аньщ узе турында язылган мэкалэлэрнец пеммэсендэ диярлек язучыныц теле бай пэм матур булуы, эсэрлэренец тээсир иту кеченэ ия булулары турында эйтелэ. Барлык хезмэтлэрдэ дэ мэсьэлэне бер узэккэ берлэштерергэ мемкинлек бирэ торган эпэмиятле фикерлэр бар. Ул — Э.Касыймовныц эдэби мирасы кечле лиризм пэм тирэн фэлсэфэ белэн сугарылган, узендэ халык авыз ижаты урнэклэрен туплаган затлы телле, халыкчан пэм реалистик ижат дигэн нэтижэ.
Диссертациянец максаты пэм бурычлары
Хезмэтнец максаты: Э.Касыймов прозасында шэхеснец художестволы концепциясе эволюциясен монографик планда ейрэну.
Элеге максатны тормышка ашыру ечен, тубэндэге бурычлар куелды:
— матур эдэбиятта кулланылган «шэхес концепциясе» тешенчэсенец асылын ачыклау;
— татар эдэбиятында Э.Касыймов прозасы мисалында элеге концепциянец формалашуын тикшеру;
— шэхеснец художестволы концепциясе эволюциясенец язучы ижатыныц барлык чорларында ни рэвешле тормышка ашырылуын, аеруча:
а) концепциянец язучы ижаты белэн бэйлэнешен;
б) элеге аспектта аньщ эдэбиятка алып килген яцалыгын исте тотып кузэту;
— Э.Касыймов прозасында шэхеснец художестволы концепциясенец форма барлыкка китерудэге ролен билгелэу; бигрэк те язучыныц моца кадер эдэби тэнкыйтьтэн читтэ калып килгэн «Шицмэсен геллэрец» романында элеге концепциянец чагылыш табуын ейрэну.
Диссертациянец структурасы
Хезмэтнец структурасы куелган максатка пэм материалны ейрэну буенча ачыкланган бурычларга нигезлэнеп тезелде. Диссертация керештен, еч булектен, йомгак, библиография пем кушымта елешлереннен гыйбарэт.
Беренче булек «Эдуард Касыймовныц башлангыч чор ижатында шэхеснец художестволы концепциясе эволюциясенец гэудэлэнеше» дип атала. Ул ике параграфны тэшкил итэ. Аныц беренчесе «Швхес концепциясе» тошенчэсенец асылы пэм аньщ татар матур эдэбиятында яктыртылышы» дип исемлэнэ. Биредэ шэхеснец художестволы концепциясенэ эдэбият теориясе буенча билгелэмэ бирелэ, эдэбият тарихында элеге мэсьэлэне тикшеруче галимнэр тарафыннан XX гасырньщ 20 нче елларыннан алып 80 нче елларга кадэрге вакыт аралыгында шэхес концепциялэренен ни рэвешле эшкэртелуе кузэтелэ, бу очракта 1960-80 нче елларда естенлек иткэн шэхес концепциясе аеруча ныклап ойрэнелэ. Икенче параграфта — «Эдипнец хикэялэрендэ кешелеклелек менэсэбэтлэренец чагылышы» дип аталганында — язучы ижатыныц башлангыч чорында язылган беренче тэжрибэлэре — хикэялэре, очерклары, лиро-эпик этюдлары анализлана, аларныц кайберлэре, беренче мэртэбэ буларак, гыйльми кулланылышка кертелэ. Алар мисалында язучы ижатында шэхеснец художестволы концепциясе формалашуньщ башлангыч этабына кузэту ясала.
Икенче булек «Язучыньщ повестьларында шэхеснец художестволы концепциясе формалашуга тирэлекнен тээсире» дип билгелэнэ. Анда язучыньщ барлык дурт повеете дэ шэхеснец художестволы концепциясе эволюцияеенэ тирвлекнец тээсире проблемасы нигезендэ характерларныц хэллэр белэн конфликты мисалында, герой пэм стиль проблемалары кузлегеннэн чыгып анализлана. Эпик жанрларныц, хикэялэрдвн кала, кулэме ягыннан да, эчтэлеге, образлар системасыныц бирелеше ноктасыннан да зуррагы булган повестьларда шэхеснец художестволы концепциясе эволюцияеенец ни рэвешле дэвам итуе тикшерелэ.
Эченче булек — «Эдуард Касыймовныц романнарында шэхес концепцияеенец художестволы эволюцияее». Ул узе ДУРТ параграфтан гыйбарэт. Беренче параграф «Гомер ике килми» романында илебез тарихыныц чагылышы пэм аныц художестволы гэудэлэнеше» дип атала. Анда элеге проблема шэхеснец художестволы концепциясе эволюцияеенэ бэйле рэвештэ карала, эпик жанрларныц иц зурысы булган романнарда концепциянец усеш узенчэлеклэре билгелэнэ.
Икенче параграф «Чулман — оныклар дэрьясы» дилогияеендэ образлар системасы» дип атала. Биредэ шэхеснец художестволы концепциясе эволюцияее экология, экономика, эхлаклылык мэсьэлэлэре яссылыгында тикшерелэ.
вченче параграф «Шицмэсен гэллэрец» романында уцай пэм тискэре геройларныц художестволы эшлэнеше» дип исемлэнэ. Элеге параграфта «Шицмэсен геллэрец» романы мисалында эдип ижатында чагылыш тапкан уцай пэм тискэре геройларньщ, эсэр дэвамында ачыла барып, художестволы концепциясе эволюциясенец гамэлгэ ашырылуына гомуми нэтижэлэр ясала, бу геройларньщ усешен курсэткэн узенчэлекле схема тезелэ.
Дуртенче параграф «Эдэби осталык мэсьэлэлэре» дип атала. Биредэ язучы Э.Касыимовныц индивидуаль язу алымнары, тел-сурэтлэу, стиль чараларын куллану узенчэлеклэре тикшерелэ, аларныц язучы эсэрлэрендэ чагылышына анализ ясала.
Хезмэтнен теоретик Ьэм методологик нигезлэре
Диссертациянец теоретик Ьэм методологик нигезен Л.Аннинский, М.Бахтин, Л.Бекизова, Г.Белая, А.Белецкий, В.Борщуков, А.Бочаров, Е.Будилова, Л.Гинзбург, А.Григорян, В.Гусев, Н.Драгомирецкая, А.Иезуитов, Ф.Кузнецов, Н.Левитов, А.Михайлов, Л.Овчаренко, Л.Тимофеев, В.Тропп, В.Фащенко, В.Хализев, М.Храпченко, А.Шешкина, М.Шкерин, В.Шкловский, В.Щербина, А.Эхмэдуллин, Э.Галеева, Ф.Галимуллин, Т.Галиуллин, Х.Мицнегулов, Ф.Мицнуллин, Ф.Мусин, Р.Сверигин, Ф.Хатипов пэм башка танылган галимнэр, эдэбият белгечлэре, тэнкыйтьчелэрнец хезмэтлэре тэшкил итэ.
Мэгълум булганча, хэзерге вакытта эдэбиятны терлечэ: дескрептив, конкрет, тарихи-типологик методлар белэн, фэлсэфи жирлектэ, абстракция табышмаклары жирлегендэ, теология Иэм дин белэн сугарылган эдэбият буларак (35), постструктур эдэбият буларак (62) Ьэм интертекст, культурологик пэм башка методлар кулланып ейрэнергэ омтылалар. Элеге хезмэттэ исэ тарихи-аналитик Ьэм чагыштырма-типологик методлар кулланыла. Язучы ижат иткэн чорда эдэбият усешендэге теп тенденциялэр Ьэм диахрон, пэм синхрон эдэби-тарихи системалар аша каралды. Ягъни эдэби процессны тарихи-эдэби период, сэнгать чоры кысаларында Иэм эдэби агым, юнэлеш, жанр пэм стиль тенденциялэре яктылыгында хронологик эйренелэ.
Э.Касыимовныц барлык басылган эдэби эсэрлере, аныц ижатына багышланган мэкалэлэр h9M башка язмалар, фэнни хезмэтлэр диссертациянец ейрену материалы Ьэм чыганаклар булып хезмэт итэ. Фэнни анализ суз сэнгатен ацлауньщ, бэялэунец бугенге кен талэплэрен иске алып башкарылды.
Диссертациянец Фэнни яцалыгы
Элеге диссертация Э.Касыймов ижатын хэзерге заман эдэби карашларыннан Ьэм эдэбият белеме югарылыгыннан торып ейрэнугэ багышланган тэуге хезмэт буларак, биредэ язучыньщ барлык всэрлэре дэ хэзергечэ фикер йврту яктылыгына куеп каралды. Хезмэтебезнец узэгендэ 1960-80 нче еллар татар эдвбиятында шэхеснен художестволы концепциясе эволюциясе проблемасын Э.Касыймов прозасы аша кузэту тора, ягьни бу ижат, шэхеснец художестволы концепциясе проблемасыньщ ни рэвешле эволюция кичеруенэ бэйле рэвештэ, Ьэм тарихи, пэм фэлсэфи, Иэм милли позициялэрдэн чыгып ойрэнелде.
Олеге хезмэттэ Э.Касыймов прозасында шэхеснец художестволы концепциясе эволюциясе монографик планда беренче тапкыр ейрэнелде, тэуге мэртэбэ эдипнец «Шицмэсен голлэрец» романы, хикэялэре, очерклары анализланды Ьэм фэнни эйлэнешкэ кертелде. Диссертациядэ «Шицмэсен голлэрец» романы мисалында уцай Ьэм тискэре геройларныц художестволы концепциясе эволюциясе билгелэнде. Шэхес концепциясе эволюциясен курсэтунец сэнгатьчэ алымы буларак, психологик анализ алымнары, язучыньщ эдэби осталыгы мэсьэлэлэре тикшерелде. Э.Касыймовныц эдэби эсэрлэрендэ гыйльми темасын — халык авыз ижатыныц матур урнэклэрен куллану узенчэлеклэренэ ачыклык кертергэ тырышылды.
Хезмэтнен теоретик Ъэм гамели эпэмияте
Диссертация нэтижэлэре XX гасыр татар эдэбияты буенча яцартылган тарих язганда, татар эдэбияты буенча программа Ьэм дэреслеклэр тэзегэндэ, югары уку йортларында эдэбият теориясе курсыннан татар эдэбиятында шэхеснец художестволы концепциясе эволюциясе, лиро-эпик этюдлар, эпик жанрлардан — хикэя, повесть, романнарныц узенчэлеклэре, психоанализ алымнары, язучыныц эдэби осталыгы мэсьэлэлэре дигэн темаларны уткэндэ; махсус курслар, жыентыклар хэзерлэгэндэ, кулланма материал булып хезмэт итэ ала. Элеге тикшерену прозаныц жанр буларак хэрэкэте, 1960-80 нче еллар романистикасы турындагы кузаллауларны баета. Яца биографик Ьэм эдэбият белеме элкэсенэ караган материаллар татар эдэбияты тарихын (1960-80 нче еллар) ейрэнудэ кулланылырга момкин.
Апробация
Диссертация нэтижэлэре буенча ел саен Казан дэулэт педагогика университетында уткэРелгэн Яшь галимнэр конференциялэрендэ (2001-2004), эдэбият кафедрасы укытучыларыныц еллык йомгаклау конференциялэрендэ (2001-2003) докладлар ясалды. Шулай ук диссертация материаллары диссертантныц Казан шэпэре 15 нче татар гимназиясендэ татар теле пэм эдэбияты укытучысы булып эшлэу дэверендэ (1995 нче елдан алып хэзергвчэ) шул мвктэп укучылары пэм укытучылары, Казан шэЬэре, Казан шэпэренец Киров районы мэктэплвренец милли тербия эше буенча директор урынбасарлары, татар теле пэм эдэбияты укытучылары алдында терле очрашуларда, семинарларда, конференциялэрдэ татар эдэбияты, аны укыту мэсьэлэлэре, атаклы татар язучылары, галимнэр, тэнкыйтьчелэрнен юбилейлары уцае белэн свйлэнгэн докладларында файдаланылды. Элеге тема буенча диссертация авторыныц алты мэкалэсе басылды.
