Содержание к диссертации
Введение
Боби I. Хусусиятх.ои семантикии вох.идх.ои фразеологии ашъори лоик, 15
1.1. Сермаъноии вохидхри фразеологй 15-18
1.2. Муродифоти вохддхри фразеологй 18-31
1.3. Мувозихри фразеологй 31-41
1.4. Вохидхри фразеологии зидмаъно 41-50
1.5. Омонимхри фразеологй 50-52
Боби II. Хусусиятх.ои услубии вохдцх.ои фразеологии ашъори лоик , 53-55
2.1. Вохидхри фразеологии адабии китобй 55-61
2.2. Фразеологизмхри умумиистеъмолй 61-74
2.3. Вохидхри фразеологии халк;й 74-75
2.3.1. Вохидхри фразеологии адабии гуфтугуй 75-76
2.3.2. Вохидхри фразеологии халк;ии гуфтугуй 77-80
Боби IIІ. Тахдввулоти во иддои фразеологй дар ашъори лоик , 81
3.1. Корбасти фразеологизмхр дар шакли асл 81-88
3.2. Тагйироти вохидхри фразеологии маъмул 88-114
3.3. Ихтисорот дар вохддхри фразеологй 114-115
- Муродифоти вохддхри фразеологй
- Вохидхри фразеологии зидмаъно
- Фразеологизмхри умумиистеъмолй
- Тагйироти вохидхри фразеологии маъмул
Муродифоти вохддхри фразеологй
Яке аз аломатхри асосии ганомандии таркиби лугавии эчрдиёти шоиру нависандагон муродифот махсуб мешавад, ки ба тавассути он, аз як тараф, фарохии доираи маводи забонй муайян шавад, аз тарафи дигар, махррати адибон дар корбасти он ва ба ин восита х.унари сухангустарии онхр рушан мегардад. Ба ин маънй профессор А.Абдукрдиров таъкид кардааст, ки «забонй тоники таркиби лугавии .бой дорад ва хангоми эчрд барои ифодаи ин ё он маъно ба хотири нависанда дахдо калимахри хаммаъно меояд. Нависанда бояд аз байни онхр калимаеро интихоб намояд, ки хам сахех.у пурмаъно, хушохангу шинам бошад, хам нияти эчрдии уро ба хубй ифода кунад. Интихобу истеъмоли калима ба чахрнбинй, завк, ва майорати адиб вобастагии к,авй дорад. Бинобар он муайян кардани хусусиятхри синонимй дар тадкики забон, услуб ва майорат ёрии калон мерасонад» (1, 83).
Профессор Б. Камолиддинов масъалаи муродифотро аз кисмхри мурими фанни услубшиносй, аз чумла, услубшиносии амалй, х.усни баён ва маданияти сухан шуморидааст (ниг. 42,17).
Дар забонй тоники на танхр калимахр, балки вохддхри фразеологй низ ба х.амдигар муносибати хаммаъной зох,ир мекунанд. Бояд гуфт, ки муродифоти вохидхри фразеологй аз синономияи калимахр баробари умумият боз аз баъзе чихатхр тафовут доранд. Кулли вох.идх,ои фразеологй воситаи забонии муассир ба шумор меоянд, аз ин ру, зарурат ба танзими муродифот камтар мегардад.
Синонимикаи вох.идхри фразеологй дикдати бисер забоншиносонро чалб кардааст. Чанде аз масъалахри муродифот, аз Чумла, тобишх ои маъной, таносуби услубй, обуранги бадей ва монанди инхр аз чониби мух.ак.к.ик.он баррасй гаштааст ( ниг. 52, 31-32; 59, 55-58; 41,61; 42,78, 84-85, 92-97; 132, 17-25; 128, 20-29), вале чамъбастхри мукаммали илмй ба чашм намерасанд. Чунончи, яке аз муаммохр х.удуди муродифот ва мувозихри фразеологист.
Мачидов иборахри навъи «дил бохтан», «дил додан»-ро ба муродифот мансуб медонад (ниг. 59,55), «худро ба нодонй задан», «худро ба нофахмй задан», хамчунин «аз фикр гузаронидан», «аз дил гузаронидан»-ро бошад, мувозй мехисобад. (ниг. 59, 59)
Тадкици фразеологизмхр дар забоншиносии рус ба мактаби бонуфузи илмй табдил гашта бошад хам, дар бобати муаммои мазкур фикрхри олимон ягона нестанд. Чунончи, М.И.Сидоренко вох.идхри фразеологии «гнуть шею» ва «гнуть спину»-ро мувозии вохиди фразеологй, вале ифодахри «задать феферу» ва «задать чесу»-ро (=чазо додан) фразеологизмхри мустацил ба к,алам медихад (ниг. 92,3). Муаллиф сабаби «вариант» хисобидани вохидхри аввал ва "муродиф" шуморидани ифодахри силсилаи дуюмро чунин эзох, медихад: «Бо вуч,уди бо яке аз ч,узъхр фарк, кардани фразеологизмхри «гнуть шею» ва «гнуть спину» боиси дигаршавии маънои умумии вохддхри фразеологй нагаштааст» (92,3). Муаллиф ифодахри гурухи дуюмро танхр ба хотири дар таркиби чунин иборахр бок,имонии калимах.ои фефер ва чес, яъне бо назардошти устувории таркибашон вох.идх.ои мустак,или фразеологй мехисобад.
В.Т.Шкляров навиштааст, ки «тахти истилохи «мувозих.ои фразеологй» мо .ифодахри устувори синонимиеро мефахмем, ки асоси онхрро образи ягонаи маънои ташкил медихад ва онх.о аз хамдигар танх.о ё аз ч,их,ати шакли грамматики ё ч,узъ ои алох.идаашон фарк, мекунанд».(131, 73). А.М.Бабкин низ дар хамин ак,ида аст (14, 84-85).
Ба назари мо, дар мавриди муайян кардани масъалаи муродифот ва мувозанокй, кабл аз х.ама, на сохтор, балки тафовути маънои ч,узъи ивазшавандаро ба эътибор гирифтан лозим аст. Агар аз ибора як калима ва ё хатто ч,узъи калима иваз гардида, дар натич,а маънои ибораи рехта тагйир ёбад, маънои нав руи кор меояд. Аз ч,умла, «дил додан» ва «дил бохтан» ду ибораи рехтаи мустак,ил мебошанд, зеро ч,узъхри ивазшаванда маънои мухталиф доранд: феъли «додан» амали ихтиёрист, аммо «бохтан» (бой додан) бидуни ихтиёр сурат мегирад ва ибораи рехтаи «дил бохтан» (бе ихтиёр аз даст додани дил-ошик, шудан) нисбат ба «дил додан» муассиртар аст.
М.И.Фомина низ чрнибдори хамин ак,ида аст: «Ба онхр (мувозихри фразеологй-Б.М.) ифодахре мансубанд, ки аз лихрзи маъно пурра бо хам мувофиканд, вале аз вач,хи низоми грамматики ё мавчудияти (ё набудани) ч,узъхри пучмаъно (ба таъбири Н.М.Шанский) ё ки мувозихри хосса тафовут мекунанд». (117, 25)
М.Д. Степанова ва И.И.Чернышева чунин хрдисаро «муродифоти сохторй» (структурные синонимы) номидаанд. (ниг. 95, 247)
Т.Макрудов, Ф.Зикриёев ва Х алилов низ фаркро дар таркиби ибора дидаанд, онхр менависанд: «Агар дар синонимхри фразеологи шаклан (таркибан) вохидхр аз якдигар пурра фарк, кунанд, дар вариантхр факат баъзе ч,узъхр ва ё шаклхри грамматикии онхр тагйир меёбанд» (52,32).
Ба хар хрл, ба истилохи «ч,узъи пучмаъно» эрод гирифтан лозим меояд, зеро дар мувозихр низ, бо вуч,уди умумияти маъно, ба х,ар ойин тафовут дар тобишх,ои маънй ва ё услубй эх сос мегардад. Масалан, ифодаи «аз гунчишк тарсй, арзан накор» ва «аз чумчук, тарсй, арзан накор» мувозих.ои фразеологи мебошанд, ки бо хам мутобикати пурраи маъной доранд, вале дар байни онхр тафовути ч,иддй низ хает, яъне яке хоси услубй шифохй, дигаре мансуб ба услубй адабии китобй мебошад. Мо дар таснифи маводи ашъори Лоик, аз хамин нуктаи назар амал кардем.
Асоси дигари таснифоти моро мансубияти вохидхри фразеологи ба хиссахри нутк, ташкил кард. Мушо идахр нишон доданд, ки дар назми Лоик, аз хама бештар ифодахри рехтаи феълй, баъд зарфй корбаст гаштаанд.
Вохидхри фразеологии зидмаъно
Забои ифодакунандаи олами вокеист. Вохидхри зидмаънои забои, ки онро "антонимй" низ меноманд, аз тарафхри мухолифи ашё, хрдиса, вокеа, аломат, хислат, амал ва муносибатхр фарохам меояд. Доираи истеъмоли антонимхри лексики хеле фарох аст. К исми калони онхр калимахри зидмаъное мебошанд, ки аломати хоссаи ашёхрро мухтасару мушаххас ифода менамоянд. Масалан, бинои нав- бинои кухна, корди тез - корди кунд, бачаи шух - бачаи крбил ва гайра. Аммо дар вохидхри фразеологй бо вуч,уди муодили калима буданашон (мукриса намоед: "барги сабз" - тух,фа, "кухро занад, талкрн мекунад" - зур) домани маъно васеъ аст. Аз хдмин сабаб вох,идхри фразеологй мафх.ум ва аломати "ашё"-ро дар мук,оиса фарохтар нишон медих,анд. Шояд сабаб ин бошад, ки ифодах,ои рехта бештар на ба чизх.о, балки ба инсон ва мафх.умхри абстракта алок,аманд х,астанд. Дар гуфтахри нависандаи номии рус М. Шолохов низ ин маъниро пай бурдан мумкин аст. У дар бораи антонимхр навишта буд, ки бо ёрии онхр «хурсандй ва дарду алам, ростй ва фиреб, мехнатдустй ва танбалй, зебоии хдк,икат ва зиштии таассуб» инъикос мегарданд (ниг. 24,162).
Х,амчунин гуфтан бамаврид аст, ки дар вох,идх,ои фразеологй ин ва ин кабил мафх.умхр бо эхсосога олй баён мегарданд. Дойр ба масъалаи вох,идх,ои фразеологии зидмаънои забони точикй мух.ак.к.ик.он изхрри ак,ида кардаанд (25,85-86; 49,33; 59,62-64; 133,15-16; 100,46-50). Сухани муфассал дар ин бора аз чрниби профессор Д. Мач,идов гуфта шудааст. У дар асараш "Фразеологияи забони хрзираи точик" ба масъалахри таносуби ч,узъхри таркиби иборах.о, унсурх,ои грамматикии мукрбилмаъно, тобишх,ои маъно, алок,аи антонимх,о бо хрдисахри сермаъной ва муродифот рушанй андохтааст (59, 62-64). Муаллифони дастури таълимии "Дар бораи вохидхри фразеологй ва вазифаи синтаксисии онхр" дар к,айди мухтасар ифодахри рехтаро ба ду гурух; лексики ва семантики чудо кардаанд (52,33). Забоншинос X,. Талбакова кушиш ба харч, додааст, ки рох,хри ташаккули фразеологизмхри зидмаъноро ошкор намояд (100, 47-49). Умедвор хдстем, ки тахлили забони Лоик, дар тахкими вохидхри фразеологии антонимй мусоидат менамояд, аз тарафи дигар, услуб ва майорати к,аламкашро перомуни масъалаи фавк, равшан месозад. Антонимхри фразеологии ашъори Лоик,ро ба ду гурух. чудо кардан мумкин аст. Антонимхри фразеологй, ки тазоди маънй ба чузъхри (вожахри) таркиби ибора вобаста нест. Тазоди маънй дар чунин вох,идхр аз руи семантика муайян мешавад. Масалан, дар байтхри поён шоир мафх,умхри "бисер зик, шудан" ва "хурсанд гаштан"-ро бо ифодахри "даруни худро хурдан" ва "дар дил сапеда дамидан" ифода намудааст. Цо ил зи асад даруни худро бихурад, Оцилзи хирад фарохмайдон дорад. (МД, 188} Аз ишци содаат чун тулуи хуршед, Дар дилам сапеда дамид. (МД, 56) Дар мисолхри поён низ мафх.умхри "фарахмандиву гамгинй" бо вохидхри фразеологии "cap ба осмон расидан", "Fycca хурдан" ва "дуд кардан" ифода гардидаанд, ки мисоли аввал бо ду фразеологизми сонй таносуби антонимй дорад: Сарат ба осмон аз шавцу шодй, Накардй фарц худрову Худоро. (ХЧ, 67) Баронпорайнонпора хурдй, Аз он пас гуссаи хамвора хурдй. (О, 236) Худ ба ХУД мандуд кардам, Бохтам аз руи ранг. (АОИ, 99} Ифодаи "сарат ба осмон" шакли ихтисоршудаи "cap ба осмон расидан" аст, ки хонанда онро ба осонй пай мебарад. Ин ибора дар чри дигар дар шакли пурра низ омадааст: Ту омадй зи шодият сарам ба осмон расид. Сарам ба осмон расид, лабам ба он лабон расид. (ФБ, 217) "Ба арсаи дунё омадан" ва "ба чаннати нася рафтан" ба маънои "таваллуд шудан" ва "мурдан" ба тарифи зайл омадаанд: Омадй танхр ба арсаи дунё, Меравй танхр ба чаннати нася. (К.1, 715) Вохидхри фразеологии "пеши пои касе cap афкандан" ва " ба сари касе киёмат кардан" дар айни байт барои баёни табиати мухолифи инсон ба кор рафтааст: Рузи аввал пеши пои ёр cap меафканем, Рузидигар бар сари у садциёмат мекунем. (А ОМ, 155) Дар ашъори Лощ, чунон ки кайд шуд, як силсила антонимхри фразеологие дучор мешаванд, ки тазоди маънй дар заминай калимахри мукрбилмаънои таркибашон сурат мегиранд. Дар чунин маврид бори асосии ибора бар души онхрст ва он вожахри антонимиро метавон калима- мехвари вохидхри мукрбилмаъно номид. Дар ин навъ фразеологизмхри лексики тазоди маъно барчаста ба назар мерасад, ки ин вазифаро бештар сифатхр ва феълхр ичро менамоянд. Чунончи, дар байтной зер сифатхри "сиях." ва "сафед" мехвари ифодахри рехтаи "бахти сиях," ва "бахти сафед"-ро ташкил кардаанд: Ту месузй шабурузони бисер, Ки аз бахти сия% муят сафед аст. (0,347) Агар рахти сафеди ту ба ту бахти сафед орад, Сияхбахтии ошщро ба охе метавон бахшид. (О, 229) Дар асоси хамин крлаб иборахри "дили сахт" ва "дили нарм" ба вучуд омадаанд : Ба сад шохобе сад пора гардам, Дили сахти заминро нарм созам. (МД, 35). Замини сахти кухистон дили нармам ато кардаст, Дуруштам хар кй мехонад, хато андар хато кардаст. (ФБ, 142) Дар шеърхр антонимхре дучор мешаванд, ки берун аз матн онхр муносибати тазод зохир намекунанд, аз ин ру онхрро "антонимхри матнй" номидан мумкин аст. Масалан, калимаи "сиях." ва "рост" аслан зидмаъно нестанд, вале дар байтхри зер онхр дар вох,идх.ои фразеологии "даруни сиёх," ва "дили рост" таносуби хилоф пайдо кардаанд:
Фразеологизмхри умумиистеъмолй
Дар асарх.ои бадей вохидхри умумиистеъмолй, ки дар нутки шифох.й ва хаттй баробар истифода мешаванд, аз воситах,ои мух.ими услуби бадей махсуб мешаванд. Дар лирика засоси мухталифи инсон чун натичаи таъсири гардишх.ои зиндагй, муносибатх ои байни одамон руи кор омада, дар шакли монологи ботинй ифода мегардад. Дар асархри эпики бошад, бештар вокеахри хдёт ба тасвир меоянд, аммо дар назми лиро -эпики хосиятхри тасвироти лирики ва эпики ба хам меоянд. Вусъатнокии эх,сос ва сатхи баланди муассириро дар ашъори лирики ба назар гирифта, Е.А. Малиновский навиштааст, ки лирика «барои рох, ёфтани вохидхри устувори умумиистеъмолй ба шеър имкон намедихад». (54,10)
Чунин даъвои олим дар замир асосе дорад, зеро дар услубшиносй акидае хает, ки мутобик,и он вохдцхри умумиистеъмолй: чи калима ва чи вох,идхри фразеологй аз хосияти муассирй махруманд. Масалан, М.И.Фомина навиштааст, ки «фразеологизмхри умумиистеъмолй дар хамаи услубхр асосан вазифаи номинативи дошта, чун крида услубан
муътадилмаъноянд.. .(таъкиди мо -Б.М.), ощо дар услубхри китобиву гуфтугуй баробар истифода мешаванд» (117,283).
А.М Бабкин низ таъкид мекунад, ки дар фразеологизмхри умумиистеъмолй обуранги экспрессивй то хадди минималй поён мефарояд ва ин боиси дар хамаи навъхри нутк; истифода шудани онхр мегардад. (ниг. 14,79)
X,. Мачидов навиштааст, ки «чунин фразеологизмхр серистеъмол буда, дар хамаи шаклхри услубиёти забон истифода мешаванд. Серистеъмолй, муътадилии образ (таъкиди мо- Б.М.), оммафахмии маъно аз хосиятхри характерноки ин кабил фразеологизмхр мебошанд» (58,85)
Аз мулохизахри боло бармеояд, ки муътадилии ифодаи маъно яке аз аломатхри асосии ифодахри рехта умумиистеъмолй мебошад.
Иддае аз забоншиносон мохдяти фразеологизмхри умумиистеъмолиро дигар навъ шарх. додаанд. Дар китоби «Услубшиносии забони русй» оварда мешавад, ки «ба вох.идхри фразеологии нейтрали тобиши услубии нули хос аст» (96, 99). Дар чри дигари хамин асар оварда мешавад, ки «ба вох;идхри фразеологии муътадилмаъно ё муштаракуслуб ифодахри умумиистеъмолие мансубанд, ки дар истифода махдуд набуда, ба ягон услуби муайян робита надоранд» ( 96, 99).
Н.М Шанский ва В.В. Иванов кайд кардаанд, ки тахти «иборахри фразеологии муштаракуслуб» ифода ои устуворе фах.мида мешаванд, ки дар хамаи услуб маъмул ва истифодашаванда буда, бо характеристикаи «нулй»-и услубияшон фарк, мекунанд..., онх о аз их.ати услуб тобише надоранд ва ба таври умум истифода шуда, дар силсилаи муродифй чун унсурхри услубан муътадил зох,ир мешаванд» (140,85 ).
Дар услубиёти лексики истилохрти "умумиистеъмолй" бо силсилаи муродифот ифода гардидааст. «Лексикаи умумиистеъмолй,- навиштааст А. Абдукрдиров,- дар забоншиносии совета бо номхри байниуслубй, нейтрали, умумифахм, умумихалк.й, умумиистеъмолй маълум буда, аз онхр истилохи "умумиистеъмолй" бисёртар дучор мешавад» (1,54 ). Мухак;кик; дар идомаи фикри худ нишон медихад, ки кадоме аз истилохрти мазкур аз чрниби кадоме аз олимон дар кадом асар истифода гаштаанд. Чунон ки мебинем, дар ин катор истилохи муътадилмаъно оварда нашудааст ва ин бесабаб нест. Маънои муътадил доштан аломати вохиди умумиистеъмолй шуда наметавонад, балки "умумиистеъмолй" чунин маъно дорад, ки айнан вохиди лексики ё фразеологи дар хамаи шохахри услубии функсионалй - илмй, бадей, публисистй, гуфтугу ва хатто расмии коргузорй истифода мешавад. Аз ин нуктаи назар хамаи он истилохрти А.Абдукрдиров, ки чун муродифи калимаи "умумиистеъмолй" дар боло овардааст, добили кабул мебошанд. Мафх.уми «муътадилмаъно" хамчун тазоди «муассир» ё «эмотсионалй» баромад мекунад ва вохидхри умумиистеъмолиро аз хусусияти муассирй фориг донистан чандон дуруст нахохад буд. Ба ин муносибат А.Абдукрдиров навиштааст: «Лексикаи умумиистеъмолиро дар алох.идагй, бидуни алокамандй бо хелхри дигари лугат тасаввур карда, онро аз тобишхри маъноии эмотсионалй -экспрессивй форда ва нейтрали пиндоштан чандон дуруст нест» (1,54-55).
Баъзан истилохи «нейтрали» ба ду маъно фахмида мешавад: нейтралй-нисбати шохахри услубй ва нейтрали хамчун хилофи муассирй (эмотсионалй). Дар мавриди дуюм он набояд истифода шавад, ба чри он "муътадилмаъно" гуфтан бехтар аст.
Тагйироти вохидхри фразеологии маъмул
Забоншиносон хангоми тадк,ик,и забои ва услуби шоиру нависандагон таъкид кардаанд, ки онхр бо максадхри муайян ч,узъх.ои ВОХ.ИДХ.ОИ фразеологиро тагйир медодаанд. Аз ч,умла, мух.ак,к.ик;и забону услуби шоири машх,ури то ик Мирзо Турсунзода профессор А.Абдукрдиров дар хусуси ибораи « аз як гиребон cap баровардан» изгори ак,ида карда, дар бораи аз чрниби шоир иваз карда шудани феъли «баровардан»-и ин ибора бо калимаи кашидан сухан меронад ва менависад, ки «дар натича мисраъх.0 як андоза ох.анги китобй гирифтаанд». (1 ,81)
Б. Камолиддинов чунин во ид оро бисер хуб тахлил намуда навиштааст, ки «...тарз ва дарачаи истеъмоли вохидхри фразеологи дар асари бадей ба мароми эчрдй ва майлу рагбати адиб, ба захираи сарватхри забони, махррати сухангустарии у вобастагй дорад. Сониян, аз чихати сохту таркиб тагйир дода, кор фармудани иборахри рехта дар хамон сурат имконпазир мегардад, ки нигоранда захираи гании лугавию вох,идхри фразеологй дошта бошад, нозукихри маъноии х,ар як калима ё ибораи рехтаро амик, дарк намояд. Дар акси хрл тагйири таркиби калимот ва таносуби маъноии чузъхр боиси костагй ё тирагии маънои ВОХ.ИДХОИ фразеологй мегардад ва х.усни баён халал меёбад. Аз ин чрст, ки хдр сох,ибкалам наметавонад иборахри рехтаро, хар навъе ки хохад, тагйир додан гирад ва он ба мароми забони адабй мувофик, ояд» (43, 46). Вале вакте ки чунин вохддхр дар назм истифода мешаванд, кридаи мазкур бо сабабхри муайян риоя намешавад. Х,амин хусусияти истифодаи вохидхри фразеологиро дар осори манзум дар назар дошта мухак,к,икрн Е.А.Некрасова ва М.А.Бакина чунин навиштаанд: «Мавкеи... чузъхри фразеологизм дар шеър аксар вак,т риоя намешавад, зеро ки ба он нисбат ба истифодаи маъмулии ифодахри рехта бештар тартиби озоди чузъхри чунин ифодахр хос аст. Х,ангоми инверсия дар «мавкеи к;авй» (сильная позиция) одатан калимаи аз нук,таи назари муаллиф нисбатан мухдши фразеологизм к,арор мегирад. Х,одисаи инверсия дар осори манзум боз ба талаботи назм вобаста аст» (78, 212 -213).
Лоик, Шералй низ мисли дигар офарандагони каломи мавзуни тоники зимни баёни андешахряш аз руи зарурат баъзе ч,узъх,ои вох.идх,ои фразеологиро дигар карда, дар натичд ба онх о ох.анги нав, тобиши дигар бахшидааст. Мо аз тамоми эчрдиёти Лоик, 367 вохиди фразеологиро пайдо кардем, ки онхрро шоир бо тагйироти муайян истифода намудааст. Ба хотири х,арчи бештар инъикос намудани хусусиятхри фардии забони ашъори Лоик, Шералй онхрро ба гурух.хри алох,ида ч,удо намудан мувофик,и мак,сад аст.
Яке аз усулхри тагйир ёфтани шакли вох,идх,ои фразеологии ашъори Лоик, Шералй, чунон ки дар боби II ишора шуд, дар натичаи ба таркиби онхр рох, ёфтани калимах.ои нав сурат гирифтааст. Бояд к,айд кард, ки баъзе калимахри таркиби чунин вохидхри фразеологй х.оло дар забони точикй дар алох.идагй истифода намешаванд. Ин гуна вох,идхри лугавй аксар исм ё феъланд. Ин навъ фразеологизмхр вобаста ба он, ки чузъхри иловашаванда кадом хдссаи нутканд, ба чунин зергурухдо таксим мешаванд:
1) Дар эчрдиёти шоир як силсила вохдцхри фразеологй дар натирай ба таркиби онхр илова гардидани исмхр ба тагйирот дучор шудаанд. Дар чунин мавридхр маъной вохдцхри фразеологй аниктару мушаххастар шуда, тобиши катъият дар онхр бештар зохдр мегардад. Чун намуна ёдовар шудани истифодаи вохдци фразеологии «банди дил сухтан» бамаврид аст. Дар «Фарханги иборахри рехта»-и М. Фозилов, ки ба хдсоби мо 6420 вохдци фразеологй гирд оварда шудааст, дар ифодаи маънохри: 1) ба касе, чизе тарах ум, дилсузй кардан, гамхорй намудан; 2) ба хрли касе афсус кардан ибораи «дили касе ба касе, чизе сухтан» оварда шудааст (ниг. 115, I, 359). Дар ашъори Лоик, ба шакли мазкур истифода шудани ин вохдци фразеологиро дучор меоем:
Боз шаб то субкодам бедор месузаддилам, Боз аз гащои онгамхор месу заддилам. (ХЧ, 73) Дар баробари ин Лоик, ибораи мазкурро боз дар шакли «банди дил сухтан» истифода карда, ба он тобиши нави маъной, яъне «басо азият кашидан»-ро бахшидааст: Агар дар иш% банди дил насузад, Кушоди бандимушкилх,о му ол аст. (ОС, 325) Дар вохдци фразеологии «дар косаи сари касе томот чушидан», ки маъной «сафсатта гуфтан, бех.удагуй намудан»-ро дорад, калимаи томот хрло ба хукми архаизм дохил гаштааст. Вохдци лугавии мазкур дар гузашта дар ифодаи мафхуми «суханони бесару бун, даъвохри беасос, хазён, лофу газофи суфиён дар бораи каромоти худ» истифода мегашт (ниг. 114, II, 371). Масалан
