Содержание к диссертации
КЕРЕШ 3
I булек. Татар меьаядерлеге: ижтимагый-сэяси узгэрешлэр ьэм эдэби-мэдэни мвхит
§ 1. Татар меьа>кирлегенец ижтимагый-тарихи процесс буларак формалашу этаплары 15
§ 2. Меьажирлектэ татар кендэлек матбугат ьэм матбагачылык узэклэренец милли эдэби хэрэкэткэ йогынтысы 30
II булек. Меьащфияттэге татар эдэбияты (1919-1954 еллар)
§ 1. Меьаэкирлектэге язма эдэби мирас ьэм язучыларньщ яца ижтимагый-сэяси шартларда ижади-фэлсэфи ьэм эстетик эзлэнулэре 41
§ 2. Татар эдэбияты традициялэренец мвьаж;ирлек эдэбия- тындагы чагылышы 91
§ 3. Г.Исхакыйныц эмиграциядэге иж;тимагый-эдэби эшчэнлеге ьэм аныц 1919-1954 елларда татар эдэби процессына, мэдэни тормышына ясаган роле 112
ЙОМГАК 143
БИБЛИОГРАФИЯ 150
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Татар халкыныц мец елдан артык тарихы булган эдэбияты бар. Хэзерге вакытта эдэбият фэнендэ аныц усу, фор-малашу этаплары, узэк проблемалары системалы ейрэнелэ. Лэкин тик-шеру талэп итэ торган мэсьэлэлэр дэ бихисап. Илдэ башланган демо-кратик ьэм сэяси узгэрешлэр, милли узац усу ь.б. факторлар халыкньщ уз тарихын, уткэндэге мэдэни мирасын тирэнтен ойрэну, аца объектив бэя биру мемкинлеген барлыкка китерде.
Катлаулы процессларныц купкырлы якларын ицлэуче эдэбиятньщ чын тарихына гыйльми анализ ясаганда ижтимагый шартларны читлэтеп уту момкин тугел. XX гасыр башында Россиядэге инкыйлаб нэтижэсендэ ватандашларыбызныц бер олеше илебездэн читкэ, эмиграциягэ китэргэ мэжбур булды. Узлэренец тарихи жирлэреннэн аерылып яшэугэ дучар ителгэн миллэттэшлэребезнец мэдэнияте ьэм эдэбияты безнец очен куп еллар дэвамында ябык булды. Гомум милли культурабызныц аерылгысыз элеге катламы, гомумэн, тулысынча тикшерелмэгэн. Бу уцайдан рус эдэбияты фэне шактый уцышларга иреште. Рус эдэби эмиграциясе хакында инде купсанлы мэкалэлэр ьэм китаплар, хэтта, энциклопедиялэр донья курде1.
Чит иллэрдэ татарларныц этнографиясе, сэясэте, мэгърифэте, дине, тарихы, авыз ижаты, матбугаты, сэнгате, эдэбияты гомумэн кутэрелмэгэн чирэм ж;ир хэлендэ тикшеручелэрен кетэ1. Моьажирияттэге язма истэ-леклэрне ейрэну, аларны хэзерге укучыларга житкеру — татар фэне алдын-да торган меьим бурычларныц берсе .
Революциягэ кадэр ук классик язучы булып танылган Гаяз Исхакый ижатына да татар совет эдэбияты фэнендэ объектив бэя бирелмэде. Хэтта, киресенчэ, 1920-30 елларда моьаждрлеккэ киткэн галимнэр, язучылар ьэм жэмэгать эшлеклелэренен, карашлары идеологик яктан аеруча тэнкыитькэ дучар ителде. Аларньщ эдэби эсэрлэре, китаплары китапханэлэрдэн алын-ды, э узлэренэ «миллэтче», «буржуаз язучы» дигэн ярлыклар тагылды.
Чит иллэрдэге татарлар турында мэгълумат матбугатта уткэн гасырньщ алтмышынчы елларында куренэ башлый. Эмма алар эле берэм-сэрэн генэ була ьэм, башлыча, Финляндиядэ яшэуче галим Гомэр Таьир ьэм ул оештырган Г.Тукай исемендэге жрмгыять турындагы хэбэрлэр белэн чиклэнэ . Дврес, М.Госмановньщ «Азат хатын» журналында Шэр-кый Теркестанда яшэуче кардэшлэребез турындагы кечкенэ кулэмле мэкалэсен дэ игътибарга алырга кирэк4.
Соцрак Кытайдан Советлар Союзына кайтарылган Рэхим Сэфэргали, Хэмит Техфилэрнец, Финляндиядэ яшэуче Гэуьэр Туганайньщ аерым ши-гырьлэре басыла1. Эмиграциядэге миллэттэшлэребез хакындагы мате-риаллар узгэртеп кору процессы башлангач шактый кубэйде. Башта татар эдэбияты классигы Г.Исхакыйньщ исемен ьэм аныц эдэби мирасын халыкка кайтару мэсьэлэсе кутэрелде. Бу хакта матбугатта зур бэхэслэр кузгалды. Берэулэр меьажир язучыны ьичшиксез кайтару ягында торса-лар, икенчелэре аца терле яла яктылар. Мэсэлэн, У.Белялов, К.Фэсиевлэр язучыны, нигезсез рэвештэ, фашистлар белэн хезмэттэшлектэ гаеплэп чыктылар2.
Эмма, ничек кенэ булмасын, боз кузгалды: Г.Исхакый ижаты буенча мирас комиссиясе тозелде, яцадан-яца мэкалэлэр язылды, язучыньщ эсэр-лэре халыкка кайтарыла башлады . Аныц ижаты мэктэп ьэм югары уку йортлары программаларына кертелде, шул нигездэ дэреслеклэр, хресто-матиялэр язылды4. Р.Ганиева «Мирас» журналында Г.Исхакый ижаты буенча махсус курс программасы бастырып чыгарды5. Галимэ язучы ижатын XX гасыр башы ьэм меьажирлек дэверенэ аерып карый. Берен 1 чесен уз чиратында ечкэ чорга булэ: Исхакый - мэгърифэтче (1897-1904); Исхакый - «Тацчы» (1905-1911); Исхакый - миллэтче (1912-1918). Р. Га-ниева эмиграция елларында Г.Исхакыйньщ сэяси, публицистик ьэм эдэби эшчэнлегенец янэшэ баруын ассызыклый, язучыныц моьаэкирлектэ ижат иткэн эсэрлэрен югары бэяли. Эдипнец сайланма эсэрлэре 1991 елда «Зиндан» исемендэ нэшер ителде1. Аныц куп кенэ хикэялэре, повестьлэре, романнары татар матбугатында да басылды. Шулай ук олуг язучыныц унбиш томлыгы денья курэ башлады. Исхакыйныц иэкатын фэнни дэрэжэ-дэ ейрэну процессы да озакламады. Тэнкыйтьчелэр, язучылар, шагыйрь-лэр, галимнэр Г.Исхакый эсэрлэре басылу уцаеннан уз фикерлэрен жэмэгатьчелеккэ житкерделэр. Татар эдэбияты фэнендэ яца методологик принципларга нигезлэнгэн эзлэнулэр нэтаикэсе буларак классикныц ижатын ейрэнугэ багышланган диссертациялэр дэ якланды .
Эдэбиятчы Ф.Мусинныц «Гаяз Исхакый» дигэн китабы да язучы юкатын ойрэнудэ зур эьэмияткэ ия3. Эдипнец ижатын галим ике елешкэ булеп тикшерэ. «Туган илдэ» исемле булегендэ Г.Исхакыйныц чит илгэ чыгып киткэнче, э «Моьажирлектэ» булегендэ туган илдэн аерылгач, язылган эсэрлэрен анализлый.
О.Сэхапов бер-бер артлы «Исхакый ижаты», «Исхакый ьэм XX гасыр татар эдэбияты», «Вестник возрождения», «Яцарыш хэбэрчесе» ь.б. монографиялэрен язды, докторлык диссертациясе яклады1. Бу хезмэтлэр-нец авторы Г.Исхакый ижатында инкыйраздан котылу мэсьэлэсен, милли яцарыш проблемалары, моьажирлек чорында керэш мотивларын XX гасыр татар эдэбияты белэн бэйлэнештэ ейрэнэ. Автор Г.Исхакыйныц эсэрлэре XX йез татар эдэбияты усешенэ сизелерлек йогынты ясый, дип билгели. Олеге гыйльми тикшеренулэргэ карата фэнни жэмэгатьчелек уцай бэя бирде2.
Х.Мицнегулов хезмэтлэрендэ «Локман Хэким», «Тэубэ иткэн ха-тын» хикэялэренэ, «Коз» повестена, «Дулкын эчендэ», «З ан Баевич», «Олуг Мохэммэд» комедия ьэм драмаларына, «0йгэ таба» романына ьэрьяклы ьэм жентекле тикшеру ясый. Ул укучыны Исхакый эсэрлэренец язылу ьэм басылу тарихы, авторныц идея-эстетик карашлары белэн таныштыра3. Галимнец элеге китаплары Г.Исхакыйныц меьажирлектэге иждци эшчэнлеген яктыртуны теп максат итеп куелулары белэн дэ кыйм-мэткэ ия.
Язучыныц ижади мирасын ейрэнудэ кулэмле монографиялэрдэн тыш купсанлы мэкалэлэрнец роле дэ зур. Аларда Г.Исхакый эсэрлэрендэ чагылыш тапкан аерым проблемаларны тикшеру узэктэ тора.
«Гомумэн алганда исэ Исхакыйныц куптерле эшчэнлеген ьэм мирасын терле фэнни нигездэ ейрэну эле башланып кына килэ. Шунлыктан бу елкэдэ безнец алда берсеннэн-берсе житдирэк бурычлар тора. Ин. зур бурыч, элбэттэ, Исхакый мирасын ьэм аныц татар деньясында тоткан урынын бетен барлыгында куз алдына бастыру белэн бэйлэнгэн. Бу — Исхакый феноменын терле юнэлешлэрдэ ейрэнергэ кирэк дигэн суз. Алар арасында «Исхакый ьэм татар эдэбияты», «Исхакый ьэм татар тарихы», «Исхакый ьэм татар дэулэтчелеге», «Исхакый ьэм татар милли азатлык хэрэкэте», «Исхакый ьэм татар ижтимагый-сэяси фикер усеше», «Исхакый ьэм татар театры», «Исхакый ьэм татар матбугаты», «Исхакый ьэм татар публицистикасы», «Исхакый ьэм милли мэгариф», «Исхакый ьэм татар меьажирияте» кебек мэсьэлэлэр аеруча игътибарга лаеклы»1— дип, Ф.Мусин язучы ижатын ейрэнунец теп юнэлешлэрен дерес ьэм тегэл формалаштырган.
Туксанынчы еллар башында кендэлек матбугатта терле иллэрдэ яшэуче татарлар турында куп яза башладылар. Анда Иосыф Акчура, Садри Максуди, Габдерэшит Ибраьимов, Тэмербэк Дэулэтшин, Гали Акыш кебек жэмэгать эшлеклелэре, Хесэен Габдуш, Сания Гыйффэт, Хэсэн Хэмидулла, Наилэ Бинарк, Рэшит Рэхмэти Арат, Шаьвэли Келэуле Илдэр, Миньаж, Исмэгыйли, Эхмэт Гэрэй, Гэуьэр Туганай, Гайшэ Габид,
Лэйлэ Садри кебек язучы ьэм шагыйрьлэрнец тормышы, иэкаты, изктимагый эшчэнлеклэре белэн танышырга мемкинлек туды.
Эмма хэзерге вакытта элеге эдиплэрнец иж;ади мирасы укучыларга бик аз кулэмдэ генэ барып иреште. Шуца курэ, аларньщ эсэрлэренэ объектив бэя биру, гыйльми анализлау - актуаль мэсьэлэлэрнец берсе булып тора. Дерес, бу елкэдэ кайбер казанышлар да бар. Мэсэлэн, эдэбият белгече Х.Мицнегулов Х.Габдуш хикэялэренэ, С.Гыйффэт, Х.Хэмидулла, Миньаж. Исмэгыйлинец юкатларына кузэту ясады1. Галим язганча, Х.Габдушнец хикэялэре тел-стиль ягыннан чагыштырмача гади, шома. Аларда образлы фикерлэу кечле, хикэялэу табигый; ...читтэге татар-ларныц рухи халэте, тормыш-кенкуреше дэ шактый кузаллана. Гомумэн, бу хикэялэр туган илне, туган жирне сагыну; кешелэрне олылау, халыкка, туган телгэ хермэт хислэре белэн сугарылган булуын билгели . Х.Мицнегулов шулай ук шагыйрэ С.Гыйффэтнец татар мэдэниятендэ уз урынын алырга тиешлеген дэ искэртэ . Ф.Гафарова да узенец мэкалэсендэ элеге шагыйрэнец эсэрлэренэ уцай бэя бирэ4. Фольклорчы-галим И.Надировныц Финляндиядэ гомер сергэн Х.Хэмидулланыц «Тэкъдир каршында» повестенэ кереш суз буларак язган мэкалэсе дэ меьажир эдэбиятын ейрэнудэ . Ерак Шэрыкъта яшэп Австралиягэ киткэн шагыйрэ
Садриньщ Казанда басылган шигырь жыентыкларына Ш.Эхмэдул-лаэтрафлы анализ ясый1.
Лэкин бу язмалар, купчелек очракта, киц катлам укучыларга тэгаенлэнгэн ьэм меьажир татарлар изкатына гомуми кузэту формасын алган. Хэзерге вакытта кадэр меьаэкирлектэге татар эдэбияты ьэм язма мирас комплекслы ьэм системалы рэвештэ ейрэнелмэгэн. «Мэдэниятебез-нец местэкыйль ускэн бу икенче елеше (меьажирлек - И.М.) эле бетенлэй ейрэнелмэгэн, миллэтебезгэ кире кайтарылмаган. Чит иллэрдэ безнец куп-ме мирасыбыз чэчелеп ята! Чит иллэрдэ яшэуче эдиплэре-безнец бай юка-ты гына ни тора! Дистэдэн артык эдибебез ижаты эдэби хэрэкэткэ кайта-руны кетэ» . Бу елкэне фэнни тикшеру актуаль ьэм XX гасыр эдэбият та-рихы усешен объектив бэялэугэ мемкинлек тудыруы белэн гаять эьэмият-ле. Югарыда эйтелгэннэрдэн чыгып, диссертация темасыныц актуальлеге билгелэнэ.
Тикшерунец теп максаты 1917-54 еллардагы татар меьажирияте эдэбиятын шул чор контекстында комплекслы ьэм системалы ейрэну.
Элеге максатка ирешу ечен диссертацион тикшерудэ тубэндэге бурычлар куела:
- татар меьаж;ирлек эдэбиятыныц иж;тимагый, эдэби процесс буларак формалашу этапларын билгелэу;
- 1919-54 елларда татар меьажирлегендэ эдэби-мэдэни мехит барлыкка килу узенчэлеклэрен ейрэну;
- чит иллэрдэ татар кендэлек матбугат ьэм матбагачылык узэк-лэренец милли эдэби хэрэкэткэ йогынты ясавын ачыклау;
- меьаж,ирлектэ ижат ителгэн эдэби мирасны барлау ьэм анализлау;
- язучыларныц меьажирлек шартларында ижади-фэлсэфи эзлэну-лэрен аныклау;
- Г.Исхакыйньщ эмиграциядэге ижтимагый-эдэби эшчэнлегенец 1919-1954 еллар татар меьажирлектэге мэдэни-ижтимагый тормышына ясаган ролен билгелэу;
- художестволы анализ аша татар эдэбияты традициялэренец меьажирлек эдэбиятында чагылыш узенчэлеклэрен кузэту.
Диссертациянец тикшерену чыганаклары булып моьажирлектэ язылып, бугенге матбугатта басылган эдэби эсэрлэр ьэм моца кадэр аз билгеле булган язма ядкярлэр тора. Чит илдэ басылган эдэби эсэрлэр гарэп, латин хэрефлэреннэн гамэлдэге татар алфавитына кучерелде ьэм анализланды, кайбер эсэрлэр беренче тапкыр фэнни кулланылышка кертелэ. Материаллар Татарстан республикасыныц Милли архивында, Татарстан Фэннэр академиясе Г.Ибраьимов исемендэге Тел, эдэбият ьэм сэнгать институты архивында, Татарстан Республикасы Милли китапха-нэсе фондларында ьэм шулай ук шэхси тупланмалардан жыйналды.
Ойрэну объекты итеп «Милли байрак», «Яшьлек тацы», «Яца милли юл», «Ерак Шэрыкъ», «Казан» газета-журналларында басылган, яисэ аерым китап булып донья кургэн, шулай ук 1985-2003 елларда Татарстан матбугатында басылып чыккан эсэрлэр файдаланылды. Гаяз Исхакый, Хосэен Габдуш, Сания Гыйффэт, Рэшит Рэхмэти Арат, Хэсэн Хэмидулла, Шаьвэли Келэуле Илдэр, Солтан, Эхмэт Лэбиб Каран, Гэуьэр Туганай, Эхмэт Гэрэй, Шиьаб Нигъмэти, Гайшэ Габид, Миньаж, Исмэгый-лилэрнец эдэби ижатлары теп игътибар узэгенэ алынды.
Гыйльми эзлэнулэрнец методик ьэм методологик нигезен А. Буш-мин, В. Жирмунский, Ю. Тынянов, Г. Поспелов, Ю. Борев хезмэтлэре тэшкил итэ1. Татар меьажир язучылар ижатын гомумтатар эдэбияты яссылыгында ейрэнудэ И. Нуруллин , h. Мэхмутов, Л. Гайнанова , X. Мицнегулов4, Ф. Мусин5, М.Хэсэнов6, Э. Сэхапов7 эшлэренэ мерэжэ-гать ителде. Эмиграция эдэбияты тарихы мэсьэлэлэрен анализлаганда А. Соколов, В. Костиков, Н. Щедрина, Б.А. Ланин, А.Д. Алексеев ь.б. тикшеренулэренэ нигезлэнде .
Диссертациянец фэнни яцалыгы ьэм практик эьэмияте.
Хезмэттэ татар меьажир эдэби хэрэкэтенец оешу, усу факторлары ьэм тенденциялэреберенче тапкыр комплекслы ьэм системалы итеп ейрэнелэ.
Тикшерунец нэтижэлэре аерым язучылар иждтын монографик планда ейрэнугэ ьэм татар эдэбияты тарихы буенча гомуми характердагы яца гыйльми эзлэнулэргэ нигез булып тора ала. Практик материаллар XX гасыр эдэбиятын, махсус курслар укытканда файдаланырга мемкин.
Теманыц апробациясе. Хезмэтнец теп мэсьэлэлэре Стэрлетамак дэулэт педагогия академиясенец еллык йомгак фэнни конференция-лэрендэ (1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004), «Давлетшинские чтения. Инновационные процессы в изучении и преподавании литературы» (г.Бирск, БирГПИ, 30-31 мая 1997), «Татар теле ьэм эдэбияты укытучыларын эзерлэунец кенузэк мэсьэлэлэре» (Стэрлетамак, СДПИ, 14-15 май 1998), «Проблемы изучения и преподавания филологических наук» (Стерлитамак, СГПИ, 11-13 мая 1999), «Башкортстанда татар теле ьэм эдэбиятын укытуда региональ компонент» (Стэрлетамак, СДПИ, 4 апрель 2000), «Актуальные вопросы филологии» (Уфа, БДУ, 4 май 2000), «Актуальные проблемы тюркской и финно-угорской филологии: теория и опыт изучения» (Алабуга, АДПУ, 10-11 декабрь 2002), «Актуальные проблемы татарского языка и литературы» (Стэрлетамак, СДПИ, 26-28
Соколов А.Г. Судьбы русской литературной эмиграции 1920-х годов / А.Г.Соколов. - М.: Изд-во МГУ, 1991. - 184 с; Костиков В. Не будем проклинать изгнанье... Пути и судьбы русской эмиграции / В.Костиков. — М., 1990.; Алексеев А.Д. Литература русского зарубежья: Книги 1917-1940 / А.Д.Алексеев. - СПб., 1993.; Щедрина Н.М. Исторический роман русского зарубежья: Курс лекций / Н.М.Щедрина. - Уфа: БГУ, 1993. — 32 с; Щедрина Н.М. Литература русского зарубежья: Метод, пособ. / Н.М.Щедрина. - Уфа, 1994. - 60 с; Ланин Б.А. Проза русской эмиграции (третья волна) /Б.АЛанин-М.: Новая школа, 1997. - 208 с. ноябрь 2003), «Актуальные проблемы чувашского языка и литературы» (Стерлитамак, США, 27 ноябрь 2004), «Терки халыкларныц теллэре ьэм эдэбиятлары: тарихы ьэм бугенгесе» (Алабуга, АДПУ, 24-26 ноябрь 2004) вузара, региональ, республика, бетенроссия, халыкара фэнни-гамэли кон-ференциялэрдэ яктыртылды.
Тема буенча 1 фэнни-методик кулланма, терле гыйльми жыентык-ларда 9 мэкалэ денья курде.
Структур яктан диссертация керештэн, тематик яктан буленгэн ике булектэн, йомгак ьэм библиографиядэн тора.
Похожие диссертации на Татарская литература зарубежья и творчество Гаяза Исхаки периода эмиграции
