Содержание к диссертации
ИНЕШ 4
I БУЛЕК. РЭСМИ-ЭШ KAFbl^APbl СТИЛЕ: УНЫЦ У?ЕНСЭЛЕКТ6РЕ h9M ЭЙРЭНЕУ ТАРИХЫ 10
§ 1. Функциональ стилдэр арапында рэсми-эш кагы^ары стиле 10
§ 2. Рэсми-эш кагыээары стилен ейрэнеу тарихы 16
2.1. Урыс тел гилемендэ рэсми-эш кагы^ары стилен ейрэнеу 17
2.2. Терки телдэр^э рэсми-эш кагы^ары стилен ейрэнеу 21
2.3. Башкорт тел гилемендэ рэсми-эш кагы^зары стилен ейрэнеу 25
§ 3. Рэсми-эш каїьгззарьі стиленец тэгэйенлэнеше пэм теп пызаттары 29
II БУЛЕК. БАПДСОРТ ТЕЛЕНДЄ РЭСМИ-ЭШ RAFbl^APbl СТИЛЕНЕЦ ФОРМАЛАШЫУЫ Г1ЭМ Y^EYE 47
§ 1. Урал-Волга буйы терки телендэ рэсми-эш кагаззары стиле 47
§. 2. Урал-Волга буйы терки теле рэсми-эш кагыззары стиленец грамматик узенсэлектэре 69
§ З.Хэзерге башкорт эзэби теле рэсми-эш кагыззары сти ленец формалашыуы Ьэм усеуе 79
III БУЛЕК. ХЭ^ЕРГЕ БАШКОРТ Э^ЭБИ ТЕЛЕНЕЦ РЭСМИ-ЭШ KAFbl^APbl СТИЛЕ 119
§ 1. Хэ^ерге башкорт э^эби телендэ рэсми-эш кагы^ары стиленен, жащщры Ьэм уларэьщ узенсэлектэре 119
§ 2. Хэ^ерге башкорт э^эби теле рэсми-эш кагы^ары сти ленен, лексик узенсэлектэре 134
§ 3. Хэ^ерге башкорт э?эби теле рэсми-эш кагы^ары сти ленен, грамматик узенсэлектэре 154
ЙОМГАКЛАУ 171
КУЛЛАНЫЛГАН Э^ЭБИЭТ 180
ТСУШЫМТА 200
Введение к работе
Тикшеренеузен, актуаллеге. Функциональ стидцэр э эби тел эу ем кулланылыигга сакта билдапе экстралингвистик фактор ар йогонтопонда барлыкка килгэн куренеш. Шуга ла эзэби теддэрэе ейрэнгэндэ уньщ ижтимаги тормоштоц терле елкалэрен хе мэтлэндергэн тернарен — функциональ стиддэрде тикшереу оло эпэмиэткэ эйэ. Был проблема терки тел гилемендэ, пгул исэптэн, башкорт телендэ актуаль мэсьэлэлэрзец 6epehe бульш тора.
Кызганыска каршы, башка терки телдэре менэн сагыштырганда, башкорт тел гилеме функциональ стилдэрэе, бигерэк тэ рэсми-эш кагы ары стилен, ейрэнеу буйынса арттарак кала. Элегэ тиклем рэсми-эш кагыззары стиленец тэгэйенланеше, йэмгиэт тормошондагы роле, уньщ узенсэлектэре ныклы игтибарга альшманы. Был проблема куптэн хал итеузе талап итэ. Бегенге кендэ башкорт теле Башкортостан Республикагіьщда урьи? теле менэн бер катар даулэт теле статусы альт, уньщ ижтимаги функциялары торган пайын ныгырак кицэйэ барган осорза, ижтимаги тормоштоц бетэ яктарьш хокуки кейлэузэ кулланылган рэсми-эш кагыззары стиленец барлыкка килеуен, формалашыу юлын, усеш тарихьш, хэ ерге хэл-торошон тикшереу, башкорт эзэби телен формалаштырыузагы пэм устереузэге ролен ейрэнеу, шулай ук хокуки менэсэбэттэрэе кейлэузэ тоткан урьгньш биддалэу бик актуаль проблема панала.
Проблеманьщ ейрэнелеу кимэле. Башкорт тел гилемендэ стилдэр проблемапын ейрэнеу буйынса монографиялар [Даян, Харис, 1938, 72; Сэй#батталов, 1978, 146; 1980, 141; Псэнчин, 1980, 85; 1984, 128; 1996, 335; Тикеев, Йосопов, 1995, 143; Салимов, 2003, 222], диссертация [Салимов, 2001, 168] Ьэм мэкэлэлэр [Эхмэр, 1957, 68-78; Кейекбаев, 1966, 78-79 п.б.] бар. Рэсми-эш кагыззары стиленец кайпы бер аспекттары Р.Х. Халикова,
Ж.Т. Кейекбаев, Э.Ф. Ишбирзиндыц хезмэттэрендэ яктьігльїлдьі [Кейекбаев, 1966,274; Халикова, 1963,20; 1966,118-125; 1970,151-157; 1970, 151-132; 1983, 11-19; 1990,198; 1992,45; 1993,11-87; Ишбирзин, 1993,272-275].
Кызганыска каршы, эзэби телдец функциональ бер тере буларак, рэсми-эш кагаззары стиленец тарихи усеш мэсьэлэлэре, уньщ узенсэлектэре элегэ тиклем монографик планда махсус ейрэнелмэгэн пэм ентекле итеп тикшерелмэгэн. Был проблема бегенге кендэ тэрэнерэк ейрэнеузе талап итэ пэм шута курэ лэ башкорт теленец рэсми-эш кагыззары стиле беззец тикшеренеузец объекты бульш тора.
Тикшеренеузец предметы Ьем максаттары. Башкорт телендэ тезелгэн рэсми-эш кагыззары елгелэре тикшеренеузец предметы булып тора. Диссертацияньщ максаттары теманын, акгуаллегенэн пэм уньщ тел гилеме есен мепимлегенэн сыгып билдэлэнэ. Улар тубэндэгелэргэ кайтьгп кала:
- рэсми-эш кагыззары стиленец ейрэнелеу кимэленэ кузэтеу япау;
- рэсми-эш кагыззары стиленец тэгэйенлэнешен Ііем функциональ стилдэр араііьщда тоткан урыньш аныклау;
башкорт телендэге рэсми-эш кшыззары стиленец тарихи формалашыу Ъэм усеу юльш кузэтеу;
- рэсми-эш кагыззары стиленец узенсэлекле пызаттарын, унда дейем кулланыльгшлы пэм махсус лексик берэмектэрзец, грамматик сараларзыц кулланылыу даирэпен асыклау;
- рэсми-эш кагыззары стиленец ижтимаги-сэйэси тормошта, хэзерге башкорт эзэби телен формалаштырыуза пэм устереузэге ролен, урыньш биддэлэу п.б.
Дейем тел гилеме елкэпендэ эшлэусе галимдарзыц стилистика, функциональ стилдэр мэсьэлэлэренэ арналган гилми эштэре тикшеренеузец методологик Ьем теоретик Нигере бульш хезмэт итте. Тикшеренеу барышында Л.Г. Барлас, А.Р. Будагов, В.В. Виноградов, Г.О.Винокур, Т.Г. Винокур, И.Р. Гальперин, А.Н. Гвоздев, Б.Н.Головин, А.И. Ефимов, А.Н. Кожин, М.Н. Кожина, Д.Э.Розенталь, Н.М. Шанский, Д.Н. Шмелев, Л.В. Щерба, шулай yk НА. Баскаков, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, СЕ. Малов, В.М.Насилов, ЖТ.Кейекбаев, В.Ш. Псэнчин, F.F. Сэйетбатталов, М.В. Зэйнуллин, Э.Ф. Ишбирзин, Р.Х. Халикова, Р.К. Кунгуров, Х.Р. Корбатов, В.Х.Хаков пэм башка телсе галимдарзыц хезмэттэре ейрэнелде.
Тикшеренеузец методтары. Тикшеренеу алдына куйылган бурыстарзан сыгып теманы асыу есен бе? эзэби телде елештэрзэн торган бер бетен система итеп панап, был елештэрзец hep сак бер-берепе менэн тыгыз бэйлэнештэ, хэрэкэттэ, уз-ара бойондорокло пэм тытыз бэйлэнештэ булыуынан сыгып эш иттек. Тикшеренеу барышында тасуирлау, сагыштырыу, тарихи, анализ, семантик-стилистик п.б. традицион лингвистик методтар кулландык.
Тикшеренеузец фэнни яцылыгы. Тикшеренеузэ беренсе тапкыр башкорт теленец рэсми-эш кагыззары стилен системалы рэуештэ ейрэнеугэ ынтылыш япала. Рэсми-эш кагыззары стиленец тарихи яктан барлыкка килеу, формалашыу пэм усеш юлдарын тикшереу менэн бер рэттэн, был процестарза башка теддэрзец, стилдэрзец, язма традицияларзыц уга булган UOFOHTOIIO ейрэнелэ. Стилдец характерлы пызаттары билдэлэнэ, лексик-фразеологик, грамматик узенсэлектэре асыклана. Йэмгаэт удешенец кырка боролош (узгэрештэр) этаптарыньщ стилдэр усешенэ нисек тэьсир итеуенэ лэ игтибар буленэ.
Тикшеренеузен, теоретик епэмиэте. Тикшеренеу барышында башкорт тел гилемендэ беренсе тапкыр башкорт теле стилдэре системапында рэсми-эш кагыззары стиленец функциональ-стилистик пэм функциональ-коммуникатив ролен, тоткан урынын теоретик кузлектэн сыгып бапалауга ынтылыш япала. Диссертацияла япалган пьпымталар дейем стилистиканыц, функциональ стилдэрзец теоретик мэсьэлэлэрен ейрэнгэндэ, башкорт эзэби теле рэсми-эш кагыззары стиленен, кесе стилдэрен пэм жанр терзэрен тепле тикшергэндэ файзалы булырга мемкин. Шулай ук был тикшеренеу башкорт тел пілемен устереугэ бер елеш булыр ине.
Практик эпэмиете. Тикшеренеу пеземтэпендэ алынган Ьыгымталарзы мэктэптэ, урта махсус белем биреу учреждениеларында башкорт телен укытыуза, югары укыу йорттарьшда махсус курстар, семенарзар уткэреузэ, стилистика буйынса укыу эсбаптары, рэсми-эш кагыззарын тезеу буйынса кулланма язганда файзаланырга мемкин. Был эш башкорт теле, Башкортостан мэзэниэте укытыусыларьшда, терле ойошмаларзын, эш башкарыусыларьшда кызыкпыныу уята ала.
Тикшеренеузен, материалын пэм сыганактарын боронFO терки язма комарткылары, терле басмаларза донья кургэн XVII-XIX бб. рэсми-эш кагыззары, башкорт телендэге рэсми-эш каїьгззарьі елгелэре (Тапиров, 1924, 115; Шарапов, 2003, 24), «Башкорт», «Башкорт тауышы», «Башкортостан» («Кызыл Башкортостан», «Совет Башкортостаны»), «Вакыт», «Тормош», «Йэшлек» («Йэш юкпыл», «Ленинсы»), «Хезмэткэ дан» гэзиттэре, «Агизел» («Эзэби Башкортостан»), «Башкорт аймагы», «Белем», «Ватандаш», «Йэдкэр», «Мэглумэт» журналдары, терле йыддарзагы закондар, кодекстар, Конституцияньщ айырым басмалары пэм башка эш кагыззары хезмэт итте. Ярзамсы материалдар сифатында, терле дэуерзэрзэ басылып сыккан, тикшеренеу проблемапына кагальшільї терминологик пузлектэр пэм лексикографик материалдар файзаланылды.
Яклауга сыгарылган положениелар:
- рэсми-эш кагыззары стиле — ижтимаги тормошта бик мепим роль уйнаган функциональ стилдэр исэбенэ инэ;
- башкорт теленец рэсми-эш кагыззары стиле бай усеш тарихына эйэ;
- рэсми-эш кагыззары стиле узенец тамырзары менэн боронго терки я?ма комарткыларьша барып тоташа;
- башкорт теле рэсми-эш кагыз ары стиленец барлыкка килеуендэ хан ярлыктары пэм битиктарыньщ теле ур роль уйнай;
- башкорт теле рэсми-эш кагыззары стиленен, формалашыуына урыс теле рэсми-эш кагыззары стиле кесле йогонто япай;
- башкорт телендэ рэсми-эш кагыззары стиленен, формалашып етеуенэ пэм артабангы усешенэ башкорттардын, дэулэтселек алыуы, уныц ныгьшыуы, башкорт теленец дэулэт теле статусы алып, ижгимаги функцияларыньщ кицэйеуе булышлык итэ;
- хэ ерге башкорт э эби теленец функциональ стиддэр системапында рэсми-эш кагыззары стиле айырым урын билэй пэм бидцэле уэенсэлектэргэ эйэ. Ул э эби телдец башка функциональ стилдэре менэн тыты? бэйлэнештэ, бер-берепенэ йогонто яііап йэшэй;
- уз максаттарына пэм бурыстарьша ярашлы рэсми-эш кагыззары стиле дейем халык теленэн лексик, морфологик, синтаксик сараларзы Ьайлап алып кулланыу узенсэлектэренэ эйэ;
- ббгенге кендэ башкорт эзэби теленец рэсми-эш кагаззары стиле — пэр йэпэттэн югары усешкэн, ижгимаги тормошта бик эузем кулланылган, йэмгиэттэге пэр терло хокуки менэсэбэттэрзе кейлэузэ меїшм урын тоткан, башкорт эзэби теленец формалашыуыцда Ъэм усешендэ зур роль уйнаган теп функциональ стилдэрзец 6epehe.
Апробация. Диссертацияныц айырым положениелары пэм тикшеренеу пеземтэлэре республика, тебэк-ара фэнни-гэмэли конференцияларында (вфе, 1998; 2002; Стэрлетамак, 2004), ЖТ.Кейекбаевтыц тыуыуьша 90 йыл тулыуга карата арналган фэнни конференцияла (вфе, 2001), «Филология фэндэрен ейрэнеу пэм укытыу проблемалары» Бетэ Рэсэй фэнни-гэмэли конференцияпында (Стэрлетамак, 1999) укылган докладтарза пэм фэнни сараларзыц материалдарывда, Башкорт дэулэт педагогия университеты башкорт филологияЪы факультетьшьщ галми я маларында (0фе, 2005) сагылыш тапты, «Урысса-башкортса андатмалы юридик Ьузлек» (вфе, 2003) те?еузэ гэмали яктан фай аланылды.
Тикшеренеузец структураЬы. Диссертация инештэн, ее булектэн, йомгаклау елвшвнэн, кулланылган эдэбиэт исемлегенэн Ъвм кушьгмтанан тора.
