Содержание к диссертации
Гущьііап 5
Апэрэшъхь. Адыгэ лирическэ орэдхэр зыфэдэхэр ык1и зэрэзэтефыгьэхэр
1. Лэжьэным фэгьэхьыгьэ орэдхэр зы купэу зэхэзыугьоерэ нэшанхэр (цыпхынэ, жъонэк 1 о, натрыфыпк 1 э, 1 онэк 1 о, хьамэ орэдхэр) 24
2. Умэхъын пшъэрылъэу лирическэ орэдхэм агъэцак1эхэрэр (мифологием епхыгъэхэр, шъорэк1, к1эпщэ орэдхэр) 32
3. Гъэш1о орэдхэм яжанрэ гъэпсык1 (щытхъу орэдхэр, ціьїкіугьом къеш1эк1ыгьэ орэдхэр) 43
4. Гухэк1 орэдхэр зэрэзэтефыгьэхэр (гьыбзэхэр, гьыпчъэхэр, сагьышхэр) 56
5. Сэмэркъэу (лъакъырд, щхэны) орэдхэм агэцэк 1 эрэ пшъэрылъхэмрэ яшъошэ гьэпсык 1 эрэ (Лащынэ нартмэ зэрафэусагьэр, Къазый Хьанифэ иорэд, Мэзгуащ, Цырац) 72
Ят1онэрэшъхь. Лирическэ орэдхэм художественнэ шъуашэу я1эр 81
1. Орэдыжъмэ ахэт къэ1ок1э хьазырхэр (клишехэр): фэгъэдэн-егъэшпэныр, къэзгъэнафэр, ч 1 эгь-ч 1 элъ къэ1уак1эр (метафорэр) 82
2. Орэдыжъмэ ямэкъэ гьэпсык 1: жъыур, мэкъэ-гущы1э хадзэхэр, аллитерациер 96
Ящэнэрэшъхь. Адыгэ лирическэ орэдхэр зезыхьэхэрэмрэ зэрэзэрахьэхэрэмрэ
1. Джзгокіо купхэмрэ п1элъэрыс орэды1охэмрэ я 1 оры 1 отэзехьак I 102
2. Джырэ щы1ак1эм ифэмэ-бжьымэхэу орэдкъэ!оным къытырихьагъэхэр 119
КЬух зэфэхьысыжьынхэр 127
Згьэфедэгъэ литературэр 133
Дэтхэр 3
Введение к работе
Адыгэ 1оры1уатэм ч1ып1эшхо аубыты лирическэ орэдхэм. Ахэр 1эхьэ-1ахьэу гощыгъэх. 1ахьэ пэпчъ куп заулэу зэхэт. Орэд купхэр жанрэ зэфэшъхьафхэу гощыжьыгъэх. Нэшэнэ шъхьаЬу ахэр зэхэзыугьуаерэр ц1ыфмэ язэхашЬхэр, агу ихъык1рэ-иш1ык1хэрэр, ак1эхэк1рэр къагъэлъэгъон пшъэрылъыр ары. НэмыкЬу кьзпіон хъумэ, ахэр шъхьэм къиккэрэп, гум кьекіьгх нахь.
«Адыгэ 1оры1отэ лирикэр» - орэд ык1и хъохъу жанрэ куп зэфэшъхьаф заулэ къызэлъызыубытрэ систем. Жанрэ нэшэнэ шъхьаЬу ахэмэ я1эр лъэпкъым ищыЬныгъэ хэхъухьэгъэ хъугьэ-ш1агъэ горэм къытегущыЬныр армырэу, ахэр зэхэзыхыгъэ ык1и къэзыЬрэ орэды1охэм агу щыхъурэ-щышЬхэрэм ягугъу къэниыгьэныр, псэк1э ахэмэ зэрафыщытхэр къыхэгьэщыныр ары.
Гъэнэфагъэу зэрэщытымкЬ, ц1ыфым ищыЬныгъэ лъэныкъуабэу зэхэт. Ахэмэ ащыщхэм ц1ыфым гухахъо къыраты, адрэхэм тхьамык1агъорэ гугъурэ къыхалъхьэ. А зэпстэуми япэсыгъэ гупшысэхэр къыфагъэущых. АпэрэмкЬ ц1ыфмэ чэф агу къехьэ, орэд нэфынэхэр аусых, ят1онэрэм къегьэнэшхъэих.
Щыфхэр хъурэм е шЬрэм гурэ-псэрэк1э зэрафыщытхэм елъытыгъэу, зыгорэхэр къызэрадэхъугьэм, зэрэразэхэм, зэрэгуш1охэрэм, е къадэмыхъугъэм фэш1 агу зэрэхэк1ырэм къахэкЬу агу ихъык1ырэ-иш1ык1хэрэм япэсыгъэ орэдхэр бэш1агъэу зэхалъхьэх. Гум ихъык1ырэ къодыем имызакъоу, лъэпкъым ищыЬкЬ-псэукЬ зэфэшъхьафыбэу зэрэщытым, ащ зэмлЬужыгьо хъугъэ-шЬгъабэ зэрэхэхъухьэрэр къызэ1уахэу ахэмэ япэсыгъэ 1оры1отабэ зэхалъхьэ. Джы къызнэсыгьэми а орэдхэр ц!ыфхэм къа!о, яшізжь хэк1ырэп, ащ къегъэлъагъо лъэпкъым идуховнэ тарихъ орэдыжъхэм чіьшізшхо зэрэщаубытыщтыгьэр джыри а ч1ып!эр зэрамыбгынагьэр.
1офш1агьэм щызэхэтфырэ 1офыгьохэм ягъо шъыпкъэу тэзгьэлъытагъэр. ИИэныгьэлэжьхэу адыгэ 1оры1уатэм изэгьэшЬн пылъхэм я XIX-рэ лЬшЬгъум иапэрэ ныкъо къыщегьэжьагъэу тилъэпкъ орэд зэфэшъхьафыбэ зэриусыгъэр хагъэунэфык1ы. Апэрэ адыгэ тхзкіо-шЬныгъэзехьэу ти1оры1уатэ изэгьэшЬн лъапсэ фэзыш1ыгъэ Хъанджэрые къызэритхыжьыгъэмкЬ, орэдыжъхэр зыдэт тхылъ зэхигъэуцонэу фежьэгъагъ. Ащ иповестэу «Щэрджэс таурыхъхэр» зьіфиіоу 1841-рэ илъэсым Бытырбыф къыщыдэк1ыгьэм къыщиЬгьагъ орэдыжъхэр зыдэт тхылъыр зэригъэхьазырырэр.1 Бэрэ игугьу аш1ы адыгэ тхакіоу Нэгумэ Шорэ иіофшіагьзу «История адыхейского народа» зыфи1орэм орэдыжъхэр игъэк1отыгъэу зэрэщигьэфедагьэхэм. ШЬныгъэлэжьыр нахьыбэу къызтегущы1агьэхэр л1ьгхъужъ орэдхэр ары, лирическэ орэдхэри ащ дэдзых ыш1ыгъэхэп, ащыщхэр итхылъ къыдигъэхьагъэх.
Ахэмэ аужкіз К1эшъ (Къэлэмбый) Адылджэрые адыгэ орэдыжъхэм яхьылЬгъэ тхыгъэу къыгъэнагъэхэм 1оры1отэш1эныгьэмк1э мэхьанэшхо я1. КЬшъым адыгэ 1оры1уатэм и 1 эк 1 оці хабзэхэр ыгъэфедэзэ орэдыжъхэр зэрэзэхифыгъэм имызакъоу нэмык1 лъэпкъ 1оры1уатэмэ аригъапшэзэ ахэр ыушэтыгъэх.
Илъэс зэфэшъхьафхэм Тамбыикъо Пагом, Л. Г. Лопатинскэм орэдыжъхэм яхэутынк1э 1офыбэ зэш1уахыгъ. Совет хабзэр къызыдахым ыуж Россием щыщ ш 1 эныгъэлэжьхэм ащыщхэу Г. М. Концевичым, А. Ф. Гребневым, С. И. Танеевым, Т. К. Шейблер адыгэ орэдыжъхэмэ гулъытэ гъэшЬгъонхэр афаш1ыгъэх.
Тилъэхъанэ жэры1о творчествэм фэгьэхьыгьэу адыгэ шЬныгъэлэжьхэм атхыгъэу щы1эр бэ (Алый Алэ, Гъут Адэм, Хьэк1ошъэ Андрей, Хъут Щамсэдин, Шъхьэлэхъо Абу, Цуекъо Нэфсэт, Унэрэкъо Рае; Щэш1э Щамсэт итхылъэу «Художественное своеобразие адыгейской поэзии» зыфи1орэми ащ фэгьэхьыгьэу макЬп дэтыр). Мыхэр зытегущы1эрэ упч 1 эмэ ялъытыгъэу орэдыжъмэ япхыгъэ гу пшысэ куухэр къыра1отык1ыгьэх. Аущтэу зэрэщытзэ, адыгэ лирическэ орэдхэр куп-купэу зэрэгощыгьэр, ахэр зы купэу зэхэзыугъоерэ нэшанэхэмрэ зэтезгъэк1рэ жанрэ гьэпсык1эхэмрэ якъыхэгъэщын, орэды1охэм яхабзэхэр, джырэ уахътэм итамыгъэхэу орэдкъэ1оным къепк1ыл1агьэхэр игьэк1отыгьэу икъу фэдизэу к1эгьэтхъыгъэу джыри зэгъэш1агьэу хъугъэп. Тиушэтын игьоу зыш1ырэмэ, упчізр актуальнэу хэхыгъэу зыгьэунэфхэмрэ ар ащыщ. Етіани жэры1о лирикэр адыгэ эпосым къыпкъырык1ыгъ, ащ епхыгъэ шъыпкъ: арэу зыхъукЬ, эпосым ифэмэ-бжьымэу лирикэм къылъыЬсыгьэм игьунапкъэхэр хэгъэунэфык1ыгъэныри игьу.
Адыгэ орэдыжьхэм яугьонн, яхэутын, яушэтын 1оф къырык1уагьэр. Орэдыжъхэм якъэугьоинкЬ ык1и якъыхэутынкЬ Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Къэбэртэе-Бэлъкъарым макізп гъэхъагъэу ащаш1ыгъэр. Нэмык1рэ 1оры1отэ лъэпкъхэм адакіоу адыгэ орэдыжъхэм якъыхэутын зырагъэжьагъэр 1924-рэ илъэсыр ары. Мы илъэсым «Адыгэ Ьдэбыят угъоигъ» ыцЬу тхылъ Москва къыщыдэк1ыгьагъ. Нэмык1рэ 1оры1уатэхэм ягъусэхэу лирическэ орэдхэри ащ къыдэхьэгьагьэх. Джащ фэдэу къык1элъык1орэ ильзситіум Москва къыщыдэк1ыгъэгьэ тхылъит1оу «Псалъ» зыфи1охэрэми къадэхьагъэмэ ахэтыгъэх орэдыжъхэр.
Апэрэ 1оры1отэ экспедициехэр я 30-рэ илъэсхэм акЬхэм адэжь зэхащэгьагьэх. ГущыЬм пае, 1932-рэ илъэсым ык1и 1935-1936-рэ илъэсхэм
Адыгэ хэкум щыЬгьэ экспедициехэм адыгэ орэдхэу 150-рэ ык1и 213-рэ къаугъоигъагъ. Нэужырэ илъэсхэми афэдэу къатхыгъэхэр бэ.
КъэЬгьэн фаер, орэдхэм якъэугьоинкЬ гъэхъэгъэ дэхэк1аехэр щыЬми, ахэмэ якъыхэутынк1э Адыгэ хэкум щаш1агъэр зэрэмакЬр ары. МыщкЬ амалэу яЬхэр дэгъоу зыщагъэфедагъэхэр Къэбэртэе-Бэлъкъар республикэр ары. Къэрэщэе-Щэрджэсыми, ауж къинэгъаЬми, къаугъоигъэ орэдхэм якъыхэутынк1и гъэхъэгъэ шіукіаехзр щаш1ыгъэх. Зигугъу тш1ырэ орэдхэм ч1ып1э гъэнэфагъэ ащыратыгь адыгэ 1оры1уатэхэр зыдэт тхылъэу 1936-рэ илъэсым Москва къыщыдагъэк1ыгъэм. Тхылъыр урысыбзэкЬ «Кабардинский фольклор» ыц1эу къыхаутыгьагь.
Джащ фэд 1941 -рэ илъэсым «Адыгэ орэдхэр» - Адыгейские (черкесские) песни и мелодии ыц1эу тхылъ Москва къыщыхаутыгьагь. Ащ адыгэ лирическэ орэдыбэ дагьэхьэгъагь. Тхылъыр хаутыным композиторэу Н. Н. Мироновым фигьэхьазырыгъагъ, ау ар шЬхэу Москва кіожььш фаеу зэхъум, тхылъым икъыдэгьэк1ын А. Ф. Гребневым ыухыжьыгъ, Тхылъыр «Адыге и их музыка» зыфи1орэ статьямкЬ къызэ1уехы, ык!эк1э текстмэ яхьыл1агъэ «Ущызгъэгьуазэхэр», нотэхэмкЬ тхыгъэ орэдхэр дэтых. Ахэмэ ащыщых ІофшЬньш, нысащэхэм яхьылЬгьэ орэдхэр, нэмык1хэри.
1940-рэ илъэсым адыгэ орэдыжъхэр зыдэт тхылъэу КЬрэщэ Тембот зэхигъэуцуагъэр адыгабзэкЬ Мыекъуапэ къыщыдэк1ыгъагъ. Зэк1эмк1и ащ орэд 49-рэ къыдэхьэгьагъ, ахэмэ лирическэ орэдхэри ахэтыгъэх. Зигугъу къэтш1ырэ тхылъми ищыкЬгъэ научнэ аппарат игьус. Ар 1946-рэ илъэсым ик1эрык1эу къыдагьэк1ыжьыгь. Тхылъыр зэхэзгьэуцуагьэм Пэт1ыощэ Махьмудэ гьусэу иіагь. Апэрэм фэмыдэу ят1онэрэ тедзэгьум къыдагъэхьэгьэ текстхэр гъэк1эк1ыгьэу щытых. Ау щытми, а хэутыгъэхэм мэхьанэу я1эр къэЬгъуай: лъэпкъым духовнэ ык1и акъыл зыхэлъ лэжьыгьэ ин зэриЬр ахэмэ къаушыхьатыгъ. Ащ изакъоп, жэры!о усэхэм тызяплъыкЬ, ахэр
гьзпсьїкіашіоу зэрэщытыр тэлъэгьу, ащ къик1рэр нафэ - лъэпкъ усэныр лъэгэпЬ инхэм зэранэсыгъагъэр къытегьэлъэгъу. А лъэныкъом изэгъэшЬни (1офш1агъэхэр ти!э нахь мышЬми) 1оры1отэ ш1эныгъэм иапэрэ упчЬхэм ащыщ.
КЬрэщэ Тембот а 1офым анахь дэлэжьагьэхэм ащыщ. А лъэхъанэм ар тхыгъэ литературам лъэшэу пылъыгь, ар 1эк1ыб ымышЬу жэры1о усэным ихабзэхэр зэхефых, ахэр еджэн 1офым пылъ ціьіфхзм ареіуатзх, егьэунэфых.
Авторым адыгэмэ орэдыжъхэр зэрагьэлъапЬщтыгьэр, мэхьэнэ ин дэдэ зэраратыщтыгьэр, шіу дэдэ зэралъэгьущтыгьэхэр хегъэунэфыкЫх. Гъэпщыл1ак1охэм ежь яфэмэ-бжьымэ атращэным, орэдусмэ ятворчествэ а1э къырагъэхьаным зэрэпылъыгъэхэр, ау ащкЬ къадэхъурэ шіагьо зэрэщымы1агъэм игугъу къеш1ы. МыщкЬ ахэмэ апэрэ адыгэ тхакіом адырегъаштэ, адыгэ орэдыжъхэм осэ ин дэдэ афешіьі. Жэры1о творчествэм ихабзэхэр ш1эныгъэ лъапсэу я1эу зэхэфыгъэным а 1офыгьомк1э КЬрэщэ Темботы лъапсэ фишіьігь,
Зигугъу къэтш1ыгъэ тхылъыр къыздэк1ыгъэм илъэсит1у нахь темышкгъэу, 1948-рэ илъэсым «Адыгэ псэлъэжъхэмрэ орэдхэмрэ» ыцЬу тхылъ Налщык къыщыдэк1ыгъ. Ащ лирическэ орэдхэм ащыщхэри къыдэхьагъэх.
Аужырэу адыгэ лирическэ орэдхэр тхылъ шъхьафэу 1956-рэ илъэсым Налщык урысыбзэкЬ къыщыдэк1ыгь.2 Тхылъыр филологие шЬныгьэхэмкЬ кандидатэу Нало Заур зэхигьэуцуагь. Текстхэри ащ урысыбзэкЬ зэридзэк1ыгьэх. Зэк1эмк1и тхылъым текст 42-рэ къыдэхьагъ, пэублэ статьярэ, ущызгъэгъуазэрэ иЬх.
Адыгэ орэдыжъхэм якъыдэгъэк1ын зэпыугъэу илъэс бзкіае тешіагь. Ар зэрежьэжьыгъэр Шыу Щэбав зэхигьэуцогъэ тхылъэу «Ижъырэ адыгэ орэдхэр» зьіфиіоу 1965-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэк1ыгьэр ары. Ащ л1ыхъужъ орэдхэм ягъусэу лирическэ орэд заулэ къыдэхьагъ.
Совет хабзэм илъэхъан аусыгъэ лирическэ орэдхэм ащыщхэр тхылъхэу «Адыгэ советскэ 1оры1уатэхэр» (Мыекъуапэ, 1968) ык1и «Советскэ Къэбэрдеым и 1уэры1уатэхэр» (Налщык, 1957) зыфиЬхэрэм бзкіаеу къадэхьэгъагъэх. Апэрэ тхылъыр филологие шЬныгъэхэмкЬ кандидатэу Аулъэ Сарэ зэхигьэуцогьагь. Ащ АНИИ-м ифольклорнэ фонд къыхихыгьэ 1оры1уатэхэмрэ ежь ышъхьэкЬ къыугъоигъэ 1оры1уатэхэмрэ къыдигьэхьэгьагъэх.
Ят1онэрэ тхылъым Къэбэртэе-Бэлъкъар АССР-м къыщаугъоигъэ орэдхэр дэхьагъэх. Ар зэхэзгьэуцуагьэхэр А, А. Дадэ, 3. М. Нало ык1и А. Т. Шэртанэ. Зигугъу тш1ырэ тхылъхэр зызэхагъэуцогъэ лъэхъаным щыЬгъэ унашъохэм адиштэу гъэпсыгъэх. Гущы1эм пае, ахэмэ къадэхьагъэхэр КПСС-мрэ, совет хабзэмрэ ящытхъу зы1орэ 1оры1уатэхэр ары нахь, щык1агъэхэм къатегущыЬхэрэр арэп. ЗэлъашЬу зэрэщытымкЬ колхозмэ язэхэщэн зэк1э, мэкъумэщышЬмэ агу рихьыгьэп. Ащ пэш1уек!онэу щыкгъэри макЬп. А 1офтхьэбзэшхом мыхъунэу хэхъухьагъэри бэ дэд. Ахэмэ апэш1уек1орэ лакъырд орэдэу зэхалъхьагьэри ык1и къа1ощтыгъэри мэк1агъэп, ау ахэмэ ягугъу тызтегущыЬрэ тхылъхэм къащаш1хэрэп, къащаш1ыни фитыгъэхэп. Ары пакЬшъ, къызфэт1огъэ 1оры1уатэхэм афэдэхэр атхын, архивым халъхьан фитыгъэхэп.
Арэу щытми, мы зигугъу къэтш1ыгъэ 1офш1агьэхэм мэхьанэшхо я1эу щыт: жэрыЬ творчестюм итарихъ щыщыби, теорием ылъэныкъокЬ ащ хабзэу хэлъхэм язэгъэш1энк1и ахэмэ лъэбэкъук1ээ ашіьігь.
КъэЬгъэн фае, адыгэ лирическэ орэдхэм якъэугьоин ык1и якъыхэутын ыпэу ахэмэ язэхэфын зэрэрагъэжьагъэр. Лирическэ орэд лъэпкъ зэфэшъхьафхэр адыгэхэм зэряЬм шЬныгъэлэжьхэм бзшіагьзу анаЬ тырадзагъ. МыщкЬ апэ итыр Хъанджэрый ары. Ащ ытхыгьэхэу «Щэрджэс таурыхъхэр» ык1и «Щэрджэсым ехьылЬгъэ тхыгъэхэр» зыфи1охэрэм адыгэ орэдыжъхэр зыфэдэхэмрэ лъэпкъэу зэрэзэтеутыгъэхэмрэ щигъэунэфыгъэх. Адыгэ орэдыжъхэр эпическэ ык!и лиричесю ы1оу ащ зэтримыушъхьафыккэрэми орэд лъэпкъэу зигугъу къыш1хэрэм кушъэ орэдхэм, гъыбзэхэм, сагъыщхэм ык1и диным епхыгъэ орэдхэм ягугьу къащеш1ы. Ахэр зыфэдэхэр ык1и нэшэнэ шъхьаЬу яЬхэри ІупкЬу къегъэнафэх.
Хъанджэрые псыхъожъыехэм, псы чъэрхэм афэгьэхьыгъэ орэдхэр адыгэмэ зэря1агъэхэр хегъэунэфык1ы. Ахэмэ псычъэр макъэхэр къахэ1ук!ых, ч1ыопсым идэхагъэ къагьэлъагъо, ар шіу уагьэлъэгъу. Ары шъхьаем, лъэшэу гухзкіми а лирическэ орэдхэр тэ тимафэхэм къанэсыжьыгьэхэп.
Къык1элъык1орэ илъэсхэм адыгэ орэдхэр зыщзэтраушъхьафык1рэ 1офш1агьэхэри щыЬхэ хъугьэх. ШЬныгъэлэжьхэм мызэу-мыт1оу мы Іофьігьом къыфагьэзэжьыгъ. Адыгэ орэдхэм афэгьэхьыгъэ статья гъэшЬгъон Юэшь Адылджэрые «Терские ведомости» зыфа1ощтыгъэ газетым къыригьэхьэгьагь. Ащ къызэриушыхьатырэмкЬ, авторым адыгэ орэдыжъхэр дэгъу дэдэу ышЬштыгъэх, лъэшэуи ыгъэлъапЬщтыгьэх. Орэд лъэпкъэу адыгэмэ аусыгъэхэм ягугьу къыш1ы зыхъукЬ лирическэ орэдхэри дэдзых ыш1ыхэрэп. Ахэмэ яшіогьзшхо къызэрэк1орэр хегъэунэфык1ы.
Анахьыбэу жэры1о творчествэм (лирическэ усыгьэхэри ахэтэу) итеорие изэгьэшЬнкЬ Ьфыгьуабэ ык1и гъогу зэфэшъхьафхэр зыгьэунэфыгъэмэ Нало Заур, Хъут Щамсэдин, Шъхьэлэхъо Абу, Гъут Адэм ащыщых; Ыало Заур джзгуакіом институт къытхыхьагъ, культурэм ащ
гьэнэфагьэ чіьшізу щиубытрэр, орэдыжъхэм яхудожественнэ шъуашэ, ахэмэ мэхьанэу я1эр къыгъэлъагьоу 1офш1эгьэ зэфэшъхьафыбэ ытхыгъ; жэры1о орэдым хабзэу хэлъхэр зыфэдэхэр Гъут Адэм ытхыгьэхэм непэрэ шЬныгъэм илъэгапЬхэм къызэрапьэлъагьорэм тетэу ащыкЬгъэтхъыгъэх; Хъут Щамсэдинэ ытхыгьэхэм, нэмык1рэ 1офэу къы1этхэрэм адьжіьігьоу, жэры1о усэным, орэдхэм жанрэ хабзэхэу ахэлъхэр теоретическэу ащызэхифыгъэх; Къомахуэ Мухьдинэрэ Къомахуэ Зарэрэ нарт эпосым истиль-гущыЬ гьэпсыкЬхэр куоу къыч1агьэщхэзэ, тхылъхэр атхыгьэх. Ащ дык1ыгъоу адыгэ эпосыр нэмык1рэ лъэпкъ эпосмэ зэрафыщытыр, зэратефэрэр, зэратек1ырэр куоу аушэтзэ ш1эныгьэк1э къаушыхьатыгь. Джэндэрэ Марет итхылъхэми орэдыжъхэм язытет, пшъэрылъэу унэгьо фэ 1 о-фаш 1 эмэ ылъэныкъокЬ ащигъэцак1эрэм гупшысэ гъэшЬгъонхэр ахэтых. ЩэшЬ Щамсэт жэры1о орэдхэм, усэхэм философскэ мэхьанэу я1эр къыхэгъэщыгъэнымкЬ шъошэ лъэныкъохэм (рифмэ, ритм, размер, бзэр) мэхьанэу ак1оц!ылъыр нэрлъэгьу къытфишЬу къытхыхьагъэх. Мы аужырэ илъэсым КъохьэпЬ Благьэм (Тыркуем, Шам, Иорданием) къарахыгьэ материалыкЬхэм атехыгъэу шЬныгъэлэжьэу Унэрэкъо Рае зипэщэ купым Іофьішхо ьішіагь; орэд зэхэлъхьаным, орэдым зэрихьэрэ информацией яхьыл1агъэу Унэрэкъом ытхыгьэхэм теориемкЬ мэхьэнэ гьэнэфагьэ я!эу щыт, адыгэ 1оры1отэш1эныгьэмк1э ахэр лъэубэкъукЬх. Арышъ, тиіофшіагьз лъапсэ фэхъугъэмэ (зэфэхьысыжь теоретическэ лэжьыгъэмэ акіьігьоу) адыгэ шЬныгьэлэжьхэу зигугъу къэтш1ыгъэхэм атхыгьэхэри ахэуцуагъэх.
Нафэ къызэрэтфэхъугьэмкЬ, адыгэ лирическэ орэдхэм якъэугьоин ык1и якъыхэутын, ащ язэгьэшЬн шЬныгьэлэжьхэм мэхьанэ ин ратыгь, игьэк1отыгъэу дэлэжьагъэх. ТызтегущыЬрэ орэдыжъхэр зыдэт тхылъ бзкіае щы1э хъугъэ, ау ахэмэ икъоу узымыгьэразэхэрэр ахэтых. Гухэк! нахь мышЬми, зигугьу тш1ырэ тхылъхэм ащыщхэм ищыкЬгъэ научнэ документацие я1эп, къызэрагуагъэр хэгъэк1ри къэзы1уагьэхэм алъэкъуацЬхэр, ацЬхэр, къызщи1уагъэр арытхагьэхэп. Тхылъмэ янахьыбэрэм нотэхэр адэтхэп, адэтхэри бгъэфедэнхэ плъэк1ынхэу ш1ыгъэхэп. «Ущызгьэгьуазэхэр» ык1и «Гущьйалъэхэр» тхылъхэм адэтхэп. Щэч хэмылъэу зэк1эмэ орэдыжъхэр зыдэт сборникмэ яшіуагьз къырагьэ1ыхы, ахэр бгъэфедэнхэр къегъэхьылъэ. Ащи лъапсэ имыЬу щытэп: нахььшаїоу къыдэк1ыгъэхэм пшъэрылъэу я1агьэр нахьыбэу ціьіфхзр адыгэ лъэпкъым ьгусыгьэхэм нэ1уасэ афаш1ыныр, ахэр еджапЬхэм ач1алъхьаныр ары. ИПэныгьэ екІолакЬр нэужым нахь къыхахы хъугъэ. Ар къаушыхьаты мы аужырэ илъэсипш1-т1ок1ым къыдэк1ыгъэ тхылъхэм. Шъхьэлэхъо Абу къыугъоигъэу, зэхигъэуцогьэ тхылъэу «Мык1осэрэ жъуагьохэр» зыфи1орэм ащк1э мэхьанэу и1эр гьунэнчъ.
Адыгэ лъэпкъ лирикэм изэгъэшЬн ч1ып1э гъэнэфагьэ щигъотыгъ тхылъ заулэ хъурэ сборникхэу «Народные песни и инструментальные наигрыши адыгов» зьіфиіоу Москва къыщыдэк1ыгъэхэм. Зигугьу тш1ырэ орэдхэм ащыщхэр къыдэхьагьэх, гущыЬм пае, апэрэ тхылъым.3 Тхылъыр къызэ1уехы пэублэ статьяу «У истоков песенного искусства адыгов» зьіфиіоу 3. М. Нало ытхыгъэм. Мыщ авторым щегъэунэфы адыгэ лирическэ орэдхэм нэшэнэ шъхьаЬу яЬхэр, ягъэпсыкЬ зыфэдэр, адыгэ жэры1о творчествэм ч1ып1эу щаубытырэр. Нало Заур ытхыгьэм жэры1о творчествэм итеориекЬ орэдышъокЬ усэр гьэпсыгъэным мэхьанэу и!эр ПШІОШІ зэригъэхъун фэдиз ЬубытыпЬ (аргумент) и1эу къыгъэлъэгъон ылъэк1ыгъ. Ащ теориемкЬ кЬгъэтхъыгъэу мэхьанэ и1. Нахьыпэкгэ орэдышъом мэхьанэу и1эм (жэры1о усэр зэхэщэгъэнымкЬ) теубытэгъэ тэрэзрэ екуныгьэ инрэ фагьотыщтыгьэп.
НахьыбэрэмкЬ, авторым къызфиЬхэрэм адетэгъаштэ, ау, ТИШІОШІКЬ, умэхъын (магическэ) 1офхэм к1эгъэтхъыгьа1оу, ыгъэлъэшыЬу мэхьанэ инышэ ареты. Нысащэм епхыгъэ орэдхэм нэфэ шъыпкъэу къызэрагьэлъагъорэмкЬ, умэхъыным епхыгьэ 1офыгьохэр сэмэркъэу фэдэу нахьыбэм ащыолъэгъу, лакъырд (аужыпкъэм к1энэк1алъэ) ащашіьіх. Ащыщагъэзыяпэ піонри тэрэзэп, ау орэдхэм нахь мэхьанэ зэратрэр ц1ыфым игущыЬ дахэрэ изекіокіз тэрэзхэмрэкЬ иіофшізн дэгъоу зэхищэн, къыгъэпсынкЬн зэрилъэк1ырэр ары.
Къэ1огьэн фае, адыгэ лирическэ орэдхэм ащыщыбэхэр джыри аусхэу, зэрахьэхэу, къаЬхэу зэрэщытхэр. ЩыЬныгьэм зэхъок1ыныгьэу хэхъухьэхэрэм ялъытыгьэу орэдмэ ащыщхэр мэк1одыжьых. ІофшЬн зэфэшъхьафэу джы зэш1уамыхыжьхэрэм япхыгьэ «цыпх орэдхэр», «купл1ашъхьэ орэдхэр», «жъонэкЬ орэдхэр», «натрыфыпкЬ орэдхэр», «кЬпщэ орэдхэр», нэмык1хэри зэпхыгьэхэ 1офш1энхэр
зэрамыгьэцэкЬжьхэрэм къыхэкЬу джы къа1ожьхэрэп. Гъыбзэхэр, сэмэркъэу е лакъырд орэдхэр джыри аусых ык1и къаЬх. Арышъ, ахэр зэпымыоу къэугьоигъэнхэ ык1и зэхэфыгьэнхэ фаеу шЬныгьэм пшъэрылъ къегьэуцу. Ахэмэ ц1ыфхэр анахь зыгъэгумэк1хэрэр тагьэшЬщт, п1уныгьэмк1э къэтшъхьэпэщтых. Орэдыжъхэр лъэпкъым ынап, илэжьыгь. Нахьыбэу угъоигъэ къэс хабзэу ахэлъхэр нахь къыбгуры1он, янэшанэхэр нахь тэрэзэу ык1и икъоу бгьэунэфын плъэк1ыщтых.
Адыгэ лирическэ орэд лъэпкъхэм ащыщхэмэ ягугъу ащешіьі Нало Заур истатьяу «Героические величальные и плачевые песни адыгов» зыфиЬрэм. Авторым зигугъу къыш1хэрэр тхьаусыхэ орэдхэу «Гощэгъэгъым игьыбз», «Борэжъ игьыбз», «Адыиф» зьіфиіорзр арых.
Хэгъэунэфык1ыгьэн фае мыщ фэдэ лъэныкъо: ш1улъэгьу орэдыр бэдэдэрэ аусэу щымытыгьэми, мы зигугъу къэтш1ыгъэхэу Нало Заур зытегущыЬхэрэр художественнэу зэтегьэпсыхьагъэх, гъунэпкъэ инхэу лирикэ лъагэм ыгъэунэфыгъэхэм алъэЬсых. «Адыиф» зыфиЬрэр гум къинэу и1эр, кіалзм пэк1эк1ырэр, шъхьак1ом зэрикхырэр, ежь л1ыгъэу ЬкЬзыгъэ хъугъэм зэригъэгумэк1рэр къыщетых. Дунаир ины шъхьаем, шіу ылъэгъурэ бзылъфыгъэу фэхыгъэ хъугъэм ихьадэ зыщигъэгъунэн ч1ыпЬ ч1ышъхьашъошхом тыригьуатэрэп - огури ціьїкіу, чіьігури щынагъо, ядэжьы пшъашъэр ыхьыжьыныри къыригъэк1урэп, ыгужъуакЬ дилъхьанэу ыгу къэк1ы, ар анахь тэрэзэу хехы. Дунэе лирикэм имотив инхэм ар шъхьафитэу агоуцо, ц1ыфым ыгу щышЬрэр къызэритрэ амалхэмкЬ нэкъокъогъу имы1ахэ фэдэу мэхъу.
Къэ1огъэн фае, мы гъыбзэхэр джы къызнысыгъэми адыгэмэ къахэнэжьыгьэхэу, агъэлъапЪхэу зэрэщытхэр. Етіани хэдгьэунэфык1ымэ тшіоигьу, мыхэр зыусыгьэмэ къадэЬпыЬнхэр зэрагьотыщтыгъэхэр. Адыиф ехьылЬгъэ гъыбзэр зьгусыгъэм гъунэгьу л1ыжъыр лъэшэу ЬпыЬгъу къыфэхъугъ, ч1ып1э къинэу зэрыфагъэм дэгъоу рищыжьыгъ. Ащ изекіуакіз тыгу къегъэк1ыжьы, хьалэмэт пшысэмэ ахэт л1ыхъужъымэ 1эпыЬгъу афэхъурэ л1ыжъхэр.
Ш1эныгъэ лъапсэу 1офш1агъэм и1эр. Нафэ
къызэрэтфэхъугьэмкЬ, адыгэ лъэпкъ лириюр зэрэзэхэтыр, ащ игощыкЬ хабзэу хэлъхэр (классификацией ипринципхэр) джы къызнэсыгъэми шЬныгъэ лъапсэм тетэу зэхэфыгъэу щытэп, ащ фэгъэхьыгъэу тхыгъэ монографие щыЬп. Адыгэ орэдыжъхэм къатегущыЬхэ зыхъукЬ,
5 Хут Ш. X. Сказочный эпос адыгов / Ш. X. Хут. - Майкоп, 1981. - С. 50-51.
Хъанджэрые6, Юэшъ Адылджэрые7 ык1и Къырымджэрые8 лирическэ орэдхэм ягугъу къашЬу къыхэк1ыгъ, ау игьэк1отыгъэу къызэхафыгъэхэп.
Хэгъэунэфык1 ыгъэн фаеу тэлъытэ я XIX-рэ л 1 эш1 эгьум къыщегъэжьагьэу непэ къызнэсыгьэм адыгэ орэдыжъхэр зыушэтыгъэ пэпчъ ахэмэ яжанрэ нэшанэхэм куп-купэу зэрэгощыгъэхэм принципэу, хабзэу хэлъхэм атегущы1агъэх. Классификацием иіофхзм ехьыл1эгъэ 1офш1эгъэ хэхыгъэхэри щы1эх. Ащ фэдэх мы аужрэ илъэс 20-30 атхыгъэхэу ХЪут Щамсэдинэ, ХьадэгъэлЬ Аскэр, Аулъэ Сарет, Нало Заур, Соколова Аллэ, К1ык1 Хьисэ, Паштэ Мэдинэ я1офш1агьэхэр. Ау зэкЬми зэдаштагъэу зы хабзэхэм (принципхэм) атетэу орэдыжъхэр зэгъэзэфагъэхэу джыри хъугъэп, Адыгэмэ ямызакъоу дунэе 1оры1отэш1эныгъэми мы упчізр икъоу джыри щызэхафыгъэп. Орэдхэм атетхыхьэрэ пэпчъ ежь нахь ш1отэрэз классификацие ш 1 ык 1 эр къыхехы. Тэ къыхэтхыгъэр
1оры1отэш1эныгъэлэжьэу Хъут Щамсэдин орэдыжъмэ ягощын екіоліакізу фиш 1 ыгъэр ары. Ащ къыхихыгьэ филологическэ у шэтык 1 эр ти1офш1агъэк1э тегьэк1ап1э тш1ыгъэ.
ЫпшъэкЬ къызэрэт1уагъэу, лиричесю орэдхэм мэхьанэшхо я1эу щыт. Ахэмэ тилъэпкъ къырык1уагъэм игугъэ-гупшысэхэм, игумзкі-гукіаехзм, зыкЬхъопсыщтыгъэхэм икъоу нэ1уасэ тафашіьі. Арыпгь, ахэр икъоу ушэтыгьэхэу зэхэфыгьэхэмэ, тиціьіф лъэпкъ къырык1уагъэр нахь тэрэзэу тшЬнымкЬ къэтшъхьэпэщтых. Къызфэт1уагьэхэм нафэ кьашіьі адыгэ лирическэ орэдхэм яззтъэшЬн зигъо шъыпкъэ Іофьігьоу зэрэщытыр. Ащ иш1уагьэк1э нахь куоу бгъу пстзумкіи къэтшЬн тлъэк1ыщт лирическэ орэдхэр зэхэзылъхьагьэмэ ягумэк1хэр, ягугъэ-гупшысэхэр, япсихологие, ядунэегуры1уак1э зыфэдагъэхэр, дэхагъэм ылъэныкъокЬ хъопсапЬу якгьэхэр, нэмык1ырэ 1офыгъохэр. Лирическэ орэдхэм язэгъэшЬн нафэ къыш1ыщт литературнэ лирикэм икъэхъукЬ, игьэхъагьэхэм нэшэнэ шъхьаЬу иЬхэм афэгьэхьыгьэ 1офыгъохэр. 1офш1агьэм щытыушэтынэу дгъэнэфагъэхэр: къэгъэлъэгъон ямыш1ык1эу адыгэ лирическэ орэдхэм я1эр, куп-купэу гощыгьэным (классификацием) хэбзэ (принцип) шъхьа1эу и1эхэр, орэдыжъхэр зэрэзэхэлъхэр, щэрыу агъэ-1 упкі агьэу поэтическэ текстхэм я 1 эхэр, орэды1охэм ядунэететык1.
1офш1агъэм щызэш1охыгъэн фае пшъэрылъэу зыфэдгьэуцужьыгьэхэр:
1) лъэпкъ лирикэр куп-купэу зэрэгощыгъэм ипринципхэр къыхэгъэщыныр;
2) зык1ыныгьэу адыгэ лирикэм хэхьэрэ жанрэхэм ык1и куп пэпчъ я1эмрэ ащ ахэзымгъэк1ок1эрэ гъунапкъэхэм къэгъэнэфэныр;
3) лъэпкъ къэбарэу (ифнормафиеу) зэрахьэрэр ык1и духовнэ-нравстеннэ координатхэу лирическэ орэдхэм я1эхэр гъэунэфыныр;
4) ямыш1ык1э поэтическэ шъуашэу лирическэ орэдхэм зэряЬр къэушыхьатыныр;
5) къэ1ок1э нэшанэу адыгэ лирическэ орэдхэм джырэ тилъэхъан я1эу хъугъэр къэгьэлъэгъоныр.
1офш1агъэр зыфэгьэхьыгъэр (иобъект) - адыгэ лирическэ орэдхэр, ахэр къызэрежьагъэхэр, непэ жэрыЬ творчествэм зэрэхэт ш1ык1эр.
Ушэтыным ипкъыгьор - адыгэ лирическэ орэдхэм жанрэ ык1и стилистическэ хабзэхэу ахэлъхэр зэгьэшЬгъэнхэр.
Іофшіагьзм методологическэ 1эубытып1эу тш1ыгьэхэр хэгъэгум и1оры1отэш1эныгъэлэжьхэу В.Е. Гусевым, У.Б. Далгат, С. Г. Лазутиным, Е. В. Гиппиус, В. Я. Пропп я 1 офш 1 агъэхэр ык 1 и адыгэ 1 оры 1 уатэм ишэтак1охэу Хъут Щамсэдин, Хьэдэгьэл1э Аскэр, Нало Заур, Унэрэкъо Рай, Шъхьэлэхъо Абу, Соколова Аллэ, Алые Аллэ, Щэш1э Щамсэт, К1ык1 Хьис ык1и нэмык1хэ я1офш1агьэхэр.
Іофшіагьзм зэхэфыгъэ щыхъугьэ материалхэр: АРИГИ-м, КБИГИ-м, КЧИГИ-м яархивхэм ахэлъ 1оры1отэ текстхэр (орэдхэмрэ ахэмэ апылъ къэбархэмрэ). Диссертантым илъэсиблым къык1оц1 фольклорнэ экспедициехэм къащиугъоигъохэр, илъэс зэфэшъхьафхэм къадэк 1 ыгъэ тхылъхэу музыкальнэ текстхэр зыдэтхэр. Архивхэм къахэтхыгъэ материалхэм апэрэу дгьэфедагъэхэр ахэтых.
Къэтыушыхьатынэу къыхэдгьэщыгьэхэр:
- адыгэ 1 ор 1уатэм ижанрэхэр зы л 1 эш 1эгъу к 1 э зэгъэфагъэ, къыхэгьэщыгьэ, гьэунэфыгъэ хъугъэхэп, ухыгьэ идейно-художественнэ ык1 и духовнэ-эстетическэ системэу ахэр хъугьэп. Адыгэ 1 оры 1 уатэм зэхъок1ыгъэхэр фэхъухэзэ имэхьанэк1и, ьікіуачізкіи, ишіуагьзкіи, ипчъагъэк1и ащ хахъо фэхъузэ къырык1уагъ. Ар зэлъытыгъагъэр лъэхъанэу зыщаусыгъэхэр ык1и къызщырахьак1ыщтыгъэр ары;
- зы художественнэ системэу адыгэ лъэпкъым иорэдхэр зыпштэк1э, ащ хахьэрэ усыгъэхэр зэрэзэтефыгъэхэм принцип гъэнэфагъэхэр хэлъых; жанрэ-стилистическэ куп пэпчъ ежь инэшанэхэмк1э хэушъхьафык1ыгъэми бэк1э ахэр зэпхыгъэх. Орэд пэпчъ купэу зыхэтым хэзыубытэрэ нэшанэхэри хэзыушъхьафык1ырэ лъэныкъохэри и1эх;
- лъэпкъым итарихъ зэрэбаим къыдэк1уагъэх жанрэ-стилистическэ шъуашэу зэгъэзэфагьэ зи1э лирическэ орэдхэр;
- лирическэ орэдхэм ягъэфедэнрэ якъэ 1 онрэ общественнэ-идеологическэ чіьшізу, лъэхъанэу зэрытхэм елъытыгь;
- джырэ лъэхъаным общественнэ-эстетическэ уасэу, ч 1 ып 1 эу орэды 1 омэ я 1 эм епхыгъ лъэпкъ орэдхэм къэ 1 ок 1 э фэмэ-бжьымэу зыхаубытэхэрэр.
Теоретически ык1и практическэ мэхьанэу 1офш1агьэм иЪхэр. Адыгэ орэд искусствэм изы 1 ахьышхо зэхэфыгъэнымк 1 э, щык 1 агъэу щы 1 эхэр дэгьэзыжьыгъэнымк1 э мы 1 офш 1 агъэм иш 1 уагъэ къэк 1 он ылъэк1ыщт.
1офш1агъэм материал зэфэшъхьафыбэ щыгьэфедагь, щызэхэфыгъ. Ащ къыпкъырык1эу зэфэхьысыжьхэр ш1ыгъэх. Ахэмэ адыгэ орэдыжъхэм ядунэететыкЬ зэгъэш1эгъэнымк1э лъэныкъуак1эхэр къагьэнэфагъэх.
Жэры1о творчествэм ижанрэхэр нахь игьэк1отыгъэу ык1и нахь гъэунэфыгъэу зэгъэшЬгъэным фэш1 мы 1 офш 1 агъэм ишіуагьз къэк1ощт.
Практическэ мэхьанэу и1эр - адыгэ филологиемрэ культурэмрэ яфакультет щеджэхэрэ студентхэм къашъхьапэнэу тэлъытэ.
Апробацие (зыщауплъэк1угьэр): Адыгэ къэралыгъо университетым, АРИГИ-м яш1эныгъэ конференциехэм хэтыутыгьэ статьяхэм гупшысэ шъхьаЬу диссертацием къыщыт1уагъэхэр къахэдгъэщыгъэх.
Диссертацием изэхэтык1: 1 офш 1 агъэм ухэзгъэгъуазэрэр гущы1апэр, шъхьищ, к1эух зэфэхьысыжьхэр, дгъэфедагьэ литературэр.
Мы шъуапашъхьэ илъ 1офш1агъэм адыгэ лирическэ орэдхэр зыфэдэр, куп-купэу зэрэзэтефыгьэхэр, художественнэ гъэпсыкЬу яЬхэр, орэдхэр зэрэзэхалъхьэхэрэр ык1и къызэра1охэрэр, ахэмэ якъыхэутынкЬ ык1и язэгъэшЬнкЬ 1офш1агъэу щыЬхэр щызэфэхьысыжьыгьэх. Авторым ыгъэфедэгъэ материалхэм янахьыбэр апэрэу мыщ щызэхефых. Теоретическэ ык1и практическэ мэхьанэу 1офш1агъэм и1эр къэзгьэнафэрэр адыгэ лирическэ орэдхэм язэгъэшЬнкЬ щык1агьэу щыЬр дэгъэзыжьыгъэным зэрэфэгьэхьыгъэр ары.
