Содержание к диссертации
Мук.аддима с. 6
Воби I. Аз таърихи рохёбии унсурхри махаллй ба осори карнхри Х-ХШ ва мах,фузии онхр дар гуиши шимолй с.22
Боби II. Мах,фузии вожахри радими бидуни тагйири шаклу маъно дар гуиши шимолй с.49
2.1. Вожахри эрониасли гуиши шимолй с.50
2.2. Вожахри ик;тибосии гуиши шимолй с.85
2.2.1 .Вожатой порти дар гуиши шимолй с.87
2.2.2.Вожахри сугдй дар гуиши шимолй с.91
2.2.3.Вожах,ои арабй дар гуиши шимолй с.97
БОБИ III. Мах,фузии вожатой радими бо тах,аввулоти савтию маъной с. 102
3.1. Мах,фузии вожах,ои радими бо тагйири шакл с. 102
З.І.І.Табдил с.103
3.1.1 .а.Табдил дар вожахри эрониасл с Л 04
3.1.1.6. Табдил дар унсурхри ик;тибосии арабй ва юнонй с.116
3.1.2.Тахфиф с.119
3.1.3. Афзоиш с. 127
3.1.3.а.Афзоиш дар вожахри эрониасл с. 127
3.1.3.6.Афзоиш дар вожахри иктибосй с. 134
3.2. Мах,фузии яке аз маънохри кадим с.140
3.2.1. Вожахри эрониасл с. 143
3.2.2. Вожатой иктибосии араби. с. 168
3.3. Ма^фузии вожахри кадим бо тагйири маъно с. 171
3.3.1 .Тахаввулоти маъноии вожатой эрониасл. с. 174
3.3.2. Тахдввулоти маъноии вожатой иктибосй аз забонхри дигари эронй с. 181
3.3.3. Тахаввулоти маъноии вожатой иктибосий арабй с. 184
3.4. Ма^фузии вожатой кадим бо тахаввулоти шаклу маъно , с. 188
БОБИ IV. Гунанокии савтии вожахр дар осори садахри Х-ХШ ва
инъикоси онхр дар гуиши шимолй с. 195
4.1 Гунанокии вожатой эрониасл с. 202
4.1.1 Табдил с.202
4.1.2. Зух,ури гунахри вожахр тахти таъсири хрдисахри мухталифи фонетики с.225
4.1.3. Зух,ури гунанокй тавассути тахфиф с.238
4.1.4. Зух,ури гунанокй тавассути чойивазкунии овозхр с.245
4.1.5. Зух^ури гунанокй тавассути монандшавй с.251
4.2. Гунанокии вожатой иктибосй с.255
4.2.1 Гунанокии вожахри забонхри шаркиэронй (сугдй) с.255
4.2.2.Гунанокии вожахри иктибосии арабй с.258
БОБИ V. Мах^фузии баъзе крлабхри сарфию нахвии осори садахри Х-ХШ дар гуиши шимолй с.262
5.1. Ифодаи номуайянй с.264
5.2. Тарзи ифодаи бархе сифату зарфхр с.265
5.3.Усули вижаи ифодаи шуморахр с.266
5.4. Тарзхри хоссаи ифодаи чонишинхр ва шаклхри энклитикии онхр с. 268
5.5. Феъл с.280
5.5.1. Корбурди хоссаи феъли хает ва мах,фузии гунаи кадими он дар гуиши шимолй с.281
5.5.2.Гунаи хоссаи замимаи бандаки хабарии шахеи дуюми шумораи чамъ ба феълхр с.283
5.5.3.Корбурди гунаи мухаффафи бандаки феълй с.285
5.5.4 .Осори перфекти дувум дар гуиши шимолй с.287
5.5.5. Шакли хоссаи ифодаи сигай амрй с.288
5.5.6. Замимаи як^ояи пешвандхри хаме- (ме-), бу-, ба дар феълхр с.289
5.5.7. Гунаи вижаи корбурди пешванди ме- с.290
5.5.8 Ифодаи замони гузаштаи дур аз тарики такрори феъли будан с.291
5.5.9. Мах.фузии як навъи феълхри таркибии феълй с.293
5.5.10.Ma^y3HH пешванди феълсози фуруд-/фуру- с.295
5.5.11. Мах,фузии як тарзи ифодаи замони хрзира-оянда с.297
5.6. Корбурди пешояндх^о дар вазифаи пасоянд с.298
5.7. Мах,фузии к.олабх.ои пешояндиву пасояндй с.302
5.8. Мах.фузии гунаи хоссаи як пайвандаки хилофй с.305
5.9. Мах^фузии як навъи хоссаи иборахри исмй с.305
5.10. Мавк,еи шуморах^ои тартибй дар ибора с.307
Хулоса с.310
Китобнома. Осори тахдицй с.315
Сарчашмахр с.341
Фехристи ихтисорот с.346
Введение к работе
Мукддцима Мусаллам аст, ки мукрисаи забони сарчашмахри илмиву адабии садахри асримиёнагй бо маводи гуишхри мухталифи забон барои равшану возех, гаштани манзараи хак,ик,ии он дар даврахри гуногуни таърихй ёрй мерасонад, зеро чунин тарзи тах/шл аз мухдкдик, такрзо мекунад, ки сабабхои зух,ури хрдисахри муайяни забон ба таври мушаххас муайян карда шуда, рохи пурпечутоб ва зинахри тайкардаи он равшану возех, инъикос гардад (ниг.: 243, 318). Дар иртибот ба ин нукта метавон таъкид кард, ки маводи таърихй забон танхр осори хаттии гузашта набуда, балки лафзи махаллй низ махруб мегардад, зеро дар гуишхри мавзеъхри гуногун унсурхри таърихие мах.фузанд, ки бархе аз онхрро наметавон дар сарчашмахри даврони пешин дучор омад. Аз ин чихдт вожахри махдллй дар шинохти решай калимахр низ ёрй мерасонанд (ниг.: 114, 596). Бех,уда нест, ки ховаршиносони шахир, чун А.Н.Болдирев, B.C. Расторгуева, А.Л. Хромов, А.З.Розенфелд ва дигарон як самти паж х.иши хешро ба тах лили лафзи мардуми минтак,ахри мухталифи Точ,икистон ё махалхри точикзабони ч,умх.урих,ои дигар бахшидаанд.
Парвиз Нотили Хонларй низ ба тадк,ик,и гуишхр тавач,ч,ух.и калон зохир намуда, онро мух,офизи х.ак,ик,ии унсурхри к,адимй ба шумор овардааст ва таъкид кардааст, ки лафзи гуиширо «пасту беарзиш набояд шумурд ва ба чашми беэътиной набояд нигарист, зеро онхр низ суратхри дигаре аз хдмон забони аслии кух,ан ё муншаиб аз асли бостонии кухане х,астанд»(300, 82). Аз ин ру, ба риштаи таджик, кашидани вижагихри гуфтори мардуми мавзеъхри мухталифи точикнишин имр з, ки ба шарофати авчи хисси худшиносии миллй точ,икон ба масъалах.ои мутааддиди забони хеш муносибати танкдцй ва эх,тиёткоронаро пеш гирифтаанд, ахдмияти хоссае пайдо намудааст. Мах,з х,амин маъниро дар назар дошта, Р.Раффоров таъкид карда буд, ки «барои забони адабии миллии ТОЧ.ИК масъалаи инкишофи таърихии ду шохаи мухим: забони гуфторй ва хаттй, таъсири мутакрбилаи онх,о, муносибати забони адабии
хрзира бо забони адабиёти классики ва бо лах,чаю шевахри махаллй, дигаргунихри забони адабй бо асари ин омилхр аз чумлаи умдатарини ин масъалахр ба шумор мераванд» (63, 72).
Тадкики гуишхри забон набояд танхр аз инъикоси вижагихри овой, сарфию нахвй иборат бошад, балки боз мухак.кик.ро лозим меояд, ки тавачдухи бештари худро бахри ба таври мушаххас нишон до дани сарчашмаи умумии унсурхри гуишии минтакахри гуногун ва дарёфти вожатой асили дарозумр равона созад. Дар ин маънй Парвиз Нотили Хонларй фармудааст, ки «отрозе, ки дар ин тадкик, (гуишхр- .А.) вуч,уд дорад ва натоич,у фавоиде, ки метавон аз он хрсил кард, мутааддид аст: аз он ч,умла фавоиди забоншиносй ва фавоиди таърихй ва чрмеашиносй ва шинохти табакрти гуногуни ичтимой... Дар кисмати забоншиносй пас аз ошной бо алфозу таркиби ч,умла ва нукоти дастурии хар лахдахри мухталифи як забон голибан аз руи ин мукриса метавон ба чигунагии тахаввули ин забон ва тарзи тафарруъи лахдахр аз якдигар пай бурд ва к,авоиди дакик, истихроч, кард, Ба даст овардани луготи асил (таъкиди мо-Х..А.), ки дар забони расмиву адабй махдуру матрук шудааст, низ яке аз фавоиди ин тах.кик, аст» (300,153). Макс Фасмер низ чунин ахамияти вижаи унсурх.ои гуиширо махсус ба таъкид оварда, к,айд мекунад, ки мах.з ба ин хотир дар лугати этимологияш вожахри мах.аллиро ба таври фаровон чрй додааст (228, т.1, 14).
Ба ин тарик,, мавриди арзёбй карор гирифтани сарнавишти вожах,ои мах.аллй, чунон ки ишора гардид,имруз беш аз дируз ахамияти вижае пайдо кардааст,зеро акнун сох,ибони забон амик, дарк кардаанд, ки лугати гуишй дар ободу маъмур сохтани бинои сухан ва тач,ассуми зебоию хашамати рузгори имруза мушкилкушои суханварон ва илхрмбахши ниёзмандон шуда метавонад. Аз шунидани иддае аз вохддхри махаллй завк, навозиш меёбад ва рухи шунаванда меболад (ниг.: 145, 175).
Пайдост, ки забон дар тули мавч,удияташ вазифаи асосии худ- воситаи мубодилаи афкор буданашро дар суратхри мухталиф: гунаи гуишй, шакли
байнишевагй ва намуди умумиистеъмолй ба ичро расонида, иртиботи онхр дар даврахри мухталиф метавонад ба шаклхри гуногун зух,ур намояд. Ин аст, ки пажухишгарон аз лихрзи мах,фуз мондани унсурхри забони адабии даврони мухталиф ё як давраи муайян, вуруди унсурхри нави худи ё бегона, дучори тахаввул гардидан ё нагардидани крлабхри ифода гуишхри точикиро ба гурухдои зиёд чудо намудаанд.
Ин нукта низ маълум аст, ки хангоми таснифи гуишхр одатан ду омилро б а назари эътибор мегиранд: 1) вижагихри лугавй, овой ва сарфию нахвй; 2) мавкеияти ч,УгР°Фи ё хуцуди маъмурй. Вале дар мушаххас гардидани хусусиятхри гуишхри алохида аз байни омилхри зикрёфта аввалй накши халкунанда бозида, х,удуди маъмурй накши дувумдарача дорад. Агарчи аксари шевашиносон дар таснифи гуишхри точикй бар омили забонй такя намудаанд, вале бо вуч,уди ин байни онхр ихтилофи андеша ба мушохида мерасад. Азбаски таърихи таснифоти гуишхри точикй дар асари М.Эшниёзов муфассал мавриди тахлил к,арор гирифтааст (268, к,.1, 57-94), мо аз такрори он худдорй намуда, танхр ёдрас карданием, ки гуишхри точикй, чунон ки B.C. Расторгуева таъкид намудааст, ба чахрр гурух. таксим мегарданд: 1) шимолй; 2) марказй;3) чанубй; 4) ч.анубй-шарк.й (ниг.: 171,16; инч. ниг.: 323, х.афт).
К,аламрави гуиши шимолй вусъатнок буда, на танхр гуишхреро, ки дар Ч,умх.урии Точ,икистон мавч,уданд, дарбар мегирад, балки инчунин фарогири гуишхрест, ки дар Узбекистон, Кдогизистон ва К,азок,истон густариш доранд. Огозгохи ин гуиш минтак,ахри точикнишини водии Фаргона ба шумор омада, интихри он дар чанубй Точикистон нох.ияи Шах.ритус х.исоб мешавад ва ба сабаби мавч,удияти тафовутхри овой, лугавй, сарфию нах.вй, инчунин дарачаи корбурди онхр ин гуиш, бино ба таъкиди мухакк;икрн, боз ба бахшхри хурдтар ба тарифи зер так,сим мегардад: 1) гуиши шарк,ии Фаргона, ки ба он лахдахри нох.иях.ои Ашти мх.урии Точикистон ва Чусту Косонсою Чодаки мх.урии Узбекистон шомил аст; 2) гуиши чанубии Фаргона, ки лах.ч,ах,ои мавзеъхри Риштону
Сухи Ч,умх.урии Узбекистонро фаро мегирад; 3) гуиши шимолии Фаргона, ки фарогири лахдахри дехахри Понгоз, Шайдон, Хиштхона, Бободархони нохияи Ашти Ч,умх,урии Точикистон ва рустохри Бурчимулло, Нанай, Писком, Богистон, Паркенти умх.урии Узбекистон аст; 4) гуиши гарбии Фаргона, ки фарогири лахдахри навохии Конибодом, Исфара, Истаравшан, Хучанд ва Шахристон аст; 5) лахдаи Учк,ургони вилояти Уши Ч,умх.урии К,иргизистон; 6) гуиши точикони атрофи Андичрн дар нохияхри Мархамату К уввасойи умх,урии Узбекистон; 7) лахдаи Самарканд дар нох,ияхри Фориш, Ургут, Охалик, шахри Самарканду музофоти он, хамчунин лахдаи яхудиёни Самарканд дар Ч,умх.урии Узбекистон; 8) фши Бухоро- дар шахри Бухоро, навохии Риждувон, Вобканд, Ромитан ва монанди инхр дар Чумх.урии Узбекистон; 9) гуиши Панчакент, ки фарогири лахдахри шахри Панчакент ва каламрави он: Зебон, Филмандар, Косатарош, Мазори Шариф, Fycap ва монанди инхрст; 10) гуиши точикони хавзаи К,ашк,адарёи Ч,умх.урии Узбекистон, ки дар навбати худ ба шохахри зайл таксим мегардад: а) лахдаи нохияи Китоб (дехрти аво,Обканда, Матлон,Варганза); б) лахдаи Шахрисабз (дехрти Релон, Х,исорак,Чопук,); в) датчан хардурй; г) лахдаи арабкой точикзабони дехрти Арабхонаи нохияи К,аршй ва рустои К,амашй; 11) гуиши точикони хавзаи Сурхандарёи Чумх.урии Узбекистон, ки фарогири лахдахри зерин аст: а) лахдахри Бойсуну Дарбанд; б) лахдаи Шеробод; в) лахдаи Дехнав; г) лахдахри НОХ.ИЯХ.ОИ Сариосиё ва Узун; 12) гуиши Водии Х,исор, ки фарогири лахдахри K,apoTOF ва дехрти кухистони Х,исор ва к,исме аз рустохри нохияи Варзоб аст; 13) лахдаи точикони бумии Шахритус.
Вижагихри овой, сарфию нахвй ва лугавии аксари гуишхри номбурда мавриди арзёбии пажухишгарон к,арор гирифтааст. Азбаски тахлили тадк,икрт ва фехристи таълифоти ба масъалахри гуишхри зикрёфта дар рисолаву фархангхри ба шевашиносй бахшидашуда оварда шудаанд (268, к,.1, 30-55; 323, ч,.2, 608-814 ),ин чр аз такрор худдорй намуда, танхр ин нуктаро к,айд карданием, ки к,ариб дар кулли чунин пажухишхр тахлили
вижагихри овой, сарфию нахвй ва лугавй бо такя ба методи тасвирй сурат гирифта,гунаи гуишии вохидхри лугавй бо шакли адабияшон мукриса карда мешуданд, вале чунин мукриса бо гузаштаи онхр чдраён надошт ё зимни баёни ин ё он масъалаи алохида муаллифон танхр бо зикри ишорахри умумй махдуд мемонданд. М.Эшниёзов махз хамин самти масъаларо дар назар дошта, хануз солхри хафтодуми асри XX изгори ташвиш карда навишта буд, ки «дар давраи дозирай инкишофи шевашиносии точ,ик факат бо методи тасвирй, монографй омухтани шевахр кифоя намекунад. Минбаъд бояд шевахр, лахдахр, гурухи онхр аз нуктаи назари мукрисаи таърихй, инчунин аз руи ба хам наздикшавии онхр бо забони адабии хрзираи точ,ик омухта шаванд» (268, к,. 1,54). Х,амин мухак,кик, дар мавриди дигар низ истифодаи усули мукрисавй-таърихиро дар шевашиносии точ,ик кори таъхирнопазир мех,исобад (ниг.: 268, к,Л, 55).
То х,ол агарчи рочеъ ба масъалаи робитаи лугати гуишии точикй бо забони осори порсии миёна (ниг.: 3, 188; 4, 515; 5, 372; 171, 82) ва даврони баъдинаи инкишофи забони адабии точик (ниг.: 86, 72; 117, 18; 138, 175; 157,215; 179, 182; 70, 215-216; 181, 133-135; 106, 106-110; 107,20-41; 108,21-48; 176, 8-14, 115-120; 193, 5-20; 194, 5-24) макрлаву асархр ба табъ расидаанд, бо вуч,уди ин наметавон ин масъаларо х,алшуда ба шумор овард, зеро тадкик,оти анчрмёфта асосан дар заминай мукрисаи маводи г ишхри чанубй ва ч,анубй-шаркй бо осори асримиёнагй сурат гирифтаанд ва табиист, ки дар сохди мазкури илми гуишшиносй алхрл танхр нахустин тадк,икіотх.о ба вуч,уд омадаанд. Чунин самти пажух,иши масъалаи мазбурро дар назар дошта, Мухаммад Так,й Бах,ор навиштааст, ки «...хдр гох. ч,амъе дар лахдахри Хуросону Мовароуннах.р дак,ик, шаванд ва чанде зах,мат бикашанд, шояд ин маълумот (иртиботи шева бо забони осори асримиёнагй-Х,.А.) афзун шавад, зеро хануз осори лах,чаи к,адим дар Хуросону Туркистон аз миён нарафтааст» (289,4,.1, 411).
Чунон ки к,айд гардид, гуиши шимолй шомили лахдахри зиёдест, ки онх.0 дар каламрави умх.урии Точ,икистон ва дигар ч,умх.урихри Иттих,оди
Давлатхри Мустакил, ба хусус Узбекистон густариши доманадор доранд. Табиист, ки мукрисаи вожаву крлабхри ифодаи хар яки онхр бо забони осори асримиёнагй ба сабаби то хрл ба таври мушаххас мавриди арзёбй карор нагирифтанашон гайриимкон аст. Дигар ин ки калимаву ифодахри осори асримиёнагй дар хамаи онхр ба таври баробар мах,фуз намондаанд: дар яке бештар, дар гурухи дувум камтар ва дар дастаи савум ба нудрат ба мушохида мерасанд. Аз ин ру мо тасмим гирифтем, ки маводи яке аз шохахри мазбурро, ки гурухе аз мухак,кикрн онро «бахши гарбии Фаргонаи гуиши шимолй» номгузорй кардаанд, бо истифода аз усулхри мукрисавй-таърихй, компонента, оморй, мукрисавй ва лингвистикаи Чугрофй тахлил намуда, дарач,аи мах.фузии вожахри забони ниёгонро дар онхр муайян созем. Интихоб намудани мах.з ин шоха иртибот ба он дорад, ки лахдахри дар он мавч,уда аз хам фарки ч,иддй надоранд. Теъдоди зиёди калимахр байни лах.ч,ахри Хуч,анд, Конибодом, Исфара, Истаравшан, Шахристон умумй буда, танх,о бо чанде аз вижагии овой аз хам тафовут мекунанд. Ба ин нукта хануз солхри панчрх,уми асри XX B.C. Расторгуева ишора намуда буд (168,3). Крлабхри сарфию нахвии лахдахри мазкур низ байни х.ам фарки назаррасе надоранд.
Бояд хотирнишон кард, ки вожахри дар ин гуишхр мустаъмалбуда аз лих,ози хусусиятх.ои корбурдашон ба се гурух. удо мешаванд: 1) вожахре, ки дар минтакаи алохида мах.фуз монда, онх,оро наметавон дар таркиби лугавии забони адабй дучор омад; 2) вожахое, ки бо вуч,уди дар гуишх.о доираи махдуди корбурд доштанашон боз ч,узъи таркиби лугавии забони адабй хисоб мешаванд; 3) вожах.ое, ки барои х.амаи сох,ибони забон умумй буда, дар таркиби лугати гуишх о низ истифодаи фаровон доранд. БІЕ/ЯД кайд кард, ки гирдоварии лугату таъбироти гуиши мазкур ва мукрисаи онхр бо осори асримиёнагй чун дигар гуишхри тоники кори зарурист, зеро, чунон ки тачриба ва кайду ишорах,ои пажух,ишгарон нишон медих,ад, дар гуишхр бо гузашти айём дастаи калони вожахри кадимй тадрич,ан аз байн рафта истодаанд. Дар ин замина ёдовар гаштани як кдйди Ризо
Зумуррадиён, ки аз хусуси ба х.укми фаромушй рафтани чунин вохидхри лугавй дар гуиши Крйини Эрон изхрри ташвиш кардааст, айни маврид аст: «Вожагони ин гуиш барои нигоранда, ки айёми кудакиву навчавониро дар Крйин гузаронидаам, комилан крбили фахм аст, аммо мумкин аст, хеле аз вожахои он барои чдвонон ва навч,авонони имрузи Крйин крбили дарк набошад, зеро мафохиме, ки ин вожахр бар онхр далолат мекунанд, аз миён рафтаанд. Масалан, вожаи tzdi, ки дар «Бурбони кртеъ» хам ба сурати тазда омада, ба маънии « музди осиёбон барои орд кардани гандум « аст. Ин вожа дар рузгори бачагии ман бисер маъмул буд, чун хануз гандумро дар осиёби обй орд мекарданд, аммо пас аз он ки осиёби обй аз миён рафт, истилохоти марбут ба онхр ба фаромушй супурда шуд ва аз фархангу вожахои роич,и гуиш хазф гардид «(306, 2).
Р.Раффоров низ рочеъ ба махдуд гардидани дарачаи истифодаи вожахои кадимй таассуф хурда навиштааст, ки «дар лахдахри Самарканду Бухоро монанди палата, олугда, палонч, фаргушт, вошу, куррок хеле калимахри к,адимй ва сугдй мавриди истеъмоланд, ки доираи корбурди онхр рузоруз маздуд шуда истодааст» (64,57). Аз ин ч,ихат тах.лил намудани унсурхри гуишии лах.ч,ах.ои номбурдаи гуиши шимолй барои ошно сохтан ва муаррифии асолату х.уввияти фарханги кух.ану деринаи мардуми к.аламрави мазбур ах.амияти муфидеро дороет. Бархе аз мух.ак.к.ик,они лахдахри шимолй х.ануз солх.ои 70-уми кдрни XX бо такя ба таъкиди пайгамбаронаи устод Садриддин Айнй ба пажухиши чанде аз ин гуишхр икдом намуда,ба хулосае расидаанд, ки тибки он дар гуиши шимолй низ фаровонии аносири бостониро собит месозад. Аз ч,умла, Т.Макрудов хангоми тах.к,ик,и лах,ч,аи мардуми Исфара ба чунин натич,а расидааст: «Дар шевахри Исфара низ бисер калимахри кдцими точ,икй, ки аз нук,таи назари забони адабии нормативии имруза як навъ хусусияти архаистй доранд, бисер дучор мешаванд. Ин гуна калимахр дар Чоркух. ва Ворух махсусан зиёданд» (117, 14).
Чунон ки каблан к,айд шуд, дар пажухиши бархе аз забоншиносони
точик масъалаи иртиботи забони осори классики бо гуишхри кунунии точикй тахлил гардида, дар радифи дигар гуишхр аз забони сокинони шимоли Точикистон вожаву таъбироти чрлиб зикр гардидаанд. Х,ануз охири солхои сиюми садаи XX Л.Бузургзода зимни тахлили вижагихри корбурди асосхри феълй дар гуишхри Хучанд, Конибодом, Чует, Косон, Самарканд, Бухоро чанде аз феълхрро овардааст, ки онхр дар сарчашмахри асримиёнагй корбурди фаровон дошта, дар гуишхри ёдшуда бидуни тахаввули маъно ё бо доштани вижагихри лахдагй мавриди истифода карор гирифтаанд. Бино ба таъкиди у, феъли афшондан. ки дар осори пешин ба хамин шакл дар баёни чанд маъно ба кор мерафт (ниг.: 47, 103), хрло дар Хучанд, Конибодом, Чует, Косон ба хамон гунаи пешин истифода гардида, вале дар лах.чахри Самарканду Бухоро ба шакли шиппондан мустаъмал аст. Баръакс, феъли бехтан. ки дар осори классикой дорой тобишхри мухталиф буд (ниг.: 47, 178), гунаи кадими худро дар Бухорову Самарканд мах.фуз дошта, дар Чусту Косон ба шакли гиехтан. дар Хучанду Конибодом ба суратхри гиехтан\\ гуехтан дучор меоянд (ниг.: 47,155). Ба чунин кайдхри Л.Бузургзода ин нуктаро афзуданием, ки дар Хучанд на гунаи афшондан. балки шакли шиппондан мустаъмал аст. Дигар ин ки гунахри гиехтан / гуехтанро хучандиён истифода намекунанд.
Мухаммадчрни Шакурй дар тадкикрти арзишманди хеш «Хуросон аст ин чр» аз хусуси мах,фузмонии гунаи кадими бархе аз феълхре, ки дар як порчаи шеърии кабл аз тасарруфи арабхр ба Мовароуннахр омадааст, имруз дар Бухоро изхрри андеша менамояд (143, 127; 329, 141-142).
Храмин мух.ак.к,ик; дар тадкикрти дигараш перомуни боки мондани унсурхри асили забони порсии дари дар гуиши Бухоро изхрри назар карда навиштааст, ки « ...лах.чаи Бухоро имр з асолати форсии дариро нигох. доштааст ва аз х,амин сабаб дар навиштахри Айнй унсурх ои он зиёд ба кор рафтааст.Аммо такяи Айнй на танхр ба забони ахли Бухорову Самарканд, балки бештар ... ба имконоти олидарачаи андухтаи аерхр буд, ки дар навиштах.о ва гуишхр мах.фуз аст» (251, 65).
М.Н.Крсимова оид ба хусусиятхри забони асри X изхрри назар карда, унсурхри гуиширо яке аз вижаги-хри намоёни даврони мазбур ба шумор меорад. Аз ч,умла, у дар ин давра аз чрниби ахли адаб истифода гардидани калимахри г ишй, дар имло инъикос шудани гунаи лахдавии онхр, тавассути унсурхри гуишй баён гардидани баъзе категорияхри грамматики, мах,фузмонии чунин унсурхри лугавй ва крлабхри ифодаи осори шоиру нависандагони карни X дар гуишхр, аз ч,умла мухрвараи мардуми шимоли Точ,икистон андешахри чрлиберо изхрр кардааст (ниг.: 105, 26, 32, 52, 69, 71,72,330,341,367,414).
Х,амин мухак.кик, дар як маколаи худ дар ч,араёни тахлили забони осори шоирони асримиёнагй чун алолуддини Румй аз хусуси мах,фуз мондани маънои пешини иддае аз вохидхри лугавй андешах ои ч,олиберо баён доштааст (ниг.: 106,106-110).
Дар пажухиши дигар мухак,кикон низ рочеъ ба мах.фузии маънои кухани вожах.ои эрониасл ё ик.тибосй изхрри назар шудааст (ниг.:187, 215-216; 257, 136-137; 242, 45; 107, 35,40; 98,25; 231,127).
Ю.Салимов хангоми тадкики забони осори насри ривоятй ба масъалахри муносибати забони адабии гуфтугуй бо гуишхр тавач,ч,ух. зохир намуда таъкид кардааст, ки «дар тадкики лахда ва забони гуфтугуй осори насри ривоятй манбаи м ътабар ва пурахамият мебошад» (199, чЛ, 145). Дар мавридх.ои дигар низ мухак,кики номбурда роч,еъ ба фаровон дучор омадани унсурхри гуишй дар осори илмй ва матнхри тасаввуфй (ниг.: 197, 153), иртиботи забони осори насри ривоятй бо г ишхри мухталифи асрхри миёна (ниг.: 199, чЛ, 147-148), ворид гардидани вожахри гуишй ба насри ривоятй тавассути к,иссахонхр (ниг.: 199, чЛ, 150), нисбат ба тамоми даврони дигари асримиёнагй бештар наздик будани забони осори сабки хуросонй ба забони зиндаву гуфтугуии халк, (ниг.: 199,4-2,151), мах.фузмонии бархе аз маънохои кухани вожахр дар гуишх.ои кунунии точ,икй (ниг.: 199,4,.2, 152; 199,4,.3,39) андешахри чрлиберо изхрр доштааст.
Дар як силсила тадкикрти Д.Саймиддинов низ аз хусуси мах.фузмонии як даста вожахри кухдн дар гуишхри тоники, аз ч,умла лахдахри шимолй, ба таври чрлиб андешаронй шуда, таъкид мегардад, ки то ба имруз «захоири луготи нодири хуросониву мовароуннах.рй» дар забони сокинони махалхри мухталифи Точикистон истифода мегарданд. Мухдкдик, фикрашро идома дода, к,айд мекунад, ки гуишхри тоники дар хифзи луготи кухан аз манбаъхри мухим ва арзишманд ба шумор мераванд. Баъдан вожахре амсоли яла, хишова, силтав кардан, таранг, айа, апа, балам, кашанг, санбака, сук, ва монанди инхо оварда мешаванд, ки кариб х,амаи онхр алхрл дар байни мардуми шимол чун дигар мавзеъхри Точикистон аз ч,умлаи унсурхри серистеъмол ба шумор меоянд (ниг.: 193, 5-20).
Х,амин мухацкик, дар тадкикрти дигараш низ оид ба мах.фузии як даста вожахри эрониасл ба х,амон гунаи кух.ан ё шакли ба забонхри шимолй-гарбии эронй мутобик,шуда ё сурати шарк,иэронй, ё ки намуди туркигаштаашон ишоратхри ч,олиберо баён доштааст (ниг.: 192, 90, 99,168, 188; 193, 5-17; 194, 5-21).
Р. Х,одизода пас аз тахдили рузгор ва андешаву осори шоир ва орифи бузурги форсу точик Чалолуддини Румй ба забони таълифоти у, ба хусус «Маснавии маънавй» тавач,ч, х, зох.ир карда, перомуни робитаи забони у бо иддае аз лах.чахри шимолй андешаронй намудааст ва овардааст, ки «Мавлоно дар газалиёт аз таъбиру гуфтори мардум, аз ибораву зарбулмасалх.ои халк,й хеле бомаврид ва устодона истифода намудааст. Бисер таъбиру макрлоти Мавлоно имруз хам дар забони мардуми Хуросону Мовароуннах.р, аз ч,умла мардуми Самарканду Бухоро маъмул ва машх.ур аст» (240, 98).
Б. Сиёев дар чанде аз тадк,ик,оти хеш дойр ба мах,фуз мондани бархе аз тобишхри маъноии чрнишинх,ои шахсй андешах.ои чрлиберо изх,ор доштааст. Аз ч,умла, мах.фузмонии корбурди ч,онишини шахси дувуми чамъ -»шумо»-ро барои эх.тиром нисбат ба шахси дувуми танхр, ки дар осори классикой ба мушох.ида мерасад, дар лахдахри шимолй, ба вижа гуишхри Конибодом, Самарканд, Бухоро, Чует, Чирчики Боло ба к,айд овардааст (ниг.: 209, 145). Х,амин муаллиф инчунин рочеъ ба густариши доманадори иборахре, амсоли «Ахмада китобаш» дар гуиши шимолй ибрози акдца намуда, асоси ориёй доштани онро ба таъкид овардааст (209, 219; 210, 18). Алок,амандона ба ин масъала афзуданием, ки дар баъзе тадк.икрту макрлоти пажухишгарон аз хусуси мах.фузии вижагии овоии кухан дар гуишхри точикй ибрози назар шудааст (192, 255; 190, 13; 231, 77). Чунончи, Уктами Холик,назар дар фарханги мураттабсохтааш оид ба душворихри забони форсии точикй, ки бо истинод ба осори гузаштагон, фархангхр ва лугатхр, дастурхри забонхри точикй, форси ва арабй гунаи сахехи корбурди вожахр ва таркибхрву таъбирхрро пешнихрд кардааст, як даста вохидхри лугавии эрониасл ва вомвожахреро зикр кардааст, ки дар забони адабии точик шакли галати онхр маъмул гардидаанд (ниг.: 231, 20, 45, 46, 50, 52, 53, 54, 56, 57, 60, 74, 76, 77, 82, 85, 86, 91, 98, 101, 107, 110, 112, 113, 123, 191, 192, 210-211), вале дар гуишхри точикй, аз ч,умла лахдахри шимолй шакли сахехи онхр мах.фуз мондаанд ё хар ду гунаи чунин вожахр баробар мустаъмаланд. Масалан, муаллифи номбурда перомуни корбурди унсури лугавии лагад навиштааст: «Лагад-...Ba имлои ин вожа дар хамин шакл сахех. аст. Гох.о ахли к,алам онро дар шакли гуфтуг и авомона лагат ба кор мебаранд ва ин галат аст. Дар баъзе лахдахри шимолй Точ,икистон ба сурати лигад ба кор меравад. Гумон мекунам, агар муаллифони имлои нав ба ин шакли л. ичрзат бидиханд, хато намешавад, чунон ки лагом/лигомро чриз донистаанд» (231, 77).
Гунаи лагад/лагат. ки хрло дар лахдахри Хуч,анд ва Истаравшан (ниг.: 7,177) маъмул аст, гохр дар осори классиконамон дучор мегардад. Чунончи, дар байти зерини Саъдии Шерозй омадааст:
Бисоти сабза лагадкуб шуд ба пои нишот, Зи баски орифу омй ба раке барчастанд (СК, ч,.1, с. 268). Дигар нукта ин аст, ки дар лахдаи Конибодом шакли лигад бештар мавриди истифода карор дорад.
Д.Саймиддинов дар заминай маводи осори пахлавии китобй ва монавй зимни инъикоси тафовутхри овоии шаклхри порти ва форсии миёна аз хусуси дар огози калима мутобикат доштани овози 5-й забонхри шимолй-гарбии эронй бо t-и шохаи ч,анубй- гарбии ин забонхр изгори назар карда таъкид намудааст, ки «ин вижагии овой дар мисоли «тиз-чиз # дар чанде аз лахдахри шимолии забони точ,икй низ мушох.ида мешавад. Ба таври мисол, тизе-чизе» (ниг.: 190,13; 192, 55; инч. 191,44).
Ба ин тарик., мухак.кикрн, агарчи рочеъ ба вижагихри хифозати вожахри осори классикой дар гуиши шимолй изхрри андеша кардаанд, наметавон масъалаи мазкурро комилан х.алшуда ба шумор овард, зеро хеч, кадоми паж хишгарон дар назди худ вазифаи ба таври алохида ва мушаххас тахлил кардани онро пеш нагузоштаанд, балки танхр дар ч,араёни тахдици масъалахри мухталифи таърихи забони точ,икй ё осори адибони алохида, ё ки хангоми зикри нуктахри марбут ба х.усни сухан ба казияи мазбур ру овардаанд. Бинобар ин тасмим гирифта шуд, ки ин масъала ба тарики мушаххас ба риштаи тахлил кашида шавад.
МУХИММИИ мавзуъ. Ба риштаи тахлил кашида шудани масъалаи мазкур иртибот ба он дорад, ки он то хрл мушаххасан ва ба таври алохида мавриди пажухиши х.амач,ониба карор нагирифтааст. Аз ин ру тах.кик, гардидани рохлои побарч,о мондани унсурхри лугавй ва сарфию нах.вии осори садахри Х-ХШ дар гуиши шимолй аз ч,умлаи к,азиях.ои мух.ими забоншиносии эронии кунунй ба шумор меояд.
Максаду вазифах ои тадк ик от. Мавриди пажухиш к,арор нагирифтани масъалаи вижагих.ои хифозати аносири лугавй ва сарфию нахвии осори садах.ои Х-ХШ мак,саду вазифахри рисолаи мазкурро муайян месозад. Маводи фаровони гирдомада водор месозад, ки вазифахри зерин хал карда шаванд:
Муайян сохтани рох.у усулхри мах.фузии унсурхри лугавй ва сарфию нахвии осори садахри Х-ХШ дар гуиши шимолй;
ошкор кардани гурух,хри маъноии вожахри классики дар гуиши
шимолй бидуни тагйири шаклу маъно ё бо тахаввулоти савтию маъной мах.фузмонда;
нишон додани бунёди эронй доштани вожаков, ки дар гуиши мазкур гунаи турки пазируфтаанд;
собит сохтани мах.фузмонии маъной кухдни гурухе аз вожатой сермаънои классики дар гуиши шимолй;
тахти таъсири хрдисахри мухталифи фонетики к,арор гирифтани чунин унсурхр дар тули таърих;
муайян намудани сабабхри зух,ури гунанокии савтии вожахр дар осори садахри Х-ХШ ва дарачаи мах.фузии онхр дар гуиши шимолй;
нишон додани сабабхри бокимонии гунахри ба забонхри шимолй-гарбй ё шаркиэронй хоси вожахр нисбат ба шакли чанубй-гарбй дар гуиши шимолй;
ошкор кардани маъной дастае аз вожахре, ки аз чрниби сохибони вожаномахри асримиенагиву муосир кдйд нашудааст ва нишон додани мах.фузии онхр дар гуиши шимолй;
дар гуиши шимолй муайян кардани гунахри мухталифи айни як вожае, ки дар осори садахри Х-ХШ танхр сурати вохид дошт.
Навоварии тадкикот. Дар рисола нахустин маротиба дар асоси маводи фаровони осори мухталифмавзуи садахри Х-ХШ ва даврони баъдй иртиботи унсурхри лугавй ва сарфию нахвии асримиёнагй бо гуиши шимолй б а риштаи тахлил кашида шудааст. Ба андешаи рушанй андохтан ба нуктахри мавхуми корбурди вожахр ва мансубияти забонии онхр санаду далелхри забонхри кадим ва миёнаи эронй истифода гардидаанд. Дар рисола нахустин маротиба рохдои мухталифи ба тахаввулот дучор гардидани унсурхри кухдн дар гуиши шимолй нишон дода шудааст, гуруххри маъноии чунин вожахр инъикос гардидаанд, накдш боризи хрдисахри фонетики, амсоли табдил, тахфиф, афзоиш дар тахаввулоти унсурхри мазкур ошкор гардонида шудааст,бартарияти мах,фузии вожахри эрониасл нисбат ба вомвожахр инъикос гардидааст.
Ахамияти назариявии тадкикрт. Рисола барои таджики минбаъдаи забони тоники аз нигохи мукрисавй-таърихй метавонад ба хайси рохнамое истифода гардад. Базаи назариявии рисоларо пажухишхри эроншиносони машхури чахрн, амсоли С.Залеман, Х.Бартоломе, Ж.Лазар, К.Локоч, В.И. Абаев, С.И.Баевский, Э.Бенвенист, М.Н.Боголюбов, А.Н.Болдирев, В.А.Лившитс, И.М.Оранский, В.С.Расторгуева, М.Фасмер, Д.И. Эделман, Мухаммад Такй Бахрр, Парвиз Нотили Хонларй, Мухаммад Заводи Шариат, Сайд Нафисй, тадкикрти чрмеи «Тачрибаи тадкики таърихй-типологии забонхри эронй» (1975), «Асосхри забоншиносии эронй» (1979, 1981, 1982) ташкил медиханд.
Ахамияти амалии рисола аз он иборат аст, ки метавон натичахри онро хангоми тахлилу халли масъалахри мухталифи гуишшиносии таърихй, таърихи забони тоники, вожашиносй ва сарфу нахви таърихй, хангоми тадриси курси «Таърихи забонхри то икиву форси» истифода бурд. Инчунин натичахри умдаи рисола метавонад ба аспирантон дар таълифи рисолахри илмй кумак расонад.
Усули тадк,икрт. Мавод ва мак,сади таджик, водор сохт, ки усулхри мук,оисавй-таърихй, унсурхри тахлили компоненти ва оморй, лингвистикаи чутрофй, инчунин усули тафсири Ю.Н.Караулов пеш гирифта шавад. Усулхри номбурда на танхр ба макради аник, гардонидани майлонхри умумй истифода шуданд, балки боз барои муайян гардидани вижагихри корбурди унсурх.ои лугавй ва сарфию нахвии садах.ои мавриди тахлил дар гуиши шимолй корбаст шудаанд.
Манбаъхои тадк,икрт. Мутобик, ба усулхри тахдик; маводи осоре мансуб ба садахри Х-ХШ гирдоварй шуда, гох.-гох. бо мак,сади инъикоси идомаи баъдии дастае аз унсурхри классики маводи маъхазхри даврони баъди футухрти мугул истифода гардидаанд. Бо мак,сади инъикоси тахаввулоти маъноиву шаклии вожах.о корбурди онхр дар вожаномах.ои мухталифи асримиёнагй ва муосир мисли «Лугати фуро -и Асадии Туей, «Лисонуттанзил»-и мачхулмуаллиф, «Фарханги 1 ах.онгирй»-и Хусайни Шчу,
«Ос охулфуроьи Хиндушохрт Нахчувонй, «Сурмаи Сулаймонй»-и Балёнй, «Бурбони кртеь»-и Халафи Табрезй, «Риёсуллукл»-и Мухаммад Риёсидцини Ромпурй, «Чарога Хидоят»-и Орзу, «Лугатнома»-и Деххудо, «Фархрнги Низом»-и Сайид Мухрммад Али, «Фарх,анги забони точикй», «Фархрнга осори ЧрмшьА. Нуров, «Фарх,анга ашьори Камол «- и А. Шома мад, «Фарх нги мухтасари «Шщнома»-и И. Ализода зикр гардидаасг. Ба чуз ин маводи осори мухгалифи адабй, илмй ва даний зерини садаи X: «Ашьори хрмасрони Рудакй , «Осори бок імондаи Рудакй», «Шохдома»-и Фирдавсй, «Донишнома»-и Ибни Сино, «Кашфулмахчуб»-и Ябуяъкуби Сагзй, «Аттафхрм»-и Берунй, «Саводулаъзам»-и Абулкрсими Самарк андй, «Тарчумаи «Таърихи Табарй»-и Абуалии Балъамй, «Тарчумаи «Тафсири Табарй», Худудулолам -и мачдамуаллиф, «Хидоятулмутааллимин»-и Ахвайнии Бухорой, «Гиёх ома»-и Абумансури Х]иравй, «Шарх и «Аттаарруф»-и Мустамиллии Бухорой ва даврони баъдии инкишофи забони точикй («Таърихи Байхэдй»-и Абулфазли Байхздй, вайнулахбор»-и Гардезй, «Захираи ХоразмшохЯ»-и Исмоили рчрнй, «К,обуснома»-и Кайковус, «Таърихи Систон»-и мачхулмуаллиф, «Таърихи Бухоро»-и Наршахй, «Сафарнома» ва «Куллиеі»-и Носири Хусрав, «Сиёсатнома»-и Низомулмулк, «Алмуьчам -и Шамот Крйси Розй «Форснома»-и Ибни Балхй, «Куллиеі»-и Саъдй, осори Низомй, «Осори мунтахаб»-и Саной, «Маснавии маънавй» ва «Девони кабир»-и Мавлоно Балхй, «Табакртуссуфия»-и Хоча Абдуллохрт Ансорй, «Чахрр макрла»-и Низомии Арузии Самаркрндй, «Самаки айёр») исгафода гардиданд.
Ба андешаи инъикоси идомаи вожахри даврони мазбур дар царнхри баъдй маводи осори манзуму мансури садахри XIV-XVII чун «Куллиёт»-и Х,офизи Шерозй, осори Камоли Хучандй, Сайидо, «Абумуслимнома»-и Тартусй, «Маосирулмулук»-и Хондамир, «Футувватномаи султонй», «Ахлок,и мух.синй», «Рисолаи х,отамия»-и Кошифй, «Х,афт кишвар»-и Х,иравй ва монанди инх,о дар мавридхри муайян истифода шуданд. Инчунин аз забони намояндагони гуиши шимолй маводи фаровоне чамъоварй шуда, онх,о чун шохдци хифозати унсурх,ои асримиёнагй истифода гардидаанд. Бахше аз маводи лахдахри Хучанд, Истаравшан, Исфара, Конибодом аз тадк,ик,оти B.C. Расторгуева (166-170),
Б.Ниёзмухаммадов (151), Т.Мак судов (117), М. Эшниёзов (268), Р.Абдуллозода (7) гирифта шуда, онхо бо долати дозирай гуфтугуи мардуми минтак,ахри номбурда мукриса гардиданд ва дар хрлатхри зарурй тарзи талаффузашон тагйир дода шуданд.
Бояд гуфт, ки кисме аз унсурхри классики хрло на танхр дар г иши шимолй бок,й мондаанд, балки онхрро метавон аз гуишхри чанубй, чанубй-шаркй ва дигар лахдахр пайдо намуд. Албатта, силсилае аз онхр аз лихрзи овозй ё маъной аз гуиши шимолй фарк, мекунанд. Аз ин ру, мо чунин вожахоро шартан ба гуиши шимолй мансуб донистем.
Х,ангоми овонавишти маводи гуишй бо такя ба усули пажухиши В.С.Расторгуева, М.Эшниёзов ва муаллифони «Шеваи чанубии забони точикй» аз алифбои кириллй истифода карда шуд.
Апробатсияи тадкикрт. Мухимтарин нуктахри тадкикрт дар конфронси илмию амалии олимон ва мутахассисони ч,авон (Душанбе, 1989), конфронси байналхалкіі (Душанбе, 1999), ч,умх,уриявй, регионалй ва дохилидонишгохй (Хучанд, 1999-2003) арзёбй гардида, доир ба мавзуи рисола 16 асару макрла ба табъ расонида шуданд.
Сохтори рисола. Кор аз мукдцдима, панч, боб, хулоса, фехристи осори тахк;ик,й, сарчашмахр ва фехгжсти ихтисорахр иборат аст.
Похожие диссертации на Сохранение лексических особенностей и грамматических конструкций таджикского языка в северных говорах (На материале письменных памятников X-XIII вв.)
