Содержание к диссертации
Сарсухан 3
Боби I. Маълумоти сарчашмахри таърихй, адабй ва шифохй дар бораи имом Хусайн 10
Боби П. Ривоёти хаттй ва шифохд дар бораи вокеаи кдтли имом Хусайн 24
Боби Ш. Симой имом Хусайн дар осори хаттй ва шифохии мурдуми точик 52
а). Тасвири имом Хусайн дар осори насрии шифохии точик 52
б). Тасвири имом Хусайн дар осори назмии хаттй ва шифохии мардуми точик 71
Боби IV. Поэтикаи осори хаттй ва шифохии марбут ба имом Хусайн 99
Сохтор ва вазни ашъори ба имом Хусайн бахшидашуда 114
Хулоса 122
Манобеи илмй 131
Введение к работе
Рисолаи мазкур ба тадкики осори адабии хаттй ва шифохии мардуми точдк, ки ба имом Хусайн иртибот дорад, бахшида шудааст. Тадкик, ва баррасии ин мавзуъ ахдмияти бузургеро рочеъ ба адабиётшиносй ва мардумшиносй молик аст, яъне тавассути ин рисола маълум мегардад, ки: мардуми точик нисбат ба саркардагони ислом, аз чумла хдзрати имом Хусайн эътикоду эхтироми хоссае доштаанд. Fanp аз ин тавассути ин тадкикрт нуктаи назари мазхдбии мусулмонони точик маълум мегардад.
Вазифаи мухдккики рисола аз тахкики сарчашмах,ои хаттии марбути; имом Хусайн, ки дар шакли насру назм хеле фаровонанд, иборат мебошад. Гузашта аз ин адабиёти шифохии марбути ин мавзуъро, ки ба тарики насру назм доир ба имом Хусайн: фаровонанд, мавриди баррасй карор дода мешавад.
Абуабдуллох, Хусайн ибни Алй севумин пешвои имоми маъсум аз хонадони пайгамбари ислом буда, мисли падараш яке аз чехрахри шинохта ва маъруф дар таърихи ислом мах,суб мешавад. Имом Хусайн ибни Алй курбони кашмакашхои сиёсие, ки дар асри VI-VII мелодй дар байни кабилах,ои араб вучуд дошт, гардидааст.
Вокеаи катли имом Хусайн дар Дашти Карбало аввалан ахди байт, хешону наздикон ва тарафдоронашро мотамзада кард, то ч;ое ки онхо дар суги сайидушшух.адо аз рузх,ои нахуст азодорй мекарданд ва таъзияхонй мекарданд. Охиста-охиста ин таъзияхоних,о ба маросимх,ои калони оммавй мубаддал мегаштанд. Гарчанде ки халифах,ои уммавй ба ин маросимх,о фишор меоварданд, бо вучуди он рузи катли имомро тарафдорони у кайд мекарданд ва азо мегирифтанд. Ва рузи катли имомро, ки ба дахуми мух,аррам рост меояд, аввалин бор ба таври расмй халифаи Аббосих о Муиззуддин Ахмад ибни Буя дар соли 972-и мелодй дар Бавдод ба чашни оммавй табдил дод ва дастур дод, то мардум дар ин руз даст аз кор бикашанд, либоси азо бипушанд ва ба таъзияи сайидушшух,адо бипардозанд.
Бояд кайд кард, ки вокеаи кдтли имом Хусайн ибни Алй дар хаёти эчодии шоирон, нависандагон, таърихнависон, сайёхон ва адабиётшиносон як фазой васеъи бахсро ба вучуд овард.
Чдшни «Ошуро» ва зиёрати кдбри имом Хусайн, ки хамасола дар байни дустдорон ва хдводоронаш сурат мегирифт, диккдти олимон, бостоншиносон, сайёхон ва умуман ахли зиёи Барбро бахуд чдлб кард. Хануз дар асри XVII сайёхони хдландй Адам Олеарий ва Ян Стрейс дар рузномахои худ аз маросими азодории шиъихо дар мохи мухаррам кайдхо кардаанд(54,16).
Аммо дар асри XX олимони гарбй, аз чумла, И.Ласси, Т.Лаймем, А.Массе тадклкотхоеро дар бораи намоишхои таъзиявие, ки дар байни мусулмонон мешуд, ба вучуд оварданд. Олимони рус, аз чумла зану шавхар Ю.Н. ва СМ. Марр аз намоишхои драмавй ё фочиавие, ки оид ба имом Хусайн дар мохи мухаррам дар Исфахон ва Техрон дар солхои 1925-1926 мегузаштанд, дар асари худ хабар додаанд(54,20).
Дар осори олимони дигар, аз чумла В.В.Бартольд, А.Бертельс ва дигарон зимни вокеаи Дашти Карбало маълумотхре ба даст овардан мумкин аст. Инчунин дар осори олимони точик Д.Обидов, М.Бак,оев, Р.Рахмонй, Р.Рачабй, А.А.Шамолов ва дигарон баъзе накду ривоятх,оро оид ба имом Хусайн дучор метавон омад.
Азбаски мардуми мусалмон ва ба хусус мусулмонони форсизабон ба хонадони ахди пайгамбар, аз чумла ба Аливу Фотима ва фарзандонашон -Хасану Хусайн, ки мухаббати беандоза доштанду доранд, дар бораи мазлумияти онхо киссахо ва ривоятх,о эчод намудаанд.
Гарчи аз ин ходисаи мудхиш ва чонкох зиёда аз 1300 сол сипарй шудааст, то кунун тавассути киссахо, ривоятхо, шеъру таронах.о, ки аскаран марсиях,о мебошанд, садои нолаву афгони закону кудакон, сутурони сарафканда, чакочоки найзаву сипархо ва гурзу тегу камон ба гуш мерасад.
Бузургони гузашта бо эчоди силсилаи гуфторхо дар бораи ин пешвоёни дин, наберах,ои пайгамбари ислом, чигаргушахри хазрати Алй ибни Абитолиб, сахдаи набарди шахидони корзор, муя ва фазой хешу пайвандон киссаеро дар лавхи синах,о накш намудаанд ва ин достони гамангезро дар еду хотири наслхои хар асру замон боки гузоштаанд.
Азбаски мавзуи рисолаи мазкур «Симой имом Хусайн дар осори хаттй: ва шифохии мардуми точик» мебошад, натанхо аз сарчашмахои илмй, балки аз бузургтарин манбаи илму фарханг - эчдциёти шифохии мар дум низ истифода шудааст.
Саволе ба миён меояд, ки чй боис шудааст, ки номи имом Хусайн ин кддар дар зехду бовари мардуми точик реша давонидааст? Аз нигох, ва фикри банда омилх,ои зерин боис гашта, ки имом Хусайн дар афкор ва зехди мардуми точдк таъсир доштааст:
- Аввал ин ки муддати зиёда аз 1300 сол аст, ки мардуми точик муътакиди дини исломанд ва имом Хусайн набераи пайгамбари ислом ва фарзанди яке аз хулафои рошидин хазрати Алй (а) аст.
- Дуввум ин ки падари имом Хусайн, хдзрати Алй, яке аз шахсиятх,ои бузурги таърихии олами ислом мах,суб ёфта, бо вижагихои зерин шухрат дорад:
а) Аввалин касест, ки бо пайгамбар намоз хондааст.
б) Домод ва амакбаччаи пайгамбар аст.
в) Шучоътарин мард ва сипахсолори ислом аст, ки дар хама чангхо аламдори паямбар буда, аксарияти голибиятх,о дар ч,ангхо бар зидди куффор бо неруи у ба даст омадааст.
г) Олимтарин шахси олами ислом ва сахию чавонмард аст, ки ч,авонмардон ва фатиён он хдзратро пешвои фирк,аи хеш медонанд...
- Сониян ин ки хдзрати Алй (а), имом Дасан ва имом Хусайн (а) мазлумона ба шаходат расидаанд.
- Райр аз ин, Абумуслими Хуросонй тибки ривояти имом Чдъфари Содик, пайкари хдзрати Алиро аз Нач,аф ба Балх овардааст.
- Омадани фарзандони ахди байт ба Хуросон, ки дар бисере аз нукоти ин сарзамин зиёратгоххри эшон мавчуд аст.
- Мардуми форсизабон ба ин боваранд, ки имом Хусайн домоди хуросониён ва шавхари духтари Яздигурди Севум - шохи Сосониён аст.
Ин омилхр сабаб гаштааст, ки чомеъаи исломй хдзрати имом Хусайнро дар калбхои хеш чо бахшанд. Таърихнависон ва шоирон зимни вокеаи Дашти Карбало осори зиёде таълиф карданд. Мардуми оддй низ дар бораи имом Хусайн бисер наклу ривоятхо ва манзумахои шифохие эчдд намудаанд, ки мо онхоро дар бобхои алохдцаи корамон мавриди тахдил карор хохем дод.
Рисола, ки гайр аз сарсухан ва хотима аз чор боб иборат аст, аз мухимтарин чанбахои хаёти имом ва вокеаи Дашти Карбало, нуфуз ва мартабаи рухонии у дар байни мардум ва силсилаи наклу ривоятхо ва китъахои шеърй, ки тавассути халк офарида шудаанд, бахс мекунад.
Дар боби аввали рисола аз сарчашмахои илмие, ки дар бораи имом Хусайн аз онхо маълумотхои фаровон бардошта шуд, сухан рондаем. Асархои боэътимоде чун «Таъриху-р-русул ва-л-мулук»-и Мухаммад ибни Чдрири Табарй(71), «Равзату-с-сафо»-и Мирхонд(72), «Равзату-ш-шухадо»-и Хусайн Воизи Кошифй(73) ва амсоли инхо мавриди таваччух, ва истифода карор доштанд. Дар ин боби рисола баъзе санадхои муътамадро, ки дар бораи имом Хусайн дар ин сарчашмахо мавчуданд, мисолхову намунахо овардаем.
Райр аз ин, мо дар ин боби рисола аз гуфторхри шифохие, ки иборат аз накду ривоёт ва суруду таронахо дар васфи имом Хусайн мебошанд ва дар байни мардуми точдк интишор ёфтаанд, намунахо оварда, ба тахдил и мундаричаи гоявй ва бадеии онхо пардохтаем. Манобеъи дигаре, ки дар бораи имом Хусайн дар осори манзуми шоирони форсизабон дида мешаванд, мавриди тахкик карор гирифтаанд.
Боби дувуми рисола аз рузгор ва чараёни зиндагии имом Хусайн накл мекунад. Мо дар ин боби рисола дар бораи рузгор, шахсият, рафтору кирдор ва хислатх,ои начиби имом Хусайн маълумот ироа намудаем. Бо истифода аз сарчашмахои таърихй мо дар ин боби рисола аз вазъи сиёсии хилофати араб ва сабаби ба Дашти Карбало равон гаштани имом Хусайн ва ёронаш таваккуф намудаем. Дар ин кисмат мо бо тафсил аз чараёни вокеоте, ки дар Дашти Карбало рух додаанд, ёдовар шуда, аз набарди хунин ва нобаробарие, ки байни сипохиёни сершумори уммавй бо теъдоди начандон зиёди имом Хусайн ва ёронаш сурат гирифтаанд маълумот додаем. Дар ин боб инчунин аз фочиаи дахдіатовар, мазлумият, куштор ва беинсофие, ки сипохиёни уммавй нисбат ба имом Хусайн раво дидаанд, сухан меравад.
Боби севуми рисола, ки мавзуи аслии кор буда, «симои имом Хусайн дар осори хаттй ва- шифохди мардуми точик» ном дошта, бовархои мардумро дар ривоятхо ва суруду таронахо, ки аз забони гуяндагони манотикд гуногуни Точикистон ва Осиёи Марказй ба даст омадаанд, дар мукриса бо адабиёти хаттй мавриди тахлил карор додаем.
Тавре ки дар ин кисмат хохад омад, дар байни мардуми точик нисбат ба имом Хусайн ва вокеаи катли у фикру мулохизахои гуногун вучуд дошта, онхо дар жанрхои мухталифи фолклорй сурат гирифтаанд. Дар бахши аввали ин боб мо бештар наклу ривоятхои чудогонаеро, ки дар байни сокинони махалхои гуногуни Точикистон дар бораи имом Хусайн мавчуданд, аз забони гуяндагони алохида сабту баррасй кар даем. Хдр як ровй фикру андешахои хешро нисбат ба имом Хусайн ва хонадони ахли байти у мувофики фахм, зехну идрок ва завки бадеии хеш баён мекунад.
Ривоятхо хеле гуногун ва аз чихати мундарича ва мазмуну тарзи баён аз хамдигар фарк мекунанд.
Андешаву гуфтор ва бовархои мардум ба ин пешвои маъсум гуногунч;абха буда, чараёни зиндагии имомро дар туфулият, кудакй, чавонй ва х.одисаи катли уро дар Дашти Карбало фаро мегирад.
Дар бахши дигари ин боб, ки намунахои бештаре доранд, хама аз забони ровиён буда, дар шакли шеърй сурат гирифтаанд. Мавзуъ ва мундаричаи ашъоре ки иборат аз жанрхри маснавй, газал, тарчеъбанду таркиббанд ва рубой мебошанд, аз нигохи мухтаво хеле гуногун мебошанд.
Агар гуянда ва ё ровие дар бораи шаходати имом Хусайн тароиаеро зам-зама кунад, дигаре аз оху нола ва фарёди модари синахарош, яъне Фотимаи Захро нисбат ба марги фарзандаш сурудеро нихоят хазин ва чонкох, месарояд.
Дар ин бахши эчодиёти шифохй сухан аз он бовархри омиёна меравад, ки мардум дар бораи имом Хусайн эчод менамоянд чамъ оварда, кисме аз онхрро бо маълумоти сарчашмахри илмй мукриса намудаем.
Бештари асархри чамъовардашуда, сурудхое мебошанд, ки дар васфи имом Хусайн эчод гардидаанд. Сурудх,ои мотам, яъне марсиях,ое, ки чи дар адабиёти хаттй ва чи дар эчодиёти шифох,ии точикон эчод шудаанд, собикаи хеле дерина дорад. Ин бахши сурудхр дар жанрхои мухталифи шеърй сурат гирифта, шикоят аз март, замонаи номусоид ва ё фалак, хору зор ва нотавон мондани шахсе ё ин ки беадолати ои давру замонеро тасвир менамоянд.
Дар байни маводи рочеъ ба вокеаи Дашти, Карболо чамъ намудаи мо китьах,ои шеърие чой доранд, ки шахддати имом Хусайн ва шуру киёми Дашти Карбалоро инъикос намудаанд.
Масалан:
К иёмат дар замини Карбало шуд, Ачаб зулме ба Дашти Карбало шуд. Чудо карданд сари поки Хусайнро, Фигону нола дар хдфт осмон шуд...(С.А.)
Хамин тавр, дар ин боб накду ривоятхои насрй ва китьахои назмии шифохди сокинони Точикистон, ки мо аз забони гуяндагони гуногун чамъ овардаем, мавриди тахдик к,арор гирифтаанд.
Боби чорум, ки боби охири ин рисола мебошад, доир ба сохтори шеърй ва санъатхри маънавии ашъори марбут ба имом Хусайн бах,с карда, баьзе андешаххж унвончуро доир ба вазни шеърй, ноэтикаи су руду таронахо ва накду ривоятх,ои марбут ба имом Хусайнро дар бар гирафгааст.
Ин мавзуъ бори аввал дар фолклоршиносй ва адабиётшиносии точдк мавриди тахкик. карор гирифтааст. Ва мо хеч гох, даъвои онро надорем, ки тамоми накду ривоят, суруду тарона ва бовархои адабиёти китобатй ва эчрдиёти шифохии точикро фаро гирифта бошем. Рисолаи мо имконият медихад ва шароит фарохдм хохдд овард, ки пахдухри дигари ин мавзуъ дар оянда ба таври бояду шояд мавриди тахкик, карор бигирад.
К исмати охири ин рисола аз хулоса ва китобнома иборат мебошад. Дар хулоса мо дар мавриди макрми имом Хусайн дар адабиёти хаттй ва шифохии мардум бо тарикд мухтасар ва чдмъбаст маълумот додаем. Дар китобнома, ки дар охир омадааст, номгуи он китобхре мебошанд, ки зимни тахкики ин рисола аз онх,о истифода намудаем.
