Содержание к диссертации
Мукаддима 5
Боби І. Вохидхои фразеологии номй
§1. Хелхои вохидхои фразеологй аз чихати муносибатхои грамматикии чузъхо 14
§2. Пайвастхои фразеологии чуфти чидатаркиб 17
1. Пайвастхои чуфти синонимй 22
2. Пайвастхои чуфти антонимй 25
3. Пайвастхои чуфти гуногунмаънои матий 26
4. Таркиби морфологии пайвастхои чуфт 29
§3. Вохидхои фразеологии изофй 34
1. Вохидхои фразеологии изофии дучузъа 45
2. Вохидхои фразеологии изофии бисёрчузъа 49
3. Хусусияти морфологи ва муносибатхои синтаксисии вохидхои изофии фразеологй 52
4. Таркиби лексикии вохидхои изофии фразеологй 61
Боби И. Вохидхои фразеологии феълй 71
1. Фразеологизмхои дучузъаи феълй 74
2. Фразеологизмхои бисёрчузъаи феълй 104
3. Вохидхои фразеологии феълй бо хиссачаи инкории на- 128
4. Шаклхои грамматикии вохидхои фразеологии феълй 130
Боби III. ^умлахои фразеологй 136
1. ^умлахои фразеологии дутаркиба 138
2.Ч[умлахои фразеологии яктаркиба 144
3. Фразеологизмхои предикативй дар крлаби чумлахои мураккаби пайваст 148
4. Фразеологизмхои предикативй дар колаби Чумлахои мураккаби тобеъ 149
5. Фразеологизмхои предикативии бепайвандак 149
6. Чумлахои фразеологии хабарй 152
7. Чумлахои фразеологии шартй-хохишмандй 153
8. Чумлахои фразеологии амрй-хитобй 155
Хулоса 160
Фехристи адабиёт 165
Введение к работе
Дар нимаи дуюми асри гузашта шевашиносии точ,ик ба комёбихои бузурги илмй ноил гардид. Аксари лах ахои точикии каламрави Точикистон аз нигохи синхронй омухта шуда, бисере аз масоили омузиши киёсии савтиёт ва сарфу нахви калонтарин шевахои забони тоники халли илмии худро пайдо намудаанд. Бо вучуди ин баъзе аз масоили шевашиносй то хол аз мадди назари забоншиносони точик дар канор мондаанд. Яке аз масъалахои мухимми шевашиносй, ки камтар омухта шудааст, фразеологияи он мебошад.
Фразеология (аз фран. phraseologie, юн. phrases-ифодз. ва юн. logos-шм, таълимот) як сохаи махсус ва камтаздики забоншиносй буда, мавзуи бахси онро тахкики хамачонибаи мачмуи вохидхои фразеологии ин ё он забон ташкил медихад [2.10,203]. Тахти истилохи фразеологияи шевагй масолехи тайёри дар тули карнхо рехтаву устуворгардида ва дорой маънои яклухт дар назар дошта мешаванд. Фразеологизмхои шевагй дар шевашиносй хамчун вохидхои таркибии системаи он тадкик. мешавад. Ин сохаи шевашиносй бо як катор бахшхои забоншиносй: таърихи забон, лексикология, лугатнигорй, этимология, синтаксис, морфология, имло, услубшиносй ва сикли фанхои маданияти сухан алокаи мустахкам дошта, бешубхд дар тадкики хаматарафаи масъалахои печидаи забоншиносй кумак хохад кард. Фразеология ба маънои том хамчун як бахши забоншиносй дар худуди як силсила илмхри филология-забоншиносию адабиётшиносй ва дигар илмхо: таърих, мардумшиносй, равоншиносй, фолклоршиносй ва амсоли инхо ба вучуд омадааст. Аз ин ру, омузиши фразеологияи шевагй барои рушан намудани масъалахои мухталифи илмхои филология ва соири илмхр ахамияти калони амалй ва назариявй дорад. Зеро вохидхои фразеологии шевагй аз чихати сарчашмаи пайдоиш ба зиндагй, расму оин, чахонбинй, аклу заковат ва шавку завки сокинони ин ё он махал пайвастагии зич дошта, эътик.од, фаъолияти мехнатй ва маънавй, мачмуи арзишхои фархангй, таърих ва та рибаи чандиннасл ва чандинасри онхоро та ассум мекунанд [1.29;1.76;1.91;1.143].
Дар ощо зимни ифодаи мафхуме як лавхаи чудогонаи рузгор, сабаки зиндагй аз тач.рибаи хаёти бисёрсолаи одамон, муносибат ва таассуроти нек ё бад инъикос меёбад.
Рисолаи номзадии мазкур ба тахкик. ва тащили хусусиятхои сохтории вохидхои фразеологии шевагй дар заминай лах.чаи дарвозии забони тоники бахшида мешавад.
Ахамияти актуалии рисола. Ахамияти актуалии рисола аз он иборат аст, ки дар он бори аввал вохидхои фразеологии шевагй дар заминай яке аз ла чахои камтахкикшудаи забони точикй-дарвозй аз дихати хусусиятхои сохторй ва грамматики дар мукоиса бо забони адабй мавриди тадкик. карор гирифта, дар заминай кадом крлабхои синтаксиси ва грамматики падид омадани онхо ошкор мегардад. Инчунин, маводи тадкикшуда як катор маълумоти тозаи лингвистй ва этнографию таърихиро дар бар мегирад.
Дара аи омузиши мавзуъ. Фразеология ба сифати бахши алохида дар забоншиносии собик Шуравй аз солкой 40-уми асри гузашта пас аз ба табъ расидани маколахои академик В.В.Виноградов [1.10; 1.11] риво у равнак, ёфт. Омузиши муфассал ва бонизоми масоили фразеология метавон гуфт, ки баъд аз нашри маколах,ои мухацкики мазкур ба рох монда шуд. Мулохизахои мухаккикгю дар хусуси табиат ва вижагихои вохидх.ои фразеологии забони муосири рус ба назар гирифта, мухакк;икрн зимни таздики фразеология дар дигар забонхо истифода намуданд.
Ба тахлил ва тафтиши муфассали хусусиятхои сохторию маъноии вохидхои фразеологй баъдтар дар забоншиносии рус як силсила асару маколахри мухаккикрн бахшида шуданд [ниг: ба библиографияи рисолаи «Пробелемы фразеологии» ].
Таздик ва омузиши вохидхои фразеологй дар забоншиносии эронй аз солхои 60-ум cap мешавад. Дар ин давра масоили умумй ва ч.удогонаи фразеология дар як катор рисолахо аз назари илмй омухта шуда, хазинаи забоншиносии точик хам аз хисоби рисолахои илмй оид ба масъалахри гуногуни фразеология мукаммал мегардад [ниг: ба библиографияи мураттабнамудаи С.В.Хушенова].
Инчунин бояд гуфт, ки нахустин маротиба М.Фозилов [2.7;2.8] фарханги иборахои фразеологии забони адабии точикро нашр кард.
Мо дар назди худ максади тахлили хамач,онибаи тамоми рисолахои рочеъ ба фразеология офаридаи олимонро ба ухда намегирем, зеро дар асархои тадкикотии .Мачидов [1.38;1.49;1.50;1.52;1.53;1.54;1.55;1.58;1.59;1.60;1.61; 1.62], Т.Максудов, Ф.Зикриёев, . алилов [1.42;1.150;1.151], С.В.Хушенова [1.132;1.133;1.134;1.135;1.136;1.137;1.138] ва дигарон вазъияти кунунии тахдики вохидхои фразеологй дар забони адабии точик ба таври пурра дода шудааст. Зламай ин асархо долати фразеологияи забони точикиро аз руи накшаи синхронй мавриди баррасй карор додаанд. Дар накшаи диахронй, этимологияи вохидхои фразеологии забони адабй ва мукоисаи онхо бо фразеологизмхои шевагй бошад, то хол мавриди тахдики илмии хамачониба карор нагирифтаанд.
Сахми мухацкикони мазкур дар инкишофи фразеологияи точик чашмрас буда, рисолахои онхо бевосита дар омузиши фразеологияи шевагй, аз чумла, фразеологияи ла чаи Дарвоз кумак мекунанд. Аз ин ру, мо зимни тахкики вохидхои фразеологии шевагй дар ла чаи дарвозй ба асару маколахои ин мухаккикон такя мекунем. Бояд зикр намуд, ки омузиши фразеология дар забоншиносии точик аз руи чанд равия анчом пазируфтааст: а) омузиши вохидхои фразеологй зимни тахкики забон ва услуби ин ё он адиб дар асоси осори у [1.12; 1.13;1.19;1.48;1.56;1.63;1.67;1.68;1.109;1.122;.146;1.148; 1.167; 1.168]; б) омузиши масоили чудогонаи назарияи фразеология [1.6;1.7; 1.34;1.35;1.36;1.37;1.51;1.57;1.71;1.108;1.111;1.112;1.144;1.147]; в) омузиши вохидхои фразеологй дар осори пургановати адибони классик [1.18;1.75;1.107; 1.153; 1.154;1.155; 1.156;1.157;1.158; 1.159; 1.160;1.161; 1.162; 1.163;1.164]; г) омузиши мукоисавии вохидхои фразеологии забони точикй бо дигар забонхо [1.1;1.78;1.113;1.114;1.115;1.131;1.142]; г) омузиши фразеологияи забонхои муосири эронишаркии каламрави Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон [1.2;1.3;1.4;1.5;1.8;1.14;1.22;1.23;1.24;1.25;1.26;1.27;1.28;1.30;1.31;1.32;1.64;1.65; 1.66;1.69;1.77;1.89;1.90;1.139;1.140;141;1.169;2.3]; д) омузиши лугатнигории фразеологияи забони тоники ва лахчахои чудогонаи он [2.1;2.2;2.7;28].
Дар омузиши вохидхои фразеологии забони муосири точ,ик ва шевахои он, инчунин, хулосаю назарияхре, ки дар асоси фразеологияи забони муосири форси ба вучуд омадаанд, арзишманданд [1.96; 1.97].
Омузиши фразеология дар заминай шевахои забони тоники аз ибтидои солхри 70-ум огоз шуда бошад хам, метавон гуфт, ки фразеологияи шевагй ба таври нокифоя омухта шудааст
Тахлили маколаву асархои шевашиносон аз руи библиографияи мураттабнамудаи С.В.Хушенова [2.9] шаходат медихад, ки таджики масоили фразеологияи шевагй дар як сатх карор надорад. Агар баъзе аз масоили фразеологияи шевагй дар заминай як катор лахчдхои к,аламрави ум урии Точ,икистон то андозае омухта шуда бошад, дар заминай як гурухи лахчахои забони тоники, аз чумла, лахчди дарвозй омузиши ин масоил аз назар дур мондааст. Осори шевашиносони точикро вобаста ба дарбаргирии масъалах.ои фразеологияи шевагй ба чор гурух. метавон чудо кард:
1. Рисолахое, ки дар баробари доштани боби лексика оид ба фразеология низ маълумот додаанд. Ба ин кабил пажухишхо рисолаи Т.Максудов «Лексика ва фразеологияи шевахои точикони Исфара» дохил мешавад [1.40; 1.41]. Дар рисолаи мазкур табиат ва хусусиятхои сохторию маъноии вохидхои фразеологии шевагй дар лахчахои Исфара мавриди баррасй карор гирифтааст.
2. Рисолахое, ки боби фразеология надошта, зимни тах,кики чихатхои овозй, хусусиятхои грамматикию лугавй ва хангоми мураттаб намудани лугати вожахои шевагй маводи фразеологй ба онхо дохил шудааст. Ба ин сабк рисолахри илмию фишурдаи рисолахри номзадии .Мурватов «Говоры таджиков окрестностей Андижана» [1.72], «Шеваи точикони атрофи Андичрн» [1.73], М.Эшниёзов «Шевахои хардурй» [1.165], Б.Садуллаев «Говоры таджиков Шахрисябза» [1.100], М.Махмудов «Говоры таджиков Китабского района» [1.45], «Лахчахои точикони райони Китоб» [1.47] ва В.Касимов «Говоры таджиков Фариша» [1.33] таълиф шудаанд.
3. Фишурда ва маколах.ое, ки ба таедики масоили гуногуни фразеологияи шевагии забони точикй ва масъалах,ои назариявии он бахшида шудаанд. Ба ин гурух, маколах.о ва фишурдаи маколах.ои М.Бокиев «Фразеологияи шевахо» [1.8], Б.Турсунов «Иборах,ои устувор дар лахдаи Ленинобод» [1.16], .Талбакова «Вариантхои шевагии фразеологизмхо» [1.10], П.Холов «О фразеологии говора таджиков Самарканда» [1.122], «Баъзе мулохизахо дар хусуси фразеологизмхои шеваи точикони Самарканд» [ аёти нав,25.03.1972], «Фразеологичекие словосочетания метафор говора таджиков Самарканда» [1.124], «Баъзе хусусиятхои семантикии фразеологизмхои шеваи точикони Самарканд» [1.125], «Фразеологическая синонимия говоров таджиков Самарканда» [1.126], «Синонимия фразеологических сочетений в говорах таджиков Самарканда» [1.127], «Иборахои фразеологии изофй» [1.128], «Структурно-семантические особенности фразеологических синонимов говора таджиков Самарканда» [1.129], «Причастные фразеологизмы говора таджиков Самарканда» [1.130] дохил мешаванд. Дар макрлахри П.Холов хусусиятхои сохторию семантики ва тобишхои маъноии синонимхри фразеологй хаматарафа дар лахдахри Самарканд ба риштаи таздик, кашида шудаанд.
4. Рисолахое, ки дар онхо вохидхои фразеологии шевагй дар шакли фарханг гирд оварда шудаанд. Ба ин гурух рисолахои Р.Абдуллозода «Иборахои халкй (дар асоси материали лахдаи Уротеппа)» [2.1] ва «Фарханги иборахои халкй» [2.2] мутаалликанд. Агар дар забоншиносии точик асосгузори лугатнигорй дар сохаи фразеология М.Фозилов махсуб ёбад, шеваи кори уро дар шевашиносии точик Р.Абдуллозода идома додааст.
Аз тахлили асару макрлахр оид ба фразеологияи шевагй бармеояд, ки ин сохаи шевашиносии точик чавон буда, бисер масоили он ба та кики амик, ниёз дошта, хдллу фаслро интизор мебошанд.
Дар рисолаи мазкур масъалаи хусусиятхои сохторй ва таркиби лугавии вохидхои фразеологй дар лахдаи Дарвоз мавриди омузиш карор гирифтааст.
Лахдаи Дарвоз дорой хазинаи бойи лугавй ва фразеологй буда, чй аз чихати фонетики ва чй аз чихати грамматики бисер фактхои чрлиби диктат васазовори мушохидаю мулохиза доранд. Дар омузиши лах аи мазкур А.З.Розенфельд [1.92; 1.94; 1.95], Р.Л.Неменова [1.79; 1.80], М.Махадов [1.42;1.43;1.44;1.46], Н.Офаридаев [1.81;1.82;1.83;1.84;1.85] сахм гирифтаанд ва оид ба фонетика, грамматика, лексика ва микротопонимияи он асархри илмй ба табъ расондаанд.
З адаф ва вазифаи тадкикот. )$адафи асосии тадкикрт муайян намудани вижагихри сохторй ва колабхои синтаксисию грамматикии вохидхои фразеологй дар лах аи Дарвоз мебошад.
Мо кушиш ба харч додем, ки масоили зайлро дар рисола мавриди халлу фасл карор дихем:
1. Омузиши хусусиятхри маъной ва грамматикии вохидхои фразеологии номии лахдаи Дарвоз дар мукоиса бо забони адабй; Муайян намудани таркиби лексики ва таносуби грамматикии чузъхои вохидхои фразеологии номй дар лахдаи мазкур.
2. Баррасии сохтор ва маъной фразеологизмхои феълй дар заминай хазинаи фразеологии лах аи Дарвоз; Ошкор намудани фразеологизмхои феълии хоси ин лах а аз дихати таркиби лугавй ва муносибатхои грамматики; Баррасии муносибатхои маъноию грамматикии феълхои таркиби ва фразеологизмхои феълии шевагй.
3. Муайян намудани сохтор ва хелхри чумлахои фразеологй; Ошкор намудани вижагихои интонатсионии чумлахои фразеологй, таркиб ва муносибатхои нахвй дар чумлахои фразеологии лах аи дарвозии забони тоники.
Бозёфти илмии рисола. Тавре ки кайд кардем, вохидхои фразеологии шевагй дар лахдаи Дарвоз то хрл мавриди тадк,икрти чудогонаи илмй карор нагирифтаанд. Аз ин ру, дар рисола фразеологизмхои лах аи Дарвоз аз нуктаи назари хусусиятхои грамматики, вазифахои синтаксиси, махсулиятнокии хиссахри нутк. дар шаклгирии вохидхои фразеологй, сермахсулии крлабхри нахвй ва грамматики бори нахуст мавриди тадкики муфассал карор мегиранд. Хусусиятхри сохтории фразеологияи лах аи Дарвоз дар киёс бо забони адабии муосири точик аз назар гузаронида туда, тафовуг ва к,аробати онхо бо забони адабии муосир баррасй мешаванд. Таркиби лугавй-маъноии вохидхои фразеологии шевагй дар лахчаи мазкур то хадди имкон муайян шудааст, ки ин масъалахо то хол дар шевашиносии точик омухта нашудаанд.
Усулхои омузиш. Тахкики бонизоми илмии ин ё он масъала аз усул ва равишхои пешгирифтаи мухакдик, дар рисола вобаста мебошад. Дар рисола асосан усулхои тасвирй, мукрисавй ва контекстологй пеш гирифта шудааст. Дар баъзе мавридхо аз усули трасформатсионй ва равиши идентификатсия истифода бурда мешавад. Вохидхои фразеологии лахчаи Дарвоз асосан аз руи матни шевагй тахкику тафтиш шудаанд. Матнхо дар асоси овонавишти забони тоники навишта шудаанд.
Ахамияти илмй ва амалии рисола. Натирай тадк,икрти илмй метавонад дар пажухиши минбаъдаи масоили мухталифи фразеологияи забони тоники ва шевахои он, инчунин, дар омузиши фразеологияи забони дарии Афгонистон ва форсии Эрон мавриди истифода карор гирад. Инчунин, маводи рисола барои тахкики минбаъдаи фразеологияи забонхои дигари эронй муфид арзёбй мегардад. Вохидхои фразеологии шевагие, ки дар заминай лахчаи Дарвоз дар рисола тадкик, шудаанд, метавонад барои тартиб додани фархангхои фразеологии забонхои точикй, дари, форси ва шевахои ин забонхо мавриди истифода карор гиранд.
Хулоса ва натичагирихои рисоларо барои рушан намудани баъзе масоили печидаи фразеологияи таърихй, мукоисавй ва синхронй истифода намудан ба маврид аст. Дар баробари ин маводи илмии рисола метавонад дар тадриси курсхои махсус аз сикли фанхои забоншиносй барои донишчуёни факултахои филология истифода шавад. Натичагирихои рисоларо метавон зимни таълифи дастурхои таълимй оид ба фразеология барои донишчуёни факултахои филологияи мактабхои олй истифода бурд.
Сарчашма ва маводи рисола. Мувофики таснифоти В.С.Расторгуева лахчаи Дарвоз дар системаи шевахои забони точикй бо номи лахчаи гурухи шеваи чанубй-шаркй маълум аст [1.87]. )удуди густариши лахчаи мазкур самти рости дарёи Панчи Дарвози Точикистонро дар чор шурои дехрт дар бар мегирад. Маводи фразеологй аз тарафи муаллиф тавассути кайдхои сахтюй дар давоми солкой 2001-2006 аз шурои дехоти Вишхарв, ]$алъаихум, Нулванд ва Сагирдашт дар нохияи Дарвоз чамъоварй шудааст. Муаллиф аз махалхои зерин-дехаи Пошхарв, Курговад, Тогмай, Шодак, орф, Кеврон, Рузвай, Зингрог, І альаихум, Даштак, Умарак, Зинг, Сангев, Дуробак, Паткунов, Ширговад, Ёгед, Шикев, Нулванд, Пунишор, Жаг, Хостав, Зигар, Хумбиварй, Анчирак, Ширг, Хишарвак, Зев, Сагирдашт, Кулумбаи боло, Кулумбаи поён, Сайдон, Чухкак, Камчак, Лухч, Сафедорон, Инкух, І альаи усайн мавод чамъоварй намудааст.
Барои мукоисаи маводи фразеологии ла чаи Дарвоз аз лугат ва фарханги мураттабнамудаи Р.Абдуллозода [2.1;2.2] ва А.М.Алиев [2.3] истифода намудем.
Мундаричаи рисола. Рисола аз мук,аддима, се боб ва хулоса иборат мебошад.
Боби якуми рисола ба тахлили хелхои вохидхои фразеологй аз чихати муносибати грамматикии чузъхо, хусусиятхои сохтории пайвастхои фразеологии чуфти чидатаркиб ва вохидхои фразеологии изофй бахшида шудааст. Дар ин боб к,аробат ва тафовути пайвастхои фразеологй бо аъзохои чидаи мукаррарй ва муносибати онхо ба категориями лексикй-семантикй ошкор мегардад. Хусусиятхои вохидхои фразеологии изофй дар мукриса бо иборахои нахвии изофй мавриди баррасй карор гирифта, таркиби онхо аз руи микдори чузъхо муайян шудааст. Инчунин, мавкеи хиссахри нутк. дар шаклгирии онхо равшан мешавад.
Боби дуюми рисола ба тахлили хусусиятхои сохтории вохидхои фразеологии феълй бахшида шудааст. Дар ин боб сабабхои маънои умумй гирифтани феъл, роли колабхри гуногуни грамматики дар ташаккулёбии онхо мавриди баррасй карор мегирад. Инчунин, тафовут ва каробати вохидхои фразеологии мазкур бо таркибхои номии феълй ошкор шуда, аз чихати дарбаргирии микдори чузъхо тахлил мешаванд.
Боби сеюми рисола ба тахлили хусусиятхои сохтории чумлахои фразеологй дар циёс бо чумлахои нахвй ва вохидхои фразеологии феълии лах аи Дарвоз бахшида шудааст. Дар ин боб хусусиятхои чумлахои фразеологй мавриди тафтиш царор гирифта, вижагихои интонатсионй ва муносибатхои нахвии онхо нишон дода мешавад.
Натикай тахлилу таздиц дар хулосаи рисола амъбаст гардида, фехристи адабиёти илмй, лугатхо ва маъхазхо дар охири рисола оварда мешавад.