Содержание к диссертации
Кереш 5
1 булек. Татар халык мэкальлэрендэге искергэн сузлэргэ лингвистик анализ 15
1.1 Лексик-фонетик архаизмнар 18
1.2 Саф лексик архаизмнар 21
1.3 Лексик-морфологик архаизмнар 38
1.4 Лексик-семантик архаизмнар 42 '
1.5 Татар халык мэкальлэрендэге тарихи сузлэр 46
1.5.1 Ижтимагый-сэяси тэртиплэргэ бэйлэнешле тарихи сузлэр 47
1.5.2 Хэрби тормышка караган тарихи сузлэр 52
1.5.3 Иске житештеру менэсэбэтлэре, авыл хужалыгы, эш, Ьенэрлэргэ бэйле тарихи сузлэр
1.5.4 Злек кулланылышта йергэн кием-салым, тукыма атамалары 69
1.5.5 Элек кулланылышта булган микъдар, зурлык атамалары 76
1.5.6 Ашамлык атамалары 82
1.5.7 Сэудэ елкэсенэ караган тарихи сузлэр...*. 85
1.6 Булек нэтижэлэре 87
2 булек. Татар халык мэкальлэрендэге диалекталь сузлэргэ лингвистик анализ
2.1 Саф лексик диалектизмнар 92
2.1.1 Предметны белдергэн диалекталь лексемалар 92
2.1.2 Предметный, билгесен белдергэн диалекталь лексемалар 105
2.1.3 Предметный, эш-хэрэкэтен белдергэн диалекталь лексемалар . 106
2.1.4 Процессный, билгесен белдергэн диалекталь лексемалар 108
2.1.5 Диалекталь алмашлыклар 108
2.2 Фонетик диалектизмнар 108
2.2.1 Тартык авазлардагы узгэрешлэр 109
2.2.2 Сузыклар елкэсендэге узгэрешлэр 111
2.3 Морфологик диалектизмнар 114
2.3.1 Фигыльлэр елкэсендэге морфологик узгэрешлэр 114
2.3.2 Исемнэр елкэсендэге морфологик узгэрешлэр 116
2.4 Семантик диалектизмнар 117
2.5 Булек буенча нэтижэлэр 120
3 булек Татар халык мэкальлэрендэге рус-европа алынмаларына лингвистик анализ
3.1 Предметны белдергэн алынма сузлэр 124
3.2 Процессны белдергэн алынма сузлэр..". 145
3.3 Предметный, билгесен белдергэн алынма сузлэр 146
3.4 Предметный, санын белдергэн алынма сузлэр 147
3.5 Процессный, билгесен белдергэн алынма сузлэр 147
3.6 Мэкальлэрдэге алынма алмашлыклар 148
3.7 Мэкальлэрдэге алынма ярдэмлеклэр 148
'3.8 Мэкальлэрдэге фонетик узгэрешле рус-европа алынмалары 149
3.8.1Сузык авазларныц субститутлары 150
3.8.2 Рус тартык авазларыныц субститутлары 154
3.8.3 Мэкальлэрдэге рус алынмаларында аваз узгэрешлэре 156
3.9 Морфологик узгэрешле рус-европа алынмалары 158
3.10 Булек буенча нэтижэлэр 159
Иомгак ; 163
Библиография 168
.Чыганаклар ; 186
Шартлы кыскартулар 187
Введение к работе
Совды елларда халык авыз ижаты теле, мэдэни гореф-гадэтлэрнец бер чагылышы буларак, такшеренучелэрнец игътибарын узенэ жэлеп итв башлады. Халык авыз ижаты текстларындагы тел мэгълуматлары халыкларньщ рухи мэдэнияте тарихын ейрэну Ьэм торгызу ечен киц кулланыла. Халык авыз ижаты эсэрлэре халыкньщ тормыш-кенкуреше, тарихы, шул исептэн, тел-сейлэм узенчэлеклэре белен тыгыз бвйлэнештэ тора.
Узендэ этнос турындагы эзлекле тирэн Ьэм терле пландагы мэгълуматларны туплаган халык авыз ижаты теле — чыннан да, мэдэният тарихы ечен бик бай чыганак. Халык авыз ижаты телен ейрэну лингвистика Ьэм этнолингвистика теориясен тирэнэйтэ, куп гасырлык халык авыз ижатын тарихи Ьэм типологик анлауга этэрэ. Фольклор теле, бигрэк тэ аньщ лексикасы, мифология, архаик Ьэм дини кузаллаулар белэн турыдан-туры бэйлэнгэн. Гомумэн алганда, фольклор теле мэдэниятнец меЬим элементларын яцадан торгызырга, халыкларньщ беренчел яшэу урыннарын Ьэм мохитлэрен, тарихньщ терле этапларында узара менэсэбэтлэрен аныкларга мемкинлек бирэ.
«Фольклор терле сейлэш вэкиллэрендэ барлыкка килсэ дэ, ул бик тиз башка сейлэш вэкиллэренэ дэ барып житэ, хэтта аны таратучы махсус экиятчелэр, сейлэучелэр, жырчылар була. Борынгы чорныц халык авыз ижаты телдэн телгэ, буыннан буынга кучеп, узенен1 телен дэ чор теленэ яраклаштырып тора, ягъни аньщ теле халык теле белэн бергэ усэ, шомара; шуца курэ дэ борынгы фольклор теле безнец чорга борынгы килеш килеп житэ алмый. Хэзерге гомумхалык теленнэн артык аерылмый торган телне язма эдэби телгэ килеп кергэн мэкаль Ьэм эйтемнэрдэн дэ таба алабыз. Бу тер фольклорный теле Биарм, Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы Ьэм аннан соцгы чорларда бер ук терле дип эйтерлек» [Зэкиев, 1998,539].
Шул рэвешчэ, мэкальлэрнец гомер-гомергэ халыкньщ аерылгысыз юлдашы, акыллы кицэшчесе, угет-нэсихэт биручесе булып киткэнлеге шик-шебЬэ уятмый.
Халыкньщ куп гасырлык тэзкрибэсен Ьэм кузэтулэрен гомумилэштереп, мэкальлэр тормыш кагыйдэлэрен формалаштыралар. Аларга гомумилэштеру хае, шунд курэ аныц мэгънэсе теге яки бу вакыйга белэн турыдан-туры бэйлэнмэгэн. Структур Ьэм семантик яктан тегэллэнгэн булганга, макаль Ьэрвакыт купмэгънэлелеккэ ия. Аларньщ халык свйлэмендэ гасырлар буе онытылмыйча яшэп килулэре дэ шуннан: узгэреп торучы терле тормыш шартларында алар Ьервакыт яца мегънв андата алалар.
Татар халык мэкальлэрен бвртеклэп жыйган галим Н. Исэнбэт мэкальлэрнец узенчэлекле табигате турында шундый фикерлэр вйтэ: «Мэкальлэр халкыбызныц тарихын да, язмышын да, аныц табигатькэ, жэмгыятькэ мвнэсэбэтлэрен дэ, рухи тезелеше ничек ясалып чыгуын да, ышануларын Ьэм яратмавын да, акылын-фигылен, характерын, милли зэвыгын, телэклэрен, эхлакый Ьэм башка сыйфатларын да чагылдыралар. ... мэкальлэр аша без татар халкыныц рухи йезе, психологияее турында кызыл зкеп булып сузылып барган шактый кызыклы Ьэм эзлекле фикерлэр ясый алабыз» [Исэнбэт, 1959, 224]. Шулай итеп, мэкальлэр халык фикерен белдерэлэр. Аларда халык бэялэмэсе, халык акылы кузэтулэре тупланган. hep мэкальдэ узен тудырган буыннар абруе тоемлана. Алар хэтердэ мэнгегэ сакланып калалар. Терле рифма, ритмика Ьэм аЬэнлелек мэкальлэрне гомергэ истэ калдырырга ярдэм итэ.
Элек-электэн ук инде мэкальлэр тикшеренучелэрнец игътибарын жэлеп иткэн. Шунысын да эйтергэ кирэк: тикшеренучелэр аларны фольклор берэмлеге буларак тикшергэннэр. Бигрэк тэ рус галимнэре мэкальлэрнец тарихи асылын ачкан Ьэм аларныц синтаксик тезелешен билгелэгэн. Андыйларга В.Я. Пропп [Пропп, 1998, 331], В.П. Аникин [Аникин, 1957, 240], З.К. Тарланов [Тарланов, 1982, 134] Ь.б. галимнэрнец хезмэтлэрен кертергэ мемкин.
Терки тел белемендэ дэ мэкальлэрне тикшеру, туплау башланып китэ Ьэм шактый кызыклы нэтижэлэргэ китерэ. Алар арасында казах паремийларын ейрэнгэн Р.Сарсенбаев [Сарсенбаев, 1961, 15], чуваш мэкаль-эйтемнэрен тикшергэн Ю.Ф. Ефимов [Ефимов, 1978, 20] диссертациялэре, кырым татарлары мэкальлэрен тикшергэн Р.И. Мозафаров [Музафаров, 1959, 43], Идел буе Ьэм Уралалды фин-угор халыкларыньщ мэкаль Ьэм эйтемнэрен чагыштырып ейрэнгвн А.Е. Китиков [Китиков, 1998, 76] хезмэтлэре бар.
Татар халык мэкальлэрен туплау, жыйнау, ейрэну белэн XIX гасырньщ беренче яртысыннан шегыльлэнэ башлыйлар. И. Снегирев (1831), М. Иванов (1842), И. Березиннар (1857) нигез салган мэкальлэрне туплау, аларга кайбер ацлатмалар биру эшен XIX гасырньщ икенче яртысы — XX гасыр башында С. Куклэшев (1859), М.Ш. Салихов (1880), К. Насыйри (1880, 1884), Г. Фэезханов (1889), X. Бэдигълар (1912, 1912, 1926) девам итэ.
XX гасырньщ 50-60 елларында татар мэкальлэрен туплау, барлау эше тагын да активрак тес ала Ьэм X. Ярминец (1951, 1960), М. Гали (1941), Л. Ж элэй, Л. Мэхмутова, Н. БорЬановаларныц (1957) шактый куп мэкальлэрне уз эченэ алган жыентыклары, мэкалэлэре белэн баетыла.
Ьичшиксез, бу елларда басылып чыккан хезмэтлэр арасында бетен гомерен мэкальлэрне туплауга, ейрэнугэ багышлаган язучы Ьэм галим Нэкый Исэнбэтнец еч томлык фундаменталь «Татар халык мэкальлэре» жыентыгы (1959, 1963, 1967) мешш урынны били. Тезученен. беренче томда урнаштырылган кереш мэкалэсе татар мэкальлэре турындагы житди монографик тикшеруне тэшкил итэ [Махмутов, 1995, 7]. Н. Исэнбэтнец еч томлык мэкальлэр жыентыгы басылып чыккач, Г. Ахунжанов бу хезмэт турында «... мэкаль Ьэм эйтемнэр елкэсендэге эшлэрне дэвам иттерэчэк кешелэргэ кадерле булэк, тикшеренучелэр ечен мул азык бирэ торган чыганак, тагын да зуррак кыйммэтлэр ижат иту ечен салынган ышанычлы нигез» дип яза [Ахунжанов, 1968, 111]. М. Госманов исэ, мэкальлэрнен. тарихи чыганак булуын ассызыклап, «бугенге кен тарихчылары гына тугел, килэчэк буын галимнэре дэ аксакал эдибебез алдында бурычлы булачак» дип билгелэп уза [Госманов, 1980, 117].
Н. Исэнбэт юнэлеш биргэн эзлэну-тикшеренулэр XX гасырньщ икенче яртысында денья кургэн кызыклы мэкалолэр, жыентыклар, хезмэтлэргэ барып тоташа. Эдэбият галимнэре, фольклорчылар М. МэЬдиев [МэЬдиев, 1986, 27-44], X. Мэхмутов [Мэхмутов, 1987, 5-36], А. Яхин [Яхин, 1984, 200], 3. Мэжитов, М. Бакиров мэкальлэрне терле яссылыкта тикшерэлэр, жанр узенчэлеклэрен билгелилер. Н.Исенбет, X. Госман, М. Бакировлар мэкальлэрнец ритмик тезелешен Ьем строфикасын ейренелер [Бакиров, 2001, 343]. 3. Межитов исе мекальлэрнец жемлэ тезелешена игътибар итэ, туры Ьем кучерелмэ мэгънэле мекальлэрне аера [Межитов, 1987, 75-142].
Бу галимнер нигез салган тикшеренулэр хезерге вакытта да девам итэ. А.Р. Эхмэтшинаныц татар мэкальлэре семантикасын рус Ьем француз мэкальлэре белен чагыштыруны максат итеп куйган [Ахметшина, 2000, 21], Г.Э. Небиулинаныц татар мекальлэре синтаксисын тикшергэн [Небиуллина, 2003, 207], Э.Н. Федорованыц татар халык мекальлерендэге гарэп-фарсы алынмаларын ейрэнген [Федорова, 2003, 252] кандидатлык диссертациялэре, К.М. Мицнуллинньщ татар жырлары лексикасын анализлаган [Миннуллин, 2001, 70], Н.Н. Феттехованыц рус Ьем татар халкы сынамышлары семантикасын, синтаксисын чагыштырган [Фаттахова, 2002, 43] докторлык диссертациялере шул турыдасейли.
Н. Исэнбэт уз вакытында мекальлер турында болай дип язган: «Аларньщ текстында безнец телнец элегэ хэтле ейренелмэгэн гаять бай сузлек фонды ята. Мекальнен. киц таралган булуы аныц текстындагы сузнец дэ купчелек ечен уртак булганлыгын курсетэ Ьем бу яктан мекальлер аерым сузлернец кицме, тармы heM ни мегънэлерде кулланылуын яки суз хезер актив кулланылмаса да, тарихта кулланылган булуын курсэткен иц кыска Ьем анык делил булып тора. Алар мец еллар буе авыздан авызга йереп саклана алулары Ьем тематикалары буенча, тормышныц Ьеммэ якларына да кагылулары белен, анда сузнец терлелеге, байлыгы да бик зур heM мегънелере аныклануы да конкрет, ачык була. Мекальлер — бик жентеклеп ейренерге тиешле еЬемиятле чыганак. Ул — телнец торык-тотрыгын, грамматик тезелешен Ьэм суз байлыгын саклап калган хэзине. Кыеп кына эйткэнде, мекальлер — тел казнасы» [Исенбет, 1959, 222-223]. Шулай итеп, мекальлерде татар теленец матурлыгы Ьем камиллеге, тегэллеге Ьем; байлыгы геуделене.
Мекальлер — татар теле тарихын, тарихи лексикологияне Ьем синтаксисны ейренуде, шулай ук терле типтагы сузлеклер тезуде меЬим бер чыганак.
Мэкальлэрнец тел материалы борынгыньщ тере Ьэйкэле сыман безнец кеннэргэ кадэр килеп житкэн. Шунысын да билгелэп угу кызыклы: халык акылыньщ тутыкмас урнэклэрендэге сузлэр архаиклашсалар да, синтаксик конструкциялэрдэ уз табигыйлыкларын югалтмыйлар. Мэкальлэрдэ бары тик аньщ жанр узенчэлеге — гомумилэштеругэ туры килэ торган сузлэр генэ урын алган. Кыска, аз сузле булган мэкальдэ барлык тел чаралары да мэгънэгэ ия. Шуна курэ мэкальлэр лексикасы тирэнтен, системалы тикшеренулэр объекты булырга лаек.
Хезмэтнец максаты — татар халык мэкальлэре лексикасыны килеп чыгышы, кулланылыш активлыгы Ьэм сферасы яссылыгында монографик тикшеру. Хезмэтебездэ беренче тапкыр татар халык мэкальлэре лексикасы килеп чыгышы, кулланылыш сферасы Ьэм активлыгына карап монографик тикшерелэ. «Кулланылыш сферасы ягыннан хэзерге татар эдэби теленен. сузлэре берничэ теркемгэ буленэ: гомумхалык теле сузлэре Ьэм билгеле бер коллектив телендэ генэ, билгеле бер сейлэштэ, билгеле бер ижтимагый катлам телендэ генэ кулланыла торган сузлэр. Гомумхалык теле сузлэре — деньяньщ телэсэ кайсы почмагында яшэсэ дэ, терле диалект кешелэре булсалар да, Ьэркем куллана Ьэм ацлый торган сузлэр; бу — иц кирэкле, тормышта ин. эЬэмиятле сузлэрдэн торган теркем. Икенче теркемгэ диалекталь лексиканы, Ьенэрчелек лексикасын, арготик (жаргон) сузлэрне кертэлэр.
Кулланылыш активлыгына карап, телнец сузлек составында актив Ьэм пассив сузлэрне билгелилэр. Актив сузлек составында гомумхалык теле сузлэре Ьенэрчелек лексикасы, терминнар, эмоциональ сузлэр Ь.б. керэ. Пассив сузлекне телдэн инде тешеп кала башлаган искергэн сузлэр яисэ эле гомумэдэби телгэ урнашып житэ алмаган сузлэр тэшкил итэ.
Килеп чыгышы ягыннан хэзерге татар эдэби телендэ гомумтерки сузлэр, гарэп-фарсы, рус-европа, Ьинд, кытай, фин-угор, монгол алынмалары урын алган» [Сафиуллина, 1999, 57-101].
Татар халык мэкальлэре лексикасында бу сузлэр терле ешлыкта кузэтелэ. Тикшеренулэрдэн соц татар мэкальлэре лексикасыньщ нигезен гомумтерки Ьэм гомумхалык теле сузлэре тэшкил итуе ачыкланды. Алар кулом ягыннан куп, тематик яктан бик бай бер лексик катламны берлэштерэлэр. Гомумэн, мэкальлэрдэ киц халык массаларына ацлашылмый торган сузлэр тоткарлана алмый, ченки бу очракта мэкальнен. кучерелмэ мэгънэсе анлашылмас иде. Мэкальлэрнен кучерелмэ мэгьнэлелеге — аларны онытылмыйча яшэтуче шарт. Татар халык мэкальлэрендэге гомумтерки Ьэм гомумхалык теле сузлэренен семантик теркемнэрендэ тубэндэге лексик берэмлеклэр кузателде:
1) Туганлык атамалары: ул, кыз, эти, єни, бабай, эби, ир, хатын, ата, ана, апа, кияу, балдыз h.6. (Анасын куреп кызын ал (8948); Апасын кузэт, сецлесен ал (9841); Ир—баш, хатын—муен (10377); Улньщ ояты атага, кызньщ ояты анага (11884)).
2) Кешенен. тэн тезелешенэ караган сузлэр: баш, аяк, каш, куз, кул, бавыр, муен, чэч, колак, авыз, белэк h.6. {Акча кулда, белем башта (30601); Картныц белеге, яшънец белэге (18548); Теле оста, кулыкыска (1370)).
3) Урын, вакыт тешенчэсен белдерэ торган сузлэр: кен, тен, ел, ара, ал, арт, эч, тыш, урта, ян, жэй, кыш h.6. {Щиде ел сойдем, анасы тугел, кызы да белмэде (9158); Кара Маруся бик эгили, кара чикмэне встэн твшми (1255)).
4) Табигать куренешлэре: кук, жир, су, таш, ай, жил, яцгыр, кул, кояш h.6. (Акыллы акча э/сыя, акылсыз тяшж;ыя (23120); Ирсез ей — квнсез ей, хатынсыз ей — айсызвй (10414); Игенче яцгырны телэган, чулмэкче аязны (7047)).
5) Хайван, жэнлек, бежэк, кош-корт исемнэре: аю, балык, дея, буре, кош, тай, ат, ау, елан, эт, бака h.6. {Балык агымны, бака тоныкны ярата (3793); Тайга иярмэ, атка ияр (5623); Аю кочено ышана, кеше акылына ышана (4637)).
6) Усемлек исемнэре: агач, каен, сарана, тирэк, усак, тал h.6. (Таллыкулдэ су булмас, ярты акылда мал тормас (23974); Усак утынныц кызуы юк, лсинго хатынныц кызыгы юк (11242); Дицгез баштан болганыр, тирэк твптэн егылыр (3203)).
7) Ашамлык атамалары: аш, камыр, катык, ит, он, сет, икмэк h.6. (Игенченец икмэгекуп, бакчачыныц ашыкуп (7575); Авызыннан ана сете тпмвгэн, биленнэн билэусэсе твшмэгэн (12476); Камырга чупрэ, катыкка оеткы (14906)).
8) Абстракт тешенчэлэрне белдерэ торган сузлэр: кеч, утенеч, исэнлек, сагыныч, берлек h.6. (Коры квчкэ ышанма, кэрэшэ белмэген билсез калыр (21897); Эшне эшсезлек белэн куш, уткэрерсец гомерец хуш (1435); Улем— дни тугел, эщылап э/сицэ алмассыц (19169)).
9) Алмашлыклар: син, мин, уз, ул, кем, ни, без, нишли h.6. {Снннэн хэрэкэт, миннэнбэрэкэт (25982); Узвендэ квл чулмэге, кеше еендэ май чулмэге (14661)).
10) Эйберлэрнец санын белдерэ торган сузлэр: бер ике, еч, дурт, биш, алты, жиде, сигез, тугыз, ун, егерме, кырык h.6. {0ч тиенлек вйрэ, борычы-тозы кирэгецне бирэ (15227); Ил встенде илле карга, инде аларга сидим кайда (21762)).
11) Эш-хэрэкэт белдерэ торган сузлэр: авыру, тулу, улу, бету, туу h.6. (Ашлыгы юк бодай ашар (7174); Ьвнэре бар мал таба (506); Дэртпе юк дэрман эзлэми (8382); Ое юк кеше типкесендэ улэр (13318)).
12) Эйберлэрнец, кенкурешнец тэрле сыйфатларын, узенчэлеклэрен белдерэ торган сузлэр: ак, кара, ал, эч, кук, иске, ялгыз, каты, кук, сары h.6. (Каигысы юк килен каенатасыныц кара сакалы вчен каигырган (12802); Эше акньщ йвзе ак (35015); Иске табакка твкермэ, бер квн кирэк булыр (14547)).
13) Эш-хэрэкэтнец билгесен белдеруче сузлэр: буген, акрын, байтак, бик, аз, еш, якын, озак, чын, тиз, элек, былтыр, ерак h.6. (Каты явым ТИЗ туктар (3014); Азаша, ешаша (16134); Кеше эше кешегэ байтак куренер (4816); Агачны кинэт бвксэц, шарт сынар (3272)).
14) Бэйлеклэр: белэн, вчен, кебек, саен, аша, аркасында, аркылы, турында, соц, башка h.6. (Гамак вчен баш беткэн (15831); Агач э/симеш белэн, адэм эше белэн (58); Сукырга улем э/ситкэнче Ьаман кузе ачылыр кебек тоела (36772)).
15) Модаль сузлэр: ахыры, икэн, имеш (Эчэргэ вйрэндек чой, тебендэ, ахыры, булыр вай (15816); Безнец сукмак киткэн су буйлап, гомер утэ нкэн уй уйлап (35682); Карт белэн карчык бер тушэккэ сыймый, нмеш (12994)).
16) Кисэкчэлэр: исэ, кына/кенэ, гына/генэ, -дыр/-дер, -тыр/-тер, -мы/-ме, -мыни/-мени, тугел, да/дэ, та/тэ h.6. (Эйттем исэ кайттым, эйтеп кенэ бактым (29441); Эшнец башы гына авыр (246); Бирсэц туладыр, суксац таядыр (26748); Кара икмэккэ тпуйган ач тугел (15403)).
17) Ымлыклар: ах, ай-яй, ай-Ьай, ай, ah, ай-вай, ух, уф (Ахдимэгон ухдимэс (37359); Уфдисэц файда була, юк дисэц хэйлэ була (31789)).
Шулай итеп, гомумтерки лексика Ьэм гомумхалык сузлэре татар мэкальлэренец теп сузлек фондын тэшкил итэлвр. Бу сузлэр хэзерге татар эдэби теленец дэ актив лексикасы булып торалар. Алар узлэрендэ татар тел белеме, лингвофольклористика ечен нинди дэ булса кызыклы мэгълумат сакламыйлар, шуца куре махсус тикшерену предметы итеп сайланмадылар.
Татар халык мэкальлврендэ гомумтерки лексикадан кала кулеме пем тематикасыньщ терлелеге белен гареп-фарсы алынмалары аерылып тора. Мэкальлэрдэге гарэп-фарсы алынмалары Э.Н. Федорованьщ кандидатлык диссертациясендэ махсус ейрэнелгэн [Федорова, 2003, 252], шуца куре хезметебездэ бу лексик катламны тикшеру бурыч итеп билгелэнмэде.
Мэкальлэр телендэ фин-угор, кытай, Ьинд, монгол алынмалары купчелекне тэшкил итмэгэнгэ, тикшеренулернен. предметы итеп сайланмадылар. Татар халык мэкальлэре лексикасы ечен жаргон, яца сузлэр, терминнар хае булмавы ачыкланды. Шулай итеп, хезмэтебезде максатка ирешу ечен, тубэндэге бурычлар билгелэнде:
— килеп чыгышы, кулланылыш активлыгы Ьэм сферасы буенча искергэн сузлэр, диалектизмнар, рус-европа алынмалары кергэн мэкальлэрне туплау, системалаштыру;
— архаизмнарньщ Ьэм тарихи сузлэрнец мэкальлэрдэге яшэешен ачыклау; архаизмнарны лексик, лексик-фонетик, лексик-морфологик, лексик-семантик яктан анализлау; тарихи сузлэрнец тематик теркемнэрен билгелэу;
— мэкальлэрдэ терле диалектларга heM сейлешлергэ караган сузлэргэ тематик, семантик анализ ясау;
— рус-европа алынмаларын килеп чыгышы ягыннан тикшеру; аларныц тематик теркемнэрен ачыклау.
Мэкальлэр лексикасын тикшеру ечен чыганак итеп танылган фольклорчы галим Н. Исэнбэтнец еч томлык «Татар халык мэкальлэре» хезмэте алынды [Исэнбет, 1959, 913; 1963, 959; 1967, 1013 ].
Тикшеру методлары Ьэм алымнары. Татар халык мэкальлэре лексикасын тикшеру барышында тубэндэге лингвистик метод Ьэм алымнардан файдаланылды: сузнец семантик структурасы Ьэм аныц генезисына караган сорауларны тикшергэндэ тасвирлау, чагыштырма-тарихи методлар кулланылды. Чагыштырма-тасвирлау Ьэм чагыштырма-тарихи методлар белэн бергэ, терле диалекталь мэгълуматларны тикшерергэ мемкинлек бирэ торган диалектографик метод, сузнец семантик усешен ачыграк кузалларга ярдэм итэ торган этимологик анализ алымнары файдаланылды.
Эшнед методологик нигезе Ьэм теоретик базасы. Диссертациянец методологик нигезен Ьэм теоретик базасын Н.А. Баскаков, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов кебек тюркологлар, Р.А. Будагов, В.И. Кодухов, Н.М. Шанский Ь.б. рус галимнэре, Ьэм татар лингвистикасы усешенэ зур елеш керткэн В. Хангилдин, Л. 5Щэлэй, Д.Г.Тумашева, М.З. Зэкиев, Р. Эхмэтьянов, Ф.С. Сафиуллина, Ф.М. Хисамова, Г.Ф. Саттаров, В.Х.Хаков, Ф.Ю. Юсупов, Р.А. Юсупов h.6. галимнэрнец фэнни-теоретик тэгълиматлары тэшкил итэ. Шулай ук теманы яктыртканда, В.И. Даль, В.П. Аникин, А.А. Крикманн, X. Ярми, Н.Исэнбэт, 3. Мэ5китов, М. МэЬдиев, М. Бакиров, Ф. Урманчеев, А. Яхин, X. Мэхмутов кебек фольклорчы галимнэрнец, В.Я. Пропп, З.К. Тарланов, А.Е. Китиков Ь.б. лингвофолыслорчыларныц фундаменталь хезмэтлэренэ таянып эшлэнелде.
Эшнед фэнни яналыгы. Диссертациянец фэнни яцалыгы татар тел белемендэ татар халык мэкальлэре лексикасын беренче тапкыр лингвистик тикшерудэн гыйбарэт. Хезмэттэ халык юкаты эсэрлэренец иц киц таралган бер тере — мэкальлэр ечен характерлы искергэн сузлэргэ, диалектизмнарга, рус-европа алынмаларына семантик, этимологик анализ ясала; аерым морфологик формаларньщ куллану-кулланылмавы билгелэнэ.
Эшнец теоретик Ьэм гамэли эЬэмияте. Диссертациянен теоретик эЬэмияте тубэндэгелэрдэн гыйбарэт: татар мэкальлэрен лингвистик тикшеру татар эдэби теле лексикасыныц тарихи этаплары усеше Ьэм формалашуы, татар халкыныц этнографик узенчэлеклэре, менталитеты турында кицрэк фикер йертергэ ярдэм итэ.
Диссертациянец гамэли эЬэмияте аныц теп фэнни нэтижэлэрен татар эдэби теленец тарихи грамматикасын тезу ечен файдаланырга мемкин булуы белэн билгелэнэ. Бай фактик материал халык авыз ижатыныц терле жанрлары телен чагыштырып ейрэнгэндэ, тарихи лексикология, этимология буенча лекциялэр укыганда, тарихи сузлэр Ьэм архаизмнар сузлеген тезегэндэ, чыганак булачак.
Эшнец апробациясе. Тикшерену нэтижэлэре 10 фэнни мэкалэ Ііем фэнни доклад тезислары рэвешендэ денья курде. Диссертациянец теп нигезлэре Казан дэулэт университетыньщ йомгаклау фэнни конференциялэрендэ (1999-2003), «Мирза Казембек и отечественное востоковедение» (2001), «Бодуэн укулары: Бодуэн де Куртенэ Ьэм хэзерге лингвистика» (2001) халыкара фэнни конференциялэрендэ, «Чагыштырма филология Ьэм полилингвизм» (2002), «Урал-батыр» эпосы Ьэм мифология» (27-28 май, 2003) Бетенроссия фэнни конференциялэрендэ яктыртылды.
Эшнец структурасы. Диссертация керештэн, еч булектэн, йомгактан, кулланылган эдэбият, чыганаклар исемлегеннэн тора. Беренче булектэ татар халык мэкальлэрендэге искергэн сузлэргэ тарихи-лингвистик анализ ясала. Икенче булек мэкальлэрдэ шактый урын алган диалекталь лексиканы анализлауга багышланган. вченче булектэ рус-европа алынмаларыныц мэкальлэрдэ яшэеше тикшерелэ.
Мэкальлэр Н.Исэнбэтнец «Татар халык мэкальлэре» жыентыкларындагыча бирелэ h9M Ьэр мэкальдэн соц аныц томнарда тамгаланган тэртип саны курсэтелэ.
