Содержание к диссертации
ОГЛАВЛЕНИЕ
Введение 4
Глава 1. Символы цвета 19
1.1. Белый цвет 24
1.2. Черный цвет 33
1.3. Красный цвет 39
1.4. Зеленый цвет 48
1.5. Желтый цвет 50
1.6. Синий цвет 55
1.7. Коричневый, серый, пестрый, розовый цвета 60
Выводы по первой главе 62
Глава 2. Символы числа 64
2.1. Число 1 66
2.2. Число 2 69
2.3. Число 3 70
2.4. Число 4 80
2.5. Число 5 v 83
2.6. Число 6 88
2.7. Число 7 89
2.8. Число 8 93
2.9. Число 9 97
2.10. Число 10 100
2.11. Числа свыше 10 102
Выводы по второй главе 109
Глава 3. Символы пространства 111
3.1. Большое пространство 112
3.2. Семейное пространство. Дом, здания, помещения - 127
пространственная символика
3.3. Родовое пространство. Легенды и предания Еравны 133
3.3.1. Исторические легенды и предания 135
3.3.2. Топонимические легенды и предания 141
3.3.3. Генеалогические легенды и предания 148
Выводы по третьей главе 152
Глава 4. Символы времени 154
4.1. Мифическое время 155 У
4.2. Реальное время 160*
Выводы по четвертой главе 166
Заключение 168'
Источники 172
Использованная литература 175
Информаторы 186
Приложение. Флаг Еравны 187
Введение к работе
Мунее уедэ буряад хундэ би буряад япатанби гэпэн мэдэрэл угы haa, саашаа ундэЬэ яЬатан хугжэжэ шадахагуй. Буурал эхынгээ хэлэ, соёл культура, аман зохёол буряадбди гэжэ Ьанаа haa, хун зон заатагуй мэдэхэ ёпотой. Мунее уеын буряад арадай хугжэлтэ аман зохёол шудалангуй оилгохонь бэрхэтэй. «Бурятский фольклор - одна из самых объёмных энциклопедий народных обычаев, ритуалов, культов, традиций, навечно запёчатлённых для истории и будущих поколений» (Уланов, 2001, 132). «Туухын унэн зубые Ьэргээжэ баШіан уешатада тэрээхэн гээжэрхипэн эрдэни зэндэмэни мэтэ шухаг зуйлнуудээ туухын шорой тооЬон дороЬоо малтан гаргажа, байра пууридань табижа, тубхинуулхэ эгээл мунее шухала асуудалнуудай нэгэн мун» гэжэ Д. Доржогутабай буряад зоной гол проблема зураглана. Хэлэ бэшэг, туухэ шэнжэлхэ хэрэгтэ ундэЬэ пуурин боложо аман зохёол угэнэ. Алишье арадай аман зохёол хэмжэшэгуй ехэ. Тиимэ пэн тула бидэ онсо аман зохёолпоо бэлгэ тэмдэгуудые шэлэн абажа, удхыень шэнжэлээбди. «Путь к познанию мира лежит через постижение символов, их сокровенного смысла. Символизм - средство интеллектуального освоения действительности» (Гуревич, 1984, 35). Гегель философиин талаЬаа бэлгэ тэмдэгууд юумэнэй удха тайлбарилпан, гоё пайханиие зураглапан, олон удхатай зуйл гэнэ. Бэлгэ тэмдэгууд «мост, ведущий ко всем величайшим достижениям человеческого духа» (Элиаде, 1999, 134). Бэлгэ тэмдэгуудэй хусеер ажабайдалай алишье тала шэнжэлхэдэ боло но. Математика, лингвистика, физика, соёл болбосорол, медицина, шажан мургэл г.м. эрдэм шэнжэлэлгын алишье тала абаад узэхэдэ, бэлгэ тэмдэгууд ондо ондоогоор хэрэглэгдэдэг. Харин бухы эрдэмэй талапаа абаад харахада, бэлгэ тэмдэгууд хаанашье удха элирхэйлЬэн ойлгосо гэпэн удхатай болоно. «Знак становится символом в том случае, когда этот знак нагружается высокой энергией умственной среды. Знак, имеющий смысл - символ» (Сагалаев, 1990, 35). "Символика есть обобщение, создающее бесконечную смысловую перспективу" (Лосев, 1991, 258). Бэлгэ тэмдэгууд юумэнэй удха баяжуулха гэпэн уургэтэй. "В символике заложена возможность возникновения бесконечного ряда единичных проявлений той общности, из которых состоит символ" (Лосев, 1991, 166). «Познать символику, это всё равно, что снимать с луковицы слой за слоем, чтобы добраться до сердцевины. Ведь с самого начала симболон выражал некоторую вещь в себе» (Кополинский, 2002, 3). «Бэлгэ тэмдэгууд - бии ба бии бэшэ юумэн, шэнжэлхээр ба шэнжэлхээр бэшэ юумэн. Бии болон сасуу бэлгэ тэмдэг угы болошоно» (Дулам, 2000, 6). Юундэ бэлгэ тэмдэгууд иимэ олон Ьеергэдэпэн зуйлнуудтэйб гэхэдэ, эдэ эрдэмэй талаїїаа шэнжэлэгдээгуй, юумэ бэлгэ тэмдэгээр тулеелэлгэдэ ехэ анхарал хандуулагдаагуй байна. Манай Ьанамжаар, бэлгэ тэмдэгууд юумэ зураглахын хэдэн булэг арганууд болоно, юумэнэй, узэгдэл болон шанарай удха элирхэйлпэн тэмдэг гэнэбди. «У человека между системой рецепторов и эффекторов, которые есть у всех видов животных, есть и третье звено, которое можно назвать символической системой. Человек живёт не только в физическом, но и в символическом универсуме. Язык, миф, искусство и религия - части этого универсума, те разные нити, из которых сплетается символическая сеть, сложная ткань человеческого опыта. Физическая реальность как бы отдаляется по мере того, как растёт символическая активность человека. Он настолько погружён в лингвистические формы, художественные образы, мифические символы или религиозные ритуалы, что не может ничего видеть и знать без вмешательства этого искусственного посредника. Мы должны определить его как animal symbolicum» (Кассирер, 2000, 28). «Если поведение не символическое, оно не человеческое. Ребёнок становится человеком тогда, когда он приобщается к порядку феноменов, которых мы называем культурой. Ключ к этому миру один - символика» (Комарова, 2001, 112). ХаанаЬаа бэлгэ тэмдэгууд бии болооб? Энэ асуудалда эрдэмтэн А. Абдуллин харюусана: «его актуальное бытиё возможно только благодаря наличию сознания, деятельности субъекта» (Абдуллин, 1999,60).
Аман зохёол шэнжэлпэн олон худэлмэринууд бии юм. Харин бэлгэ тэмдэгуудые аман зохёолой талапаа узэпэн эрдэмэй ажалнууд угы шахуу. «1994 ондо гарапан «Росси гурэнэй фольклористнууд» гэжэ справочник соо 600 аман зохёол шэнжэлэгшэдэй дунда 8 эрдэмтэд бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлпэн байна. Тува арадай соёл болбосорол болон аман зохёолой бэлгэ тэмдэгуудые С.Н.Соломатина, яхад аман зохёолой талапаа бэлгэ тэмдэгуудые Е.Н.Романова, бэшэ 6 эрдэмтэдынь ород аман зохёол шэнжэлээ» (Дулам, 2000, 5).
Психологиин талапаа аман зохёол соохи унгын бэлгэ тэмдэг шэнжэлхэ хэрэгтэ агууехэ немец поэт И.В. Гётен «Трактат о цвете» гэпэн зохёол понирхомоор байна. УнгэЬее хунэй Ьанаан, сэдьхэл, байдал дулдыдана гэжэ бэшэнэ. Улаан, шара (дулаан) унгэнуудые хун харахадаа, зосоонь баяр баясхалан турэнэ, харин хухэ, ногоон, хара (хуйтэн) унгэнууд амгалан байдал еруулнэ гэжэ Гёте бэшэнэ.
Монгол эрдэмтэн Дулам С. монгол бэлгэ тэмдэгуудые (тоо, унгэ, зангалта, зуудэн, саг, оршон тойрон, зуг шэг) аман зохёолой болон уран зохёолой талапаа шэнжэлээ. Дулам аман зохёол, eho заншал, бее мургэл соо оло дахин дурдагдапан бэлгэ тэмдэгуудые элируулжэ, тэдэнэй удха харуулна. Too юумэ тоолохоЬоо гадна, тэмдэглэЬэн юумэндээ удха оруулна. 9 тоо тэнгэриин, 8 тоо газарай (8 дабхар гэрнууд, 8 ханатай Ьэеы гэрнууд). 3 тоо монгол eho заншалда, аман зохёолдо оло дахин хэрэглэгдэдэг. 3 муу, 3 пайн гэпэн ойлгосо бии, 3 баатар 3 жэл унтана. Хан Хурмаста тэнгэри гурбан Ьайхан хубуутэй. Эрэ хун гурбан гомдолтой, эрэ морин гурбан хаалтатай гэжэ монгол мэргэн угэ хэлэнэ. Напан залуу, ажа амидаралай амта шэмтэ амсажа узеегуй зониие гурбан дабаа дабаха гэдэг. Монгол аман зохёол баримталан, эрдэмтэн оршон тойрониие 4 зугпее шэнжэлнэ. Бурхан тэнгэри урда зугтэ, Эрлиг хаан хойто зугтэ, тиимэ Ьэн туда Ьэеы гэрэй уудэн урагшаа харана. Хухэ унгые монголшууд эльгэлдэг гэжэ эндэ хэлэгдэнэ. Иимэ дурбэн хухэ зуйл шухала: 1. хухэ мунхэ тэнгэри. 2. хухэ монгол улас турэ. 3. хухэ бэшэг -удха соёл 4. хухэ дэбтэр - бэлигэй тэмдэг. Табан унгэтэ арад coohoo монгол зон хухэ, тэгэндэ оршоно. Хухэ манхан тэнгэридэ мургэдэг монголшууд хухэ унгеер тодорхойлогдоно. Солонгос сагаан унгэтэй хадаа сагаан гэгдэнэ, хара майхантай тугэд хара болоно, улаан унгэ эльгэлдэг хятадые Дулам улаан гэнэ. Тэнгэринэрые эрдэмтэн унгеер тодорхойлно. Сагаан унгэтэй тэнгэринэр гэхэдэ: Оёр сагаан, Ундэгэн сагаан, Шударгы сагаан, Заяан сагаан, Беелуур сагаан, Сайн сагаан, Баян сагаан, Одон сагаан, Онгон сагаан гэхэ мэтэ. Зуун зугэй тэнгэринэр хара, шуЬан улаан, боро, соохор, эреэн унгэ зупэтэй. Жэшээнь: Балар хара, Уняар хара, Шупан улаан, Боро соохор, Беелуур хара, Гутаар хара гэхэ мэтэ. Ногоон унгэ бухы дэлхэйн унгэ, хухэ унгэ Лусуудай, уЬанай унгэ. Бухы юртэмсэ сагаан унгын хусеер байдаг гэжэ хэлэгдэнэ. Арадай бэлиг зуйлдэ, удха зохёолдо ундэпэн табан унгэ - хара, сагаан, шара, улаан, ногоон (хухэ) ехэ шухала гэжэ эрдэмтэн хэлэнэ. Эсэгэ, эхэ унгэ хоёр - хара, сагаан унгэ гэгдэнэ. Буряад аман зохёол соохи бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлхэ хэрэгтэ монгол эрдэмтэн Дуламай панаан тон тааруу гэжэ панагдана. "Символ - знак для связи между конкретным миром и абстрактными вещами" (Дулам, 1997, 4). «Symbol is a sign for the connection between the concrete world and abstract things, and it is a respectful thing to make a human a perfect human" (Дулам, 2000, 190). Бэлгэ тэмдэгууд бодото дэлхэй болон тодорхой бэшэ дэлхэйн холбоо харуулна, хун турэлтэниие дээдэ шатын болгооно гэгдэнэ. Н.Л. Жуковская 9 бэлгэ тэмдэгуудые монгол соёл болбосоролой, туухын, eho заншалай талапаа шэнжэлээ. Эдэ 9 бэлгэ тэмдэгуудынь гэхэдэ: оршон тойрон, саг, литэ, пайндэрнууд, жаргал, бэлэг, eho гурим, тоо, унгэ болоно. Энэ эрдэмтэнэй шэнжэлЬэн бэлгэ тэмдэгууд хадаа аман зохёол болон уран зохёол дайраашьегуй haa, ехэ тупа манай ажалда хургэбэ. «Всё больше людей стремятся познать не только свою культуру, но и в целях сравнения и сопоставления, расширения своего миропонимания проникнуть в сущность культурных основ других
близких и далёких народов. В числе этих народов определённое место занимают монголы, образ жизни которых делает пример их культуры особенно поучительным для сравнения с культурой других народов. Именно эти обстоятельства предопределяют актуальность избранной темы» (Жуковская, 1988, 4). Монгол туургата арад зоной оршон тойрониие ойлгохо eho онсо шэнжэтэй. 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 13, 37, 60, 73, 81, 108 гэпэн тоонуудай бэлгэ тэмдэгуудые эрдэмтэн харуулна. Гурбан бэрхэ гэпэн аман зохёолдо ороЬон мэргэн угэнууд хунэй ухаан бодол хугжеехэ хэрэгтэ ехэ уургэ дуургэнэ гэжэ хэлэгдэнэ. «Общее свойство, присущее всем числам - организующее начало, с помощью которого осваивается природа и создаётся культура: 1 - начало всего; 2 -устройство мира; 4 - стороны света» (Жуковская, 1988, 5). Орон дэлхэй хэмжэхэ хэрэгтэ Н. Жуковская «концентрический принцип», «линейный принцип» гэпэн ойлгосо оруулна. Бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлхэдээ категориально-аналитический принцип хэрэглэнэ. Энэ арга юумэнэй бэе, янза, уйлэ хэдэн талапаа тодорхойлходо тупална. Эрдэмтэн Н. Жуковская сасуулжа шэнжэлхэ арга хэрэглэнэ. Энэ арга хэдэн заяанай «тэдэ ба бидэ» гэпэн проблема ойлгосотой болгооно. Монгол eho заншал, соёл культура дээрэ шэнжэлпэн бэлгэ тэмдэгууд «дают возможность проследить специфику всех трёх видов пространства -этнический (монголы и их сородичи), экологический (зона степей), хозяйственно-культурный (скотоводы, кочевники)» (Жуковская, 1980, 113).
Немец эрдэмтэн Клаус Сагастер «Хувэй Буйдар ху» гэпэн монгол ульгэр дээрэ орон дэлхэйн бэлгэ тэмдэгуудые ( наран, пара мушэд г.м.), бодос (газар, упан, гал г.м.), ургамал, амитад, хун, зангалта, хубсапан, байра байдал, эдеэн, унгэ, тоо, хэлэ бэшэг шэнжэлээ. Э. Кассирер бэлгэ тэмдэг хун турэлтэнэй гун ухаанпаа бии болоо гэнэ. «Символические формы» гэжэ юун гээшэб гэпэн асуудалда, эрдэмтэн хэлэ бэшэг, ульгэр туужа, шажан мургэл, туухэ бэшэг, эрдэм ухаан г.м. нэрлэнэ. Бэлгэ тэмдэг пайн ойлгохын туда, хунэй байра байдал, ажал худэлмэри аман зохёол дээрэ ундэпэлэн тэдэниие шэнжэлхэ хэрэгтэй гэжэ эрдэмтэн тэмдэглэнэ. «Чтобы разобраться в символе, нужно представить ту социальную среду, которая породила эти символы, и рассмотреть символы в тесной связи с реальной жизнью людей далёкой эпохи, с их трудом и борьбой» (Кассирер, 2000, 394)..
В. Тернэрэй «Символ и ритуал» гэпэн ажал соо бэлгэ тэмдэгуудэй шэнжэ ндембу гэпэн африкан угай заншал дээрэ ундэпэлэн шэнжэлэгдэдэбэ, ехэнхидээ сагаан, улаан, хара унгын бэлгэ тэмдэгуудтэ анхарал хандуулагдапан байна. Эдэ унгэнууд шухала, юундэб гэхэдэ эдэ ажамидаралай алишье талада хамаатай гэгдэнэ.
X. Кэрлотэйн «Словарь символов» гэпэн ажал соо бэлгэ тэмдэгууд янза янзаараа хубаарна. Бэлгэ тэмдэгууд ямар удхатайб гэпэн асуудалда автор иимэ харюу угэнэ: «А) Ничто не бывает лишённым значения или нейтральным: всё значимо. Б) Ничто не независимо, всё каким-либо способом связано с чем-либо ещё. В) Количественное становится качественным. Г) Всё входит в некие ряды. Д) Ряды соотносятся друг с другом в том, что касается положения, а компоненты каждого ряда соотносятся в том, что касается значения» (Кэрлот, 1994, 45).
А.Абдуллинай Ьанамжаар, мэдэрэлгуй бии болоЬон тэмдэгууд улъгэр домогой гэгдэнэ, досоо мэдэрэлпээ гарапан бэлгэ тэмдэгууд шажан мургэлэй, мэдэрэлэй хусеер бии болопон тэмдэгууд оюун ухаанай гэгдэнэ. «Природа возникновения символов: символы, возникшие бессознательно, т.е. мифологические символы; символы, возникшие подсознательно, т.е. религиозные символы; символы, возникшие сознательно, т.е. научные символы» (Абдуллин, 1999, 60). «Символ всегда больше, чем рациональное понятие, потому что он уходит корнями в бессознательное, в психику» (Абдуллин, 1999, 74). Психика -бухы юртэмсын арад зоной болон ан амитанай хугжэлтын дун болоно гэжэ эндэ хэлэгдэнэ. А.Абдуллинай хэлэпээр, бэлгэ тэмдэгууд мэдэрэлгуйгеер (бессознательно), мэдэрэлэй хусеер (сознательно), дотор мэдэрэлээр (подсознательно) бий болоно. ЭнээнЬээ гадна хамтын ба хубиин бэлгэ тэмдэгуудые эрдэмтэн илгаруулна.
Оршон тойроной бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлхэ хэрэгтэ Я. Чесновой «Этнический образ» гэЬэн зохёол Ьонирхол татаха байна. Хун бухэн еерын оршонтой. Оршон тойрониие ойлгоходоо хун харасаараа болон мэдэрэлээрээ тодорхойлно гэжэ эндэ хэлэгдэнэ. Газар эзэлхэдээ, урда сагта англ арад хэды шэнээн холо жадаяа шэдэнэб, тэды шэнээн газар эзэлхэ эрхэтэй байпан. Иран арадай туухэ соо гурэн турын хилэ годлиин ниидэсээр хэмжэгдэдэг байЬан ульгэртэй. Орон дэлхэй хуниие хамгаалха зорилготой Ьэн тула, хундэ тааруулжа • зохёогоотой байха зэргэтэй. Оршон тойрон харгы Ьайтай, нангин ба нангин бэшэ газартай.
В. Тимохинай «Поэтика средневекового героического эпоса» гэЬэн ажал соо бэлгэ тэмдэгууд иимэнууд боложо хубаагдана: 1) контекстэЬээ ойлгосотой болодог бэлгэ тэмдэгууд; 2) олон зондо ойлгосотой бэлгэ тэмдэгууд; 3) мунее уедэ хэрэглэгдэдэггуй, ойлгоходо хушэр бэлгэ тэмдэгууд.
Буряад аман зохёол соохи бэлгэ тэмдэгуудые ондоо арадай бэлгэ тэмдэгуудтэй сасуулха хэрэгтэ С. Балдановай, Э. Омакаевагай, А. Сагалаевай, А. Кононовай, Л. Габышевагай, О. Уляшевай ажалнууд ехэ тупа хургэбэ.
Буряад бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлЬэн ажалнууд Ьуулшын уедэ бии болоо. Е. Баранниковагай сагаан унгэ тухай статья ехэ Ьонирхол татана. А. Улановай, С. Бардахановагай шэнжэлхы ажал ондоо темэдэ бэшэгдээшье Ьаа, бэлгэ тэмдэгуудтэ анхаралаа хандуулЬан байна. Е. Хундаевагай «Бурятский героический эпос о Гэсэре: Фольклор и литература; символика и традиции» гэЬэн ном соо тоогой бэлгэ тэмдэгууд «Абай Гэсэр» гэЬэн ульгэр дээрэ ундэЬэлэн шэнжэлэгдээ. Too гансал тоолохо уургэеэ дуургэнэгуй, харин оршон тойроной али бухы холб.оо харуулна гэЬэн авторай Ьанаан байна. «В эпосе число оказывается продуктивным способом познания макромира бурят» (Хундаева, 1999, 17). Анхан сагта тэгшэ тоо эхэнэр тоо, Ьайн, шанга гэЬэн удхатай байгаа. Тиигээд эрэ хунэй эрдэни зэндэмэни гэпэн уеын ерэхэдэ балайшье Ьайн тоо бэшэ гэжэ тоологдодог болопон байна. «Абай Гэсэр» соо тэгшэ бэшэ тоо зрхимлэпэн туда, ульгэр со° «патриархат» харуулагдана. Тиигэбэшье эхэнэр тоонууд узэгдэнэ. Матриархат патриархат хоёр тэмсэжэ, патриархадай илажа байпан саг гэжэ ульгэр соохи тоонууд дээрэ ундэпэлэн Е. Хундаева хэлэнэ. «Гэсэр» ульгэр соо оло дахин дурдагдапан тоонууд гэхэдэ: 3, 4, 7, 9, 10, 12, 13, 23, 44, 55, 66, 73, 90, 600, 900, 1000, 1003, 10000, 40000. Эдэ тоонууд муушье, пайншье удхатай байна гэжэ эрдэмтэн тэмдэглэнэ. 4 тоо газар тэмдэглэнэ: 4 зуг, 4 хизаар г.м; 5 тоо: 5 бодос, 5 хушуун адуу мал, 5 эдеэн; 9 тоо: 9 сагаан эдеэн, 9 дабхар далгын табаг г.м. 13 тоо тухай Е. Хундаева иигэжэ бэшэнэ: «Число 13 - это числовой символ устойчивости бытия, а также сакральная шаманская константа, представление о 13 хранителях мира» (Хундаева, 1999, 17).
Буддын шажанай бэлгэ тэмдэгуудые шэнжэлпэн ехэ понирхол татаЬан эрдэмэй ажалнууд бии (Шагдаров, 1996; Намжилон, 1996, 2001). «Числовая символика бурят и монголов» гэпэн статья соогоо В.А. Михайлов Ьонин мэдээсэл угэнэ. «Числа отражали внутренюю глубинную суть элементов мироздания в его связях и целостности. Они поэтому выражали не столько количественные, сколько качественные показатели всего того, что присуще природе, обществу и сознанию» (Михайлов, 1996, 104). Газар дурбэ тоотой холбоотой, дурбэлжэн булантай. Наран - эхэнэр, найма тоогоор тулеелуулнэ, пара -эрэ, юпэн хултэй, тэгшэ бэшэ тоотой гэжэ В. Михайлов бэшэнэ.
Too хадаа хунэй сэдьхэл, бодол болон оршон тойрон шэнжэлхэдэ тупа хургэнэ гэжэ эрдэмтэн Т. Скрынникова бэшэнэ: «диалогический характер ментальносте древнего человека и символический характер деятельности позволяют обращаться к числовым символам при исследовании традиционного мировоззрения» (Скрынникова, 2000, 216). «Дурбэн тээшээ дэрбээшэн, душэн хунеер тэнсэмэ. Найман тээшээ дэрбээшэн, наян хунеер тэнсэмэ» гэпэн ёохорой угэнууд соо 4 зуг, хизаар дурдагдана гэжэ эрдэмтэн тэмдэглэнэ. Дурбэн зуг болон гурбан шэглэл (дээдэ, тэгэндэ, доодо) хамтадаа долоо тоо болоно. Долоо тоо газарай тэмдэг гэжэ эндэ хэлэгдэнэ. Гурба тоо Скрынниковагай угеер эхэнэр хуниие тэмдэглэнэ. Грек арадта урэжэлэй эхэ гурба тоогоор тэмдэглэгдэдэг гэгдэнэ.
Е. Павлов «Числовой код в булагатской мифологической картине мира» гэпэн статья соогоо тоонууд тухай мэдээсэл угэнэ. Тоонууд бэе бэетэеэ ЬеергэдэЬэн олон ойлгосонуудые тэмдэглэнэ: дээдэ-доодо; хунэй-еерын; зуун-баруун. Юпэ тоо эрэ тоо, тэнгэри элирхэйлнэ, 99 тэнгэринэр гэнэ. Долоо тоо газарай, эмэ тоо болоно, 4 зуг, 3 дэлхэй -дээдэ, тэгэндэхи, доодо орон тодорхойлдог. «Число «4» отображает образ мира, который лишён пятого семантического элемента -сакрального центра. Четыре стороны света без сакрального элемента ассоциируются с хаосом, с миром чужого. Прибавление к четырём сторонам света такого важного семантического элемента, как «центр» даёт сакральное/положительное число 5» (Павлов, 2002, 103).
Дээрэ хэлэгдэпэниие согсолон харабал, тоогой, унгын, оршон тойроной сагай бэлгэ тэмдэгуудые суггань шэнжэлЬэн ажал буряад аман зохёолдо угы. ТиимэЬээ энэ ушар манай энэ темэдэ анхаралаа хандуулпан нэгэдэхи шалтагаан болоно. Хоёрдохи шалтагаан мунее уеын буряад хэлэн ба ундэпэн культурын шахардуу байдал гэнэбди. Турэл арадайнгаа туухэ, eho заншал, ундэЬэн соёл болон ажаЬуудалайнгаа али бухы баялигай удха шанарЬаа тапаранги оршон байдал соо хумуужэЬэн хадаа, манай эрдэм мэдэсэ тон угытэй. Барагдашагуй баян буряад аман зохёолпоо тоогой, унгын, оршон тойроной болон сагай бэлгэ тэмдэгуудые шэлэн абажа, эхэ хэлэн дээрэ шэнжэлхэ хэрэг арад зоной хугжэлтэдэ нэгэ багахан хубитаяа оруулха. Буряад зоной еерын онсо маягтайгаар оршон тойрониие хараха eho бэлгэ тэмдэгууд дээрэ жэшээлэн харуулагдана. Эдэ бугэдэ мунее уеын шухала зуйл (актуальность) болохо гэжэ хэлэхэ байнабди.
Шэнжэлэл бухэн хизааргуй бэшэ пэн тула, манай панаанда, эгээл шухала бэлгэ тэмдэгуудые (орон дэлхэй, оршон тойрон; тоо; унгэ; саг) шэлэжэ абабабди. Туруушынхиеэ харахада, эдэ 4 бэлгэ тэмдэгууд ямаршье eho гуримгуйгеер шэлэгдээ, хоорондоо холбоогуй гэжэ Ьанагдана. Харин диссертаци соо эдэ бэлгэ тэмдэгууд бэе бэетэеэ холбоотой гэжэ харуулагдаба. Жэшээнь, оршон тойрон гэпэн бэлгэ тэмдэг хараад узэе. Соёлой болон байгаалиин бухы узэгдэлнууд оршон тоирондо харагдана, узэгдэнэ. Оршон тоирониие узэхэ, шэнжэлхэ арга буряад зон еерын онсо маягтайгаар, онсо тайлбаритайгаар хэрэглэдэг байЬан. Оршон тоирониие шэнжэлхэдэ тоо болон унгэ будаг хэрэглэнэбди. Жэшээнь, 7 тоо 4 зуг, 3 шэглэл тэмдэглэнэ. 7 тоо юртэмсын байгуулалга элирхэйлнэ. Унгэ гэбэл, ханза, шэрдэг бухэнэй унгэ еерын удхатай байна. Эдэ бэлгэ тэмдэгууд оршон тоирондо харагдахагуй, мянга тумэн утаЬаар холбоотой. Бэлгэ тэмдэгуудэй холбоон тухай тува арадай eho заншал шэнжэлпэн С.Соломатина иигэжэ бэшэнэ: «один символ не вполне адекватно будет описан, если не учитывать те другие, с которыми в том или ином обрядовом контексте он объединён» (Соломатина, 1997, 3). Энэ Ьанаа X. Кэрлот баталжа байна: «Ничто не независимо, всё каким-либо способом связано с чем-либо ещё» (Кэрлот, 1994, 45). Эдэ 4 бэлгэ тэмдэгууд хунэй гараар байгуулпан ойлгосонуудтай холбоотой. Жэшээнь, эдеэн тухай хэлэбэл, эдеэн унгэтэй холбоотой. 5 унгын эдеэн гэжэ байдаг. Too тухай хэлэбэл, 9 янзын сагаан эдеэн, 17 туруу мяхан табаг г.м. угэнууд бии юм. Эдэ 4 бэлгэ тэмдэгууд eho заншалда, шажан мургэлдэ, соёл болбосоролдо нэбтэрэн оронхой. Бэлгэ тэмдэгууд хунэй ажабайдалай бухы талые хангана: сэдьхэл, ухаан, мэдэрэл. «Символика лежит в основе человеческого ума и игнорировать её - значит страдать серьёзным недостатком» (Купер, 1995, 43).
Манай гол зорилго хадаа eho заншалда, аман зохёолдо, ажабайдалай бухы талада нэбтэрэн оропон, бэе бэетэеэ холбоотой гол бэлгэ тэмдэгуудые аман зохёол дээрэ жэшээлэн шэнжэлхэ, сагай, унгын, тоогой, оршон тойроной бэлгэ тэмдэгуудэй удха харуулха. Юунэй тулее иимэ зорилго табяабиибди гэхэдэ, ургажа ябаїїан уетэниие угайнгаа гол баялигта hypraxa гэпэн эрмэлзэл байна.
Энэ зорилгые бэелуулхын тула иимэ даабаринуудые табинабди:
1. Тоогой, унгын, оршон тойроной сагай бэлгэ тэмдэгуудые буряад аман зохёол соо олохо, эдэнэй хоорондохи холбоо харуулха, нэгэ янзын бэлгэ тэмдэгуудэй олон удха, шанар шэнжэ элируулхэ, нэгэ зарима пайн ба муу удхатай бэлгэ тэмдэгуудые харуулха.
2. Аман зохёол соо оло дахин дурдагдаЬан бэлгэ тэмдэгуудые элируулхэ.
3. Энэ юртэмсын ямаршье арад нэгэ ундэпэтэй гэжэ харуулхаяа, буряад, немец болон ондоо арадуудай аман зохёолдо оропон зарима бэлгэ тэмдэгуудые сасуулжа, харуулха, адли зуйлнууд болон илгаа олохо.
4. Аман зохёол соохи бэлгэ тэмдэгуудэй туухын, eho заншалай, соёл болбосоролой, шажан мургэлэй талапаа тайлбарилха.
Ажабайдал болон оршон тойронхи байгаалитай холбон, бэлгэ тэмдэгууд буряад аман зохёол дээрэ согсолон шэнжэлэгдэбэ, янза янзаараа эдэ илгаруулагдаба. Энэ уйлэ хадаа буряад аман зохёолои бэлгэ тэмдэгуудые eho гуримда оруулхада тупа хургэбэ гэжэ панагдана. Хаанашье хэблэгдээгуй «Хухэлдуур Мэргэн» гэпэн ульгэр 96 напатай ульгэршэн Рэгзэн Эрдынеевпээ буулгагдан бэшэгдэжэ, туруушынхиеэ тоогой, унгын, оршон тойроной сагай бэлгэ тэмдэгуудэй талапаа шэнжэлэгдэбэ. Эдэ бугэдэ диссертантын шэнэ юумэ оруулпан уургэ болоно.
Шэнжэлэлэй объект: буряад аман зохёол; eho заншал; соёл культура Шэнжэлэлэй предмет: Сэсэ мэргэн угын тупаар элинсэг хулинсагуудаймнай дамжуулжа байпан аман зохёол хэмжэшэгуй баян. Тиимэ пэн тула, манай шэнжэлэлэй предмет гол дурбэн бэлгэ тэмдэгуудээр (унгэ, тоо, оршон тойрон, саг) хизаарлагдаха ёпотой гэжэ панагдана..
Юртэмсын али бухы арадай заншалта бэлгэ тэмдэгууд нэгэ ундэЬэтэй, тиигэбэшье еерын онсо шэнжэтэй. Энэ уйлэ дээрэ ундэпэлэн, автор иимэ шэнжэлэлгын аргануудые нэгэдуулэн хэрэглээ: бэлгэ тэмдэгуудые тодорхойлпон арга (описательна арга); бэлгэ тэмдэгуудэй туухэ, шанар шэнжэ, удха, тайлбарилагдаба, сасуулагдаба (историко-типологическа, сравнительно-семантическа арга). Шэнжэлэлгын теоретическа Ііууринь иимэ юумэнууд болоно: буряад болон ондоо арадай аман зохёол шэнжэлпэн худэлмэринууд, бэлгэ тэмдэгэй талапаа ёпо заншал, шажан мургэл, туухэ, психологи шэнжэлпэн теори: А.А. Абдуллин (1999), В.Д. Бабуева (2004),. С.Ж. Балданов (2001), Е.В. Баранникова (1963, 1973), СВ. Бардаханова (1982), Б.Д. Баяртуев (2002), Ц.Б. Будаев (1980), Л.Л. Габышева (1994), В.Ш. Гунгаров, А.Я. Гуревич (1984), И.В. Гёте (1957), Дулам С. (1997, 2004), Ц. Жамцарано (2001), Н.Л. Жуковская (1988), А.Н. Кононов (1978), Х.Э. Кэрлот (1994), Л.Л. Линховоин (1972), Леви-Строс (1985, 1970), А.Ф. Лосев (1957), А.Г. Митиров (1981), В.А. Михайлов (1993), Л.О. Намжилон (1996, 2001), СЮ. Неклюдов, Л.Б. Олядыкова (1993), Е.В. Павлов (2002), A.M. Позднеев, Г.Н. Румянцев (1962), A.M. Сагалаев (1992), Т. . Скрынникова (2000), В.В. Тимохин (1998), В.Н. Топоров (1992), В. Тэрнер (1983), А.И. Уланов (1957, 1959), И.С. Урбанаева (1995), М.Н. Хангалов (1963), Е.О. Хундаева (2000), Ц.Б. Цыдендамбаев (1972), Ш-Н.Р. Цыденжапов (1992), С.Ш. Чагдуров, Я.В. Чеснов (1991), А.Г. Шалаева (1998), М. Штельцнер (2001).
Диссертациин теоретическа удха шанарынь иимэ: буряад аман зохёол соохи бэлгэ тэмдэгуудые гунзэгыгеер шэнжэлхэ хэрэгтэ энэ ажал эхин шата боложо угэнэ.
Диссертациин практическа удха шанарынь иимэ байна: диссертаци соо дурдагдапан бэлгэ тэмдэгууд тухай тобшололнуудые буряад хэлэ бэшэг шэнжэлдэг, понирходог зон хэрэглэжэ болохо; диссертациин тобшололнуудые дээдэ болон дунда пургуулиин багшанар хэрэглэжэ болохо.
Диссертаци coo иимэ материалнууд хэрэглэгдээ: буряад аман зохёол, буряад уран зохёол, буряад арадай ажабайдалай бухы талыень шэнжэлЬэн научна-публицистическа литература, - Ц. Сампиловай нэрэмжэтэ музейн материалнууд, архивай материалнууд: а) Яруунын аймагай архив, б) Республиканска Национальна архивай Хориин Степной Дуумын, Эгэтын дасанай, Агын дасанай хэрэгууд (Ф-8, оп. 1, д. 16). Ц.Э. Эрдынеевай фондопоо (Р-1746, оп. 1, д. 16) материал абаабди. 50 наЬанЬаа 95 хурэтэр наїїатай зонЬоо Ьонин мэдээсэлнууд абтагдаа. Шэнжэлэлэй гол Ьуури арадаймнай абдар соогоо суглуулжа ябаЬан ульгэр туухэ болон оньЬон угэ, уреэлнууд эзэлнэ. «Абай Гэсэр», «Мэньелтэ Мэргэн», «Хаан Хашигта Мэргэн», «Хэедээр Мэргэн», буряад арадай аман зохёол дууряан бэшэгдэЬэн Ц. Доной «Убгэн Жэбжээнэй Мэргэн», X. Намсараевай «Харалтуур хаан», Ц-А. Дугарнимаевай болон М. Намжиловагай редакци доро бэшэгдэЬэн «Хори буряадай ульгэрнууд», «Монголдохи буряадуудай ульгэрнууд», Бальжин хатан, Бабжа Барас, Шэлдэй Занги тухай домогууд Ьонирхол татаха байна. Ярууна нютагай туухэ, оршон тойрон, уг гарбал зураглаЬан ульгэр туужанууд шэнжэлэгдээ. Хаанашье хэблэгдээгуй «Хухэлдуур Мэргэн» гэЬэн ульгэр Р. ЭрдынеевЬээ буулгагдажа, шэнжэлэгдээ.
Шэнжэлэл 3 жэлэй турша соо хэгдээ. «Оршон тойрон, орон дэлхэй» гэЬэн булэг соо ехэнхидээ Ярууна нютагай материал хэрэглэгдэбэ.
Автор диссертаци соогоо иимэ тухайлалгануудые дурадхана: хэрбэеэ эрдэм Ьургалгын удхада ундэЬэн арадайнгаа аман зохёолой дээжэ болохо бэлгэ тэмдэгуудые оруулаа Ьаа, буряад хэлэ бэшэгэй хугжэлтэдэ нэмэри боложо угэхэ, ёЬотой эрэшуулэй, ёЬотой эхэнэрнуудэй буридэлдэ энэ уйлэ горитойхон уургэ дуургэхэ байна.
Диссертациин тобшололнууд шалгагдаа гэбэл: республиканска болон региональна научна-практическа конференцинуудта:
Совершенствование гуманитарного образования на современном этапе в средней школе. - Улан-Удэ, 1998.
Преподавание бурятского языка как государственного на современном этапе. - Улан-Удэ, 2001.
Проблемы и перспективы развития университетского образовательного комплекса. - Улан-Удэ, 2003. Батудаевские чтения-2. - Улан-Удэ, 2003. Цыбиковские чтения-8. - Улан-Удэ, 2003.
Научное наследие фольклористов и литературоведов А.И. Уланова, СП. Балдаева, Л.Е. Элиасова, Г.О. Туденова, И.А. Кима, Ц-А. Дугарнимаева. - Улан-Удэ, 2004.
Уласхоорондын ород - немец Форумда. - Улан-Удэ, 2004. «Шаг в будущее» гэпэн научна-практическа конференцида 2003 ондо республика соогоо дрюсертантын хутэлбэри доро НарЬатын дунда Ьургуулиин Ьурагша Дабаева Аюна «Немец, буряад бэлгэ тэмдэгууд» гэпэн реферадаар 2-хи пуури эзэлээ. 2004 ондо Самбуева Цымжит «Сагай тэмдэгууд буряад ульгэр соо» гэпэн ажалаар республика соогоо 2-хи Ьуури эзэлээ. «Буддистская ступа» гэпэн шэнжэлэл 4-хи пуурида гараа. 2005 ондо Республиканска «Сибирская весна» гэЬэн конференцидэ Доржиев Андрей «Легенды и предания хори-бурят» гэпэн ажалаингаа тулее 2-хи пуурида хуртее.
Диссертациин темээр гарапан статьяанууд гэхэдэ: Сагаан унгэ тухай //Духэриг. - 2003. - 17 июл. Улаан унгэ тухай // Духэриг. - 2003. - 24 июл. Хухэ унгын удха тухай // Духэриг. - 2003. - 31 июл. Шодон субарган // Духэриг. - 2003. - 11 апр.
Символика цвета и числа // Региональная научно-практическая конференция. (Батудаевские чтения-2). - Улан-Удэ, 2003.
Символика на уроке немецкого языка // Материалы Российско-немецкого Форума. - Улан-Удэ, 2004.
Дээрэ нэрлэгдэЬэн конференцинуудта уншагдаад, хэблэлдэ бэлдэгдэжэ байпан статьянууд:
Цветовая символика в фольклоре // Региональная научная конференция «Научное наследие фольклористов и литературоведов А.И.Уланова, С.П.Балдаева, Л.Е.Элиасова, Г.О.Туденова, И.А.Кима, Ц-А.Дугарнимаева». - Улан-Удэ, 2004.
Символика чисел в бурятской культуре // Республиканская научно-практическая конференция «Цыбиковские чтения-8». - Улан-Удэ 2003.
Символизм в школьном образовании // Республиканская научно-практическая конференция «Реструктуризация в школьном образовании как средства повышения качества образования». - Усть-Эгита, 2005.
Диссертациин темээр 2 ном гараа: Буряадууд: урданай ба мунее уе (немец хэлэн дээрэ). - Улан-Удэ, 2003. Энэ ном 2004 ондо БГУ-гэй эмхидхэпэн конкурсада туруу Ьуури эзэлжэ, «Бэлиг» хэблэлээр гараха болоо.
Хори буряадай турэ хурим. Нарпатын полиграфическа участок, 2003. •
Диссертациин темээр электронно сайт гаргагдаа. Яруунын газар дайда тухай видеофильм буулгагдаа.
