Содержание к диссертации
Инеш
Баштсорт, терек тел рилемендэ мэтсэл пэм эйтемдэрзец ейрэнелеу тарихына кузэтеу 4-21
Беренсе* булек
Баштсорт, терек телдэрендэге мэтсэл пэм эйтемдэрзен, боронголого, уларзагы тормош ысынбарлыгы 22-55
1. Мэтсэл пэм эйтемдэрзе ейрэнеузен, тсайпы бер дейем теоретик мэсьэлэлэре 22-49
2. Мэтсэл пэм эйтемдэрзэ тормош ысынбарлыгы Икенсе булек
Баштсорт, терек телдэрендэге мэтсэл эйтемдэрзэ художестволы пурэтлэу саралары 56-113
Поэтик образдар 56-69
Мэтсэлдэрзэ тел бизэге саралары 70-86
Художестволы пурэтлэу саралары 87-97
Мэтсэл пэм эйтемдэрзец поэтикаЬы всенсб булек
Баштсорт, терек мэтсэл пэм эйтемдэренен, тел-стиль узенсэлектэре 114-137
Лексик узенсэлектэре 114-119
Морфологик сараларзын, стилистик функциялары 120-122
Синтаксик узенсэлектэре 123-137
ЙомБатслау 138-142
Библиография 143-152
ТСушымта 153-174
Введение к работе
БАШТСОРТ, Т0Р0К ТЕЛ РИЛЕМЕНДЭ МЭТСЭЛ ЬЭМ ЭЙТЕМДЭРЗЕН, еЙРЭНЕЛЕУ ТАРИХЫНА KY3BTEY
Мэхэлдэр пэм эйтемдэр - халых ижадыныц бик борондан килгэн афористик жанры. Улар халыктын, тарихын, квнкурешен, рухи тормошон сагылдыра, уныц донъяга харашы, ысынбарлыкты танып белеу узенсэлектэре турапында пейлэй, ижтимаги пэм художестволы фекер усешен тэрэнерэк ацларра мемкинлек бирэ. Мэхэлдэр менэн эйтемдэр телмэргэ йэнлелек, образлылытс, фекергэ кеуэт естэй, уныц фэлсэфэуилеген кесэйтэ. Тарихи усештец бетэ осорзарында ла улар халыхтыц рухи ихтияжын, эстетик зауырын хэнэгэтлэндереузэ химмэтле мира? булып панала, донъяра эстетик караш тэрбиэлэузэ РЭЙЭТ мепим урын алып тора.
Хэ?ерге осор?а илдэр кимэлендэ халыхтарзыц уз-ара аралышыуы кесэйэ барыуы, куп кенэ терки телдэрзец дэулэт теле итеп ирлан ителеуе шарттарында мэхэлдэрзец пэм эйтемдэрдец ремум кешелек мэзэниэте усешендэге ролен, тотхан урынын билдэлэу, уларзы йыйыу, фэнни ниге??э пэр яхлап ейрэнеу айырыуса мепим. Халых ижады тарихын я?ыуза ла был мэсьэлэлэрзец эпэмиэте беген РЭЙЭТ gyp.
"Фольклорзы тикшереузец артабанры этабын терле-терле халыхтарзыц ижадына хае дейем законсылыктарзы билдэлэу тэшхял итэ,"- тип курпэтэ билдэле башхорт ралимэЬе Ф.А. Нэзершина1.
Был талаптан СЫРЫП хараганда, башхорт Ьэм тврек халыхтарынын, мэкэлдэрен, эйтемдэрен сагыштырып ейрэнеу, уларзыц поэтик химмэттэрен барлау мэсьэлэлэрен уз эсенэ алган диссертация менэн ошо ике халыхтыц ауыз-тел ижадын фэнни тикшереузэ, был куренешкэ хае дейем узенсэлектэрзе билдэлэузэ бапгкорт пэм терек фольклористикаЬында тэуге а?ым япала. Был мэсьэлэнец 6biFa тиклем махсус ейрэнелмэгэн булыуы, тупланган материалдыц, фэнни э эбиэттен, азлыры, шулай ух боронго башхорт пэм терек хэбилэлэренен, терки хомартхыларга менэсэбэте тейешенсэ тикшерелмэгэнлеге, хэ?ер зэ был теманын, FRJIMH э?эбиэттэ кэрэгенсэ яхтыртылмауы элеге хе?мэтте язганда эзлэнеу-тикшеренеу эштэренэ куп кес палыузы талап итте.
Был йэпэттэн боронгонан килгэн язма мирас бик эз. Элбиттэ, атаклы теркиэтсе Мэхмуд Кашраризьщ XI быуатта язьютан "Диван-и легэт-ит-терк" ("Терки телдэр пузлеге") тигэн китабы мепим пэм ышаныелы мэрлумэттэр бирэ. Лэкин йылдар утеу менэн, был хезмэт юрала, фэн донъяЬында о?ах вакыт бетенлэй билдэле булмай хала, тик XX быуатта рына сит илдэ табыла. ТСызганыска карты, Мэхмуд KauiFapH башлаган эш башхалар тарафынан эзмэ-эзлекле рэуештэ дауам ителмэй, традиция булып эуерелмэй хала.
Шулай за айырым эсэрзэрзэ мэхэлдэрзец, эйтемдэрзец, хобайыр?ар?ыц матур урнэктэре булыуын курэбе?. Был йэпэттэн терки телле халыхтарза исламра тиклемге осорза ижад ителгэн эсэр эр, шулай ух Алтын Урзала пэм мэмлуктэр Мысырында йэшэгэн Йософ Баласарундыц "Котадгу билиг" ("ТСотлолох белеге", ЙЭРНИ "Бэхетлелек рилеме") поэмапы, Эхмэд-Э?иб Йернэки?ец "Атабэт ул-хакаик" китабы, Кади Эхмэд Борханэддинден, "Диван"ы, суфый шагир Эхмэд Йэсэуизен, "Диван-и хикмэте", ТСол Бэлизен; "ТСысса-и Йософ (йэки "Йософ пэм Зелэйхэ") эсэре, ТСетбэнен, "Хосрау пэм Ширин "ы, Бахыррани шигырзары Ьэм башха эзэби хомартхылар за ур эпэмиэткэ эйэ.
Лэкин мэхэлдэр, эйтемдэр быуаттар буйына махсус Ьэм эзлекле рэуештэ йыйылмай, ейрэнелмэй килэ. Быньщ сэбэптэре лэ бар. Тарихи мэглумэттэрзэн куренеуенсэ, боронро башхорт Ьэм терек хэбилэлэрендэ мэхэл пэм эитемдэр эхлэхи норма, егет-нэсихэт биреу, йэшэйеш ханундары рэуешендэ лэ хулланылран. Терки донъяпында ТСерьэн киц таралыу алрас, ислам канундары естенлек итэ башлай, шул сэбэпле мэхэл пэм эйтемдэр?ец ижтимари тормошта, кенкурештэ эЬэмиэте пи?елерлек кэмей, дини рухтары мэхэлдэр ижад ителпэ лэ, улар?ы халых хабул итеп бармай, дин эпелдэренен, сэсэндэр?е, хобайыр эйтеуселэрзе тыйыу осрахтары ла булран. Э бит нэх улар купме мэхэл, эитемдэр ижад иткэн, улар?ыц таралыуына РЭЖЭП куп кес палган.
Ошо пэм башха куп сэбэптэр архапында XIX быуат уртапында рына башхорт халых ижадыныц айырым урнэктэре матбуратта басылып сыра башлай. Мэ элэн, 1842 йылда Ырымбур а Неплюев исемендэге кадет корпусында татар теле ухытыусыЬы булып эшлэгэн Мартиньян Ивановтыц "Диван хикэйэте татар" ("Татарская хрестоматия") китабы басылып сыра. Унда экиэтгэр, йыр?ар, башкорттар пэм татар?ар араЪында кщ таралран 128 мэхэл, 34 йомах бирелгэн.
Шул ух кадет корпусы ухытыусылары Сэлихйэн Кукляшев1 менэн генерал Мирсалих Биксуриндын,2 китаптарында башхорт мэхэлдэренец куп кенэ урнэктэрен курергэ мемкин.
XIX быуаттыц икенсе яртыЬында башхорт халхыныц поэтик ижадын ейрэнеу буйынса урыс галимдары ла куп эш башхара. Улар?ан С.Рыбаков, Р.Игнатьев, И.Покровский, М.Лоссиевский, Г.Потаниндар?ыц хезмэттэре айырыуса эЬэмиэткэ эйэ. Мэсэлэн, 1893-1894 йылдар?а Сергей Гаврилович Рыбаков тарафынан я?ып алынган йе?гэ яхын мэхэл Ьэм эйтем, 34 йомах Санкт-Петербургтары Рус география йэмгиэте архивында Ьахлана3.
Башхорт халхынын, уз арапынан сыххан ралимдарзан М.0мвтбаев, М.ТСыуатов Ьэм башкалар халхынын, ауы?-тел ижадын йыйыу, ейрэнеу, бастырып сырарыу эшенэ зур елеш индергэн. Мехэмэтсэлим вметбаев улар?ы РИЛМИ яхтан ейрэнеу буйынса ла куп эш башхара. Башхорт мэхэлдэренен, ин, яхшы елгелэре менэн урыс донъяпын таныштырыу махсатында ул, 1883 йылда уларзы тэржемэ итеп, "Справочная книга Уфимской губернии" исемле китапта бастырып cbiFapa1.
1895 йылда Ырымбур?а Мехэммэтгэлим ТСыуатовтыц башхорт мэхэлдэренен, зур FbiHa йыйылмапы донъя курэ.2 Ул мэхэл жанрыньщ тэбигэтен бик якшы ацлаган Ьэм улар?ы уз халкыньщ ижтимаги ацын сагылдыра торран мепим сыганак итеп караган.
Мэхэлдэр ЙЫЙЫНТЫРЫН э?ерлэгэндэ М.ТСыуатов улар менэн башха миллэт халыхтарын таныштырыу махсатын да куя, шуга ла бик у?енсэлекле елгелэр?е Ьайлап алып, ацлатмаларын да килтереп, башкорт Ьэм урыс телдэрендэ нэшер итэ. Шунда ух мэхэлдэр?ец хайпы осрахта, ниндэй МЭРЭНЭЛЭ хулланылыуы турапында фэпемле ку?этеузэр яЬай.
Лэкин айырым ралимдар, шулай ук хайпы бер узешмэкэр фольклорсылар башхарран был эштэр башхорт халхыньщ ауы?-тел ижадын, шул исэптэн мэхэл Ьэм эйтемдэр?е йыйыу, ейрэнеу бастырып сыгарыуза тэуге хезмэттэр генэ булып хала. Октябрь инхилабынан пун, ошо мепим мэсьэлэлэр менэн шегеллэнеу махсус РИЛМИ ойошмалар хулына кусэ. 1922 йылда ойошторолган Башхортостанды ейрэнеу йэмриэте Ьэм унан пун, булдырылган Башхортостан тел Ьэм э?эбиэт гилми-тикшеренеу институты у? тирэпенэ БИЛМИ кестэр?е туплап, халых ижадын йыйыу, ейрэнеу эшен киц йэйелдерэ. 1923 1924 йылдарза Р.Вилдановтыц башхорт мэхэлдэре йыйынтьгктары Эфелэ, Мэскэузэ нэшер ителэ. Был осорза афористик ижадты ейрэнеу, бастырып сырарыу эшенэ F-Амантай айырыуса зур елеш индерэ. Уныц 1936 йылда басылып сыххан "Башхорт мэкэлдэре" китабы был жанрзы ейрэнеузэ айырым урын алып тора. Автор у? китабында баш пуз итеп зур рына кулэмле мэхэл э бирэ, башхорт мэхэлдэренец социаль-тарихи ерлеге, уларзыц художество узенсэлектэре турапында эпэмиэтле фекерзэр эйтэ.
Р.Амантайзыц был хезмэте, мэхэлдэр буйынса айырым китап булып сыххан йыйынтыхтар менэн сарыштырранда, у? вахыты всен иц кулэмлеЬе булды. Унда мендэн ашыу мэхэл бирелгэн, уларра РИЛМИ классификация япалган. Тематик яхтан айырым булектэргэ айырып урынлаштырыу йэпэтенэн дэ был китап зэр фэнни эпэмиэткэ эйэ.
Бейек Ватан пурышы йылдарында ла фольклор эсэрзэрен, шул исэптэн мэхэл пэм эйтемдэрзе йыйыу, бастырып сырарыу эше тухталмай. Кирэй Мэргэндец "hyFbiui фольклоры"(Эфе, 1944) тигэн китабы 6biFa аных ми9ал була ала. Ундары халых ижады эсэрзэре , шул исэптэн мэхэл, эйтемдэр совет пурышсыларыныц рухи НЫХЛЫРЫН, хахшамас косен асых сарылдыра.
1951 йылда СССР Фэндэр академияпыныц Башхортостан филиалын ойоштороу Ьэм уныц составына Тарих,тел Ьэм эзэбпэт институтыныц индерелеуе фольклористиканы устереугэ, ошо елкэ буйынса куп кенэ РИЛМИ хезмэттэр эзерлэугэ РЭЙЭТ gyp ЙОРОНТО япай. ТСысха FbiHa вахыт эсендэ "Башхорт халых ижады "ныц 3 ТОМЛЫРЫ бастырып сыгарыла. 1954 йылда донъя кургэн беренсе томда (тезеусепе, редакторы, баш пуз Ьэм ацлатмалар биреусепе Э.И. Харисов) башхорт фольклорыныц теп жанрзарына, шул исэптэн мэхэлдэргэ хысхаса анализ япалган, уларзыц идея-тематик эЬэмиэте, халыхсанлыры мэсьэлэлэре кутэрелгэн. Шулай ух унда революцияга тиклем йыйылган 500-дэн ашыу мэхэл урынлаштырылган.
Был РИЛМИ басманыц баштсорт халкыньщ совет осорондагы ижадына барышланган есенсе томында ла (1955, Кирэй Мэргэн редакцияіш, баш Иуз менэн ацлатмалары) мэкэлдэргэ кин, урын бирелгэн.
1960 йылда Кирэй Мэргэн "Бангкорт халытс мэтсэлдэре" тигэн йыйынтытсты донъяра cbiFapa. Унда бетэЬе 3000-гэ ятсын мэтсэл (тулы эйтемдэрзэн баштса) индерелгэн. Уларзьщ Кирэй Мэргэн тарафынан терле ватсытта Ьэм терле райондарза халытс ауызынан йыйып алынган йэнле тел материалы булыуы, инеш мэтсэлэлэ идея-тематик анализ бирелеуе, жанрзын, ейрэнелеу тарихына кузэтеу япалыуы был хезмэттец тсиммэтен бермэ-бер арттыра.
Башкорт халытс ижадыныц афористик жанрзарынан мэтсэл, эйтем Ьэм йомактарзы ейрэнеу, уларзьщ жанр, художество узенсэлеген тикшереу буйынса Ф.А. Нэзершина РЭЙЭТ зур эш баштсарзы, был елкэлэге тэрэн йекмэткеле хезмэттэре менэн терки фольклорсылары араішнда кин, танылды. "Баштсорт халытс ижады. Мэкэлдэр Ьэм эйтемдэр" (Эфе, 1980), "Халытс пузе" (Эфе, 1983) исемле китаптары пэм баштса бик куп хезмэттэре менэн ул фольклорзьщ теоретик проблемаларын ейрэнеугэ лэ зур елеш индерэ.
Мэтсэлдэр пэм эйтемдэр телден, фразеологии берэмектэренэ инэ. Баштсорт теленен, оло галимы Ж.Р.Кейекбаев узенен, «Хэ?ерге баштсорт теленен, лексикапы Ьэм фразеологияпы» тигэн китабында мэтсэл Ьэм эйтемдэргэ тсарата бик ентекле ацлатма бирэ. Шул сэбэпле без китаптан мэтсэл Ьэм эйтемдэргэ -караган билдэлэмэне килтереу зэ урынлы булыр тип табабыз: «Стилистик ятстан мэтсэлдэр зэ, идиоматик эйтемдэр зэ телмэргэ пэр ватсыт экспрессивлытс мэгэнэЬе бирэ, телмэрзен, тасуирилырын кесэйтэ, унын, тьщлаусьша тэьсир итеу кесен арттыра Ьэм,
F9MYM9H, ТеЛМЭрзе 6ИЗЭКЛЭЙ»1.
Лэкин мэтсэлдэр менэн идиоматик эйтемдэрзен, арапындары айырманы мэтсэлдэрзен кешелек йэмгиэтендэге ижтимаги функцияпынан бигерэк тэ асытс курергэ мемкин. Билдэле булыуынса, мэтсэлдэр йэки таптсыр пуззэр, кешелек тарихынын, танынан алып, уньщ бетэ дэуерендэ, бигерэк тэ кешелек йэмгиэтенен, борошюратс осоронда, егет-нэсихэткэ ейрэнеу пэм тормоштагы элементтар нормаларзы Ьатслаура ендэу саралары булган, тип TcapapFa кэрэк. Икенсе терле эйткэндэ, пэр бер халытстын, (пэм телден,) мэтсэлдэрендэ уньщ бетэ практик педагогикапы тупланран; йэш быуынды пуз менэн егет-нэсихэт иткэндэ, тормош тэжрибэЬен йыйран елкэн быуын уценен, пуззэрен азатстан hep ватсыт мэтсэлдэр менэн нырытыр булган. Был традицияны хэзер э йыш кузэтергэ мемкин.
...Идиоматик эйтемдэр йэки тсыстсаса, эйтемдэр (поговорки), киреЬенсэ, тормошта кешелэрзе егет-нэсихэткэ, эхлатс нормаларына ейрэтеу функцияпын утэмэй пэм утэмэгэн. Мэсэлэн, уксэЬен ялтыратты, бурана утэ буре кура, бармак аша карай h.6. тибындагы фразеологик берэмектэрзен, (эйтемдэрзен,) егет-нэсихэткэ ейрэтеу M9F9Hahe юте. Улар тик телмэргэ экспрессив M9F9H9 биреу, уньщ тынлаусыга тэьсир итеу кесен арттырыу есен генэ тсулланыла.
Шуны ла билдэлэп утергэ кэрэк: эйтемдэр телмэргэ тасуири естэу менэн бергэ, фекерзе кинэйэлэп анлатыу есен дэ тсулланылган булырга тейеш. Эйтэйек, -касты урынына уксдИен ялтыратты.
Шулай уте Йэлил Риниэт улы Кейекбаев узенен, был хезмэтендэ мэтеэл пэм эйтемдэрзен килеп сырышына ла анытс билдэлэу индергэн.
Мэтсэлдэр пэм таптсыр Ьуззэрзен, cbiFaHaFbi ...Килеп СЫРЫШЫ ягынан баштсорт телендэге мэтеэлдэрзе тубэндэге ее теркемгэ булергэ мемкин:
1) куп халытстар есен дейем булган йэки дейем кешелек характерындары мэтсэлдэр. ТСул кулды йыуа. hap кемден бэхете у? кулында. Тамсы тамып таш тишер. Эйткэн hy? - атканук. Ьаулыгьщ байлыгьщ. Атстсылыга - ишара тигэн мэтсэлдэр хатта GopoHFo римдэрзэ, ЙЭРНИ латин телендэ лэ булган1.
...Ьэр хэлдэ ул мэтсэлдэр бик 6opoHFO замандарза халытстарзын, терле юлдар менэн аралашыуы пеземтэпендэ таралгандар, тип icapapFa кэрэк. Был хэл, пис шикЪез, мэтсэлдэрзен, бик 6opoHFO булыуын курпэтэ.
CaFbiiiiTbipbiFbi3 йэнэ: Кешегэ баз тсазыма, у?ец твшеріївн,. Ьауалагы торнанан тсулдагы сыпсык якшы тигэн мэтсэлдэр венгер телендэ (Й.Балаша. Венгерский язык, 1951, стр. 182-185), э эйткэн hy?-аткан у-к тигэн мэтсэл фин телендэ, ни сэсАэц - шуны урырЬьщ - коми-зырян телендэ, тимерзе кызыуында Ауте, кем икмэген ашаЬан, шуньщ йырын йырларЬьщ - немец телендэ бар. Килтерелгэн мэтсэлдэр баштса бик куп телдэрзэ лэ осрай.
2) ТСэрзэш телдэр менэн уртатс булган мэтсэлдэр.
Билдэле булыуынса, баштсорт теле терки телдэре теркеменэ -карай пэм терки телдэре бер-берепенэ ятсын тсэрзэш телдэр. Терки телдэре уз сиратында монгол пэм тунгус телдэре менэн бергэ бер-берепенэ тсэрзэш булган алтай телдэре гаилэпен тэшкил итэ. Лэкин монгол пэм тунгус-манжур телдэре терки телдэрендэ, шул иеэптэн баштсорт теленэ, алые тсэрзэш телдэр панала.
Терки телдэре менэн тарихи дейем булган мэтсэлдэр баштсорт телендэ тары ла куберэк осрай. Хатта бынан тугыз йез йыл элек, 1068-1072 йылдарза, урта быуат тел галимы М.ТСашгаризын, «Дивани легэт эт-терк» («Терки телдэренен, пузлеге») тигэн китабында теркэлгэн мэтсэлдэр баштсорт пэм баштса терки телдэрендэ эле лэ тсулланыла.
CaFbiiiiTbipbiFbi3 (баштсортса пузмэ-пуз тэржемэ итеп алына): Ир hy$e бер (булыр). Куккэ теквріїдн, йе?ецэ твшвр. Агасты о?он ки$, тимерзе KbiQTca KHQ. "Коро aFac эйелмэс. ТСуртстсанга -куш куренер. Аш таты - то?. Эт тешлэмэ$, ат типмэр тимэ. Ут тетенЬе?, егет я&гкАы? булмадЪ..Ъ. (Мэхмут ТСаішари. Дивани... 1929 й. І-ІІІ том).
3) Теп баигкорт теле ерлегендэ барлыктса килгэн, баштсорт теленен, узенэ генэ хае булган мэтеэлдэргэ килгэндэ, уларзы тсайпы бер специфик билдэлэргэ тсарап, фэтеэт шартлыса Бына теп баштсорт мэтеэлдэре тип атарра мемкин. Мэсэлэн, ТСурай тартЬац, квй булыр, бурэнэ тартЬан, ей булыр.
Артабан Балим мэтеэл h9M эйтемдэрзе теркемдэргэ булеу, йэгни уларзьщ классификацияпына тутстала.
«Фразеологик берэмектэрзе терле кузлектэн СЫРЫП классификацияларга мемкин. Уларзы теркемлэгэндэ гэзэттэ телден пузлек составына ингэн берэмек итеп тсарап h9M ан,латтсан мэгэнэпенэн СЫРЫП классификациялайзар, ЙЭРНИ лексик-семантик принципты нигез итеп алалар. Лэкин фразеологик берэмектэрзе был рэуешле теркемлэу (классификациялау) бер ятслы Fbma була пэм уларзьщ эске тэбигэтен тулыпынса асып бирмэй.
Асылда, айырым пуззэр кеуек ук, фразеологик берэмектэрзен дэ ике ЯРЫ бар: 1) лексик-семантик ЯРЫ, сенки, эйтелгэнсэ, улар билдэле бер МЭРЭНЭ белдерэ пэм телдед ДЄЙЄМ пузлек составына тсарай; 2) грамматик ЯРЫ, сенки фразеологик берэмектэр, айырым пуззэр кеуек ук, бер ятстан, телмэрзэ (пейлэмдэ) билдэле бер грамматик функция утэп килпэ, икенсе ятстан, уззэре бетен бер пейлэмдэн (ябай Ьэм тсушма пейлэмдэн) TopopFa мемкин. Шулай итеп, айырым пуззэрзец лексик M9F9H9he булган кеуек, фразеологик берэмектэрзен дэ лексик Ьэм грамматик мэгэнэлэре бар. Айырма тик шунда: айырым Ьуззэр бер генэ лексик берэмектэн тора: мэсэлэн, танауын кутэрэ йэки танауын айва элгэн(ЙЭРНИ эрелэнгэн) пэм борсатс СУШ (матстана)».
Мэтсэлдэрзе билдэлэуге, уларзьщ тэбигэтен асытслаура куренекле фольклорсы ралим Салауат Бэлин дэ шатстай етди тутстала. Ул узенен «Тел астсысы халытста» (вфе, «Китап», 1993, 224 бит) китабында ошондай фекерзэр эйтэ: «Мэтсэлдэрзен йекмэткепен пэр ватсытта ла тулы, бер фекер тэшкил итэ, myFa курэ ул тамамланган фраза, пейлэм рэуешендэ бирелэ. Фекер мэтсэлдед логик кэузэлэнеше, э пейлэм унын, синтаксик ЯБЫН билдэлэй. Мэтсэл заман пынауын уткэн, исбатланган, бэхэсйез дереслекте сагылдырранлытстан, уларзын, купселеге ысынбарлытсты объектив раслаура тсоролган була». Синтаксик ятстан мэтсэлдэр, нигеззэ, хэбэр Ьейлэм, теркэуеспез тсушма Ьейлэм формаЬы ала: атссалыньщ тсулы уйнай, атссаЪьщьщ ку е уйнай; сэлэм бирмэгэн бер оятлы, яуап бирмэгэн мен оятлы h.6.
Мэтсэл, рэзэттэ, caFbiuiTbipbiy, аллегория, йэнэшэлек, метафора ярзамында ойоша. Мэсэлэн, йез курке патсал, пуз курке - мэтсэл; ир-егеттен, оялыуы - иман агасыньщ бегелеуе; тсар башына кар етер Ь.б. Лэкин бетэ мэтсэлдэр зэ поэтик образлылытстса нигезлэнгэн тип эйтеу тулыЬынса дерес булмас ине. Уларзыд кубеЬе ысынбарлытсты, тирэ-йунде борон-борондан кузэтэ, ейрэнэ килеу ЬеземтэЬендэ тыуран Ьырымта, дейемлэштерелгэн фекер рэуешендэ эйтелэ. Бындай мэтсэлдэр уззэренен, тура мэгэнэпендэ лэ, кусерелгэн мэгэнэпендэ лэ тсулланылырга мемкин. Мэтсэлдэ дейемлэштереу кесе ни хэтле юрары булпа, унын кусмэ мэрэнэпе лэ, тсулланыу сферапы ла кидерэк була. Себеште ке$ панащар, бе? тсапсытста ятмай кеуек бер TcapayFa ябай Fbma куренгэн мэтсэлдэрзед зур дейемлэштереу кесенэ эйэ булыуы ятсшы куренеп тора.
Башкортостан Республикапыныд Фэндэр академияпыныд академигы, профессор З.Р.Уратссин - фразеология фэненэ куп хезмэттэр биргэн белгес. Фразеологик берэмектэр, мэтсэл пэм эйтемдэргэ тсарата билдэлэмэлэрзе ул узенед 1980 йылда уте басылып сытскан «Тел курке» китабында ла бирэ. Унын, фекеренсэ, фразеологик берэмектэр мэтсэл пэм эйтемдэрзэн бер нисэ билдэИе буйынса айырыла:
фразеологик берэмектэр тешенсэ, анлатмалар, э мэтсэлдэр тсатмарлы уй-фекер белдерэлэр.
Мэтсэл узенед тура мэгэнэпендэ лэ мэтсэл булып тсала, ЙЭРНИ тура M9F9H9he менэн кусмэ мэрэнэЬе арапында сик йэки зур айырма юте. Э фразеологик берэмек тик кусмэ МЭРЭНЭЛЭ генэ берэмек була ала.
фразеологик берэмектэр ысынбарлытс куренештэрен атау пэм кэузэлэндереу функцияпын утэй. Тимэк, уларза тешенсэ образ аша сагылдырыла. (Ауылда батыр, тсуш йерэкле кешелэр йэшэгэн. Э.Вахитов). Э мэтсэлдэрзэ атама биреу функцияпы тугел, э тормош-кенкуреш, ысынбарлытс хатсында фекер йеретеу сагылдырыла. Улар тормош куренештэренэ тсарата дейемлэштерелгэн 6aha биреу, егет-нэсихэт, менэсэбэт белдереу функцияпын утэйзэр. Был урында фразеологик берэмектэр менэн отсшашлытс образлылытста куренэ.
мэтсэл, эйтемдэр пэр ватсыт пейлэм формапында, э фразеологик берэмектэр башлыса Ьузбэйлэнеш формапында булалар, уларзы ниндэй зэ булпа бер пуз теркеменэ тсаратырга мемкин. Мэсэлэн: ил твкерЪэ, кул булыр (тсушма пейлэм); таш 6dFep - тсаты куцелле (сифат); баштан ашыу - артып китеу (тсылым) h.6.
фразеологик берэмектэр пейлэм кисэге булып тсулланыла, шул артсала телмэрзэге баштса пуззэр менэн тыплз бэйлэнешкэ инэ пэм терле формала килэ. Э мэтсэлдэр телмэргэ бетен кейе генэ алына (мэсэлэн, диалогтарза), йэки «тип, тигэндэй, эйтмешлэй» h.6. шунын, кеуек Ьуззэр аша бэйлэнеп килэ.
Эйтем тезелеше пэм M9F9H9he менэн фразеологик берэмеккэ ятсыныратс тора. Эйтемдэр, мэтсэлдэр кеуек егет-нэсихэт йекмэткеле булмайынса, куберэк ысынбарлытс куренештэренен, дейемлэштерелгэн атамапы рэуешендэ кусмэ мэгэнэлэ тсулланыла. Улар грамматик ятстан тсатып тсалган, телмэрзэ лэ узгэрешЬез тсала. Мэслэн, aFau оло мин ур, Ьин белгэнде киптереп элгэн, атс эт бэлэЬе кара эткэ h.6. Бындай эйтемдэр, пис шикпез, фразеологияга тсарай.
Ралим бетэ мэтсэл пэм эйтемдэрзе лэ фразеологик берэмектэр рэтендэ харау дерес булмас ине, тигэн фекер кутэрэ. Был фразеология фэненен, уз объектын билдэлэузе кжка cbiFapa, фразеологик берэмектен, у?енэ генэ хас булган сифаттарын асыклаузы кыйынлаштыра, ти ул.
Баигкорт халкыныц ауы -тел ижады хомартхылары 1972-1985 йылдар?а беренсе тапкыр куп томлык рэуешендэ донъя курэ. Был РИЛМИ тупламала мэкэл Ьэм эйтемдэр айырым том тэшкил итэ. Э?ерлэнеп яткан яцы ба9мала уларга куберэк урын бирелэсэк.
Тимэк, башкорт халкыныц мэкэлдэрен, эйтемдэрен йыйыу Ьэм ейрэнеу?ец бай тарихы бар.
Был йэЬэттэн Теркиэлэ лэ билдэле эш башкарыла, бигерэк тэ боронро терки комарткыларын бастырып cbiFapbiy, терексэгэ тэржемэ итеу Ьэм ейрэнеу буйынса курелгэн саралар бетен терки фольклористикаїїьі есен айырыуса киммэтле.
МЛСашрари ыц "Диван-и лерэт-ит-терк" китабыньщ тсулъядма кусермэЬенец бер данаЬы Истанбулда Ьаклана. Бэрэп телендэге оригиналдыц ошо кендэргэ тиклем килеп еткэн беренсе кусермэЬе ул. Был Ьу?лек беренсе тапкыр 1915-1917 йылдар?а ее том булып Теркиэлэ басылып cbiFa. Уньщ ее томы ла 1939-1940 йылдар?а Бесим Аталай тарафынан терексэгэ тэржемэ ителэ. Ьу?лектэ 291 мэкэл Ьэм эйтем, 300-гэ якын терле йекмэткеле йырзар?ан езектэр, шулай ух дурт юллык ширыр?ар килтерелгэн.
M.TCaniFapn Ьу?леге беренсе булып немец телсеЬе К.Броккельман тарафынан ентеклэп тикшерелэ. Ралим, унан Ьайлап алып, 1928 йылда терки Ьузлегенец беренсе томын бастырып cbiFapa.
Йософ Баласагундыц "Котадгу билиг" поэмаЬыныц гэрэп графикалы, "КэЬирэлэ Ьэм Наманганда Ьахланган, шулай уте уйгыр графикалы, Венала Ьакланган кусермэлэренец ecehe лэ 1942-1943 йылдарза Истанбулда нэшер ителэ.
Эхмэд-Эдип Йегнэки?ец XII быуат азаилнда, XIII быуат башында я?ылган "Атабат ул-хакаик" поэмаЬыныц тел би эктэренэ, образлы тэрбирзэргэ бай булыуы, куп кенэ мэкэл Ьэм эйтемдэрзе у? эсенэ алыуы менэн терек фольклорсыларыныц игтибарын да йэлеп итэ. Был эсэр ец ее кусермэЬе табылган, улар Истанбул китапханаларында Ьаклана. Был кусермэлэрзец тврек теленэ тэржемэЬенец P.P. Арат тарафынан 1951 йылда Истанбулда басып сырарылыуы уларзы Ьэр яклап ейрэнеугэ булышлык итте. Поэманьщ икенсе кусермэЬе беренсе донъя hyFbiuibi йылдарында табыла, уны ейрэнеу менэн терек ралимы Н.Асым шврвллэнэ. Терексэгэ тэржемэЬе 1915 йылда Истанбулда донъя курэ. Академик Э.Е. Бертельс, Н.Асым нэшер иткэн был комарткынын, художество узенсэлектэрен тикшереп, айырым мэкэлэ бастырып cbiFapFaH1.
Азиз Акташ "Эмэл"2 журналында басылган "Ата сезлэри" (мэкэлдэр) тигэн мэкэлэЬендэ был жанрзыц художество узенсэлектэре буйынса кузэтеузэр яЬай, уларзыц терек халкыньщ ауыз-тел ижадында меЬим урын алып тороуын билдэлэй.
Рэшид Рэхмэтле Арат "Эски турк шиири" (BopoHFO терек ширриэте)3 китабында мэкэлдэрзец поэтик тэбигэтен Ьурэтлэй, боронронан килгэн халык ижады эсэрзэренец йэшэусэнлеген уларзыц СЭНРЭТИ югарылыкта булыуы менэн дэлиллэй.
вмэр Асым Аксой "Атасезлэри вэ дэйемлэр" ("Мэкэлдэр Ьэм эйтемдэр") китабында4 мэкэл Ьэм эйтемдэрзец иц якшы урнэктэрен туплап киц катлам укыусыларга еткерэ.
Мэкэл Ьэм эйтемдэрзе йыйыу, бастырып сыгарыу, уларзы сэнгэт эсэре булыу йэЬэтенэн тикшереу эштэре алып барыу буйынса Теркиэлэ 0мэр Фарук Акун, Дэпри Дилчин, Эхмэт Мухтар Эрдэмир, Садетдин НузИэт (Эргун), Вэлэд Избудак, Ахмэт Талат (Онай), Талат Тэкин Ьэм башка куп кенэ фольклорсы-ралимдар зур хезмэт курЬэте.
Мэкэл Ьэм эйтемдэрзе махсус ейрэнеу буйынса хезмэттэр, элбиттэ, югарыла Ьанап сыккандар менэн генэ сиклэнмэй. Лэкин тюркологияла, шул исэптэн башкорт Ьэм терек фольклористикаЬында, мэкэл Ьэм эйтемдэр проблемаЬы буйынса эш, нигеззэ, тасуирлау йунэлешендэ алып барыла, ремумэн, теоретик мэсьэлэлэр етерлек дэрэжэлэ кутэрелмэи. Шуга курэ конкрет терки халыктарзыц афористик ижадын, шул исэптэн башкорт Ьэм терек мэкэл, эйтемдэренец художество у?енсэлектэрен сарыштырма ейрэнеу айырыуса актуаль те9 ала. Былар?ыц барыЬы ла диссертация есен тема Ьайлап алыу?а Ьэм тикшереу объектын билдэлэу?э теп дэлил булып хе?мэт итте.
Диссертация эшенец актуаллеге башкорт Ьэм терек халыктары есен хае мэкэл, эйтемдэрзец поэтикаЬындагы, ысынбарлык куренештэрен художестволы дейемлэштереу принциптарыныц, теленец сарыштырма планда ейрэнелмэгэн булыуы менэн билдэлэнэ. Был ике халыктыц мэкэл Ьэм эйтемдэренец поэтик узенсэлектэрен сагыштырып ейрэнеузец меЬимлеге ошолар менэн дэ ацлатыла.
Икенсенэн, был хезмэт узендэ бэйэн ителгэн Ьэм анализланган ауыз-тел ижады материалдары менэн терки халыктар ижады тарихын я?ыуга, антологияЬын тезеугэ билдэле бер елеш индерэ алыр, тип ышанабыз.
всенсенэн, диссертацияга йэлеп ителгэн боронро дэуерзэ Ьэм у рта быуаттар?а тыуран мэкэлдэр, эйтемдэр, бигерэк тэ улар?ыц терле кусмэ кэбилэлэргэ карагандары, терки телдэрзец тарихи усешен сарыштырма ейрэнеузэ, айырым Ьуззэрзец семантик Ьэм структур яктан узгэреш кисереуен кузэтеузэ файзаланылырга мемкин.
Дуртенсенэн, Теркиэлэ борондан килгэн Ьэм хэ?ер зэ йэшэгэн, терек теле Ьейлэштэрендэ боронголокто Ьаклаган кусмэ кэбилэлэрдэн алынран мэкэл Ьэм эйтемдэрзец диссертацияла мисал рэуешендэ ацлатмалары менэн бирелеуе урта быуат терки?эренец кусеш процесын, этник узенсэлеген, уларзыц лексик-грамматик вариантлылырын, шулай у к башка меЬим узенсэлектэрен ейрэнеу есен сыранак булыр.
Бишенсенэн, бангкорт Ьэм терек халыхтарыныц мэхэлдэрен, эйтемдэрен сагыштырып ейрэнеу Урта Ьэм Узэк Азияныц, Кенсыгыш Европаныц, Яхын Квнсыгыштьщ РЭЙЭТ зур территорияпында терки эзэби теле барлыхха килеу?э боронго терки тел хомартхыларыныц ftoFOHTohoH билдэлэргэ мемкинлек тыу?ыра.
Алтынсынан, дерес Ьэм тулы теоретик тикшеренеузэр булранда рына, мэтсэл Ьэм эйтемдэрзец академик басмаларын юрары фэнни ниге зэ эзерлэп cbiFapbipFa мемкин.
Ремумэн, тикшереу есен Ьайланран теманыц актуаллеге бер яхтан, башхорт Ьэм терек мэхэлдэренец, эйтемдэренец поэтик узенсэлектэренец 6biFa тиклем сагыштырып ейрэнелмэуе Ьэм, икенсе яктан, кутэрелгэн мэсьэлэлэрзец теоретик эЬэмиэте менэн дэ билдэлэнэ.
Тикшеренеузен махсаты Ьэм бурыстары.
Хезмэттец теп махсаты башхорт Ьэм терек мэхэлдэре, эйтемдэре ысынбарлых куренештэрен художестволы дейемлэштереу принциптарыньщ дейем Ьэм уртах яхтарын ейрэнеузэн тора. Теп махсаттан СЫРЫП тубэндэге конкрет бурыстар хэл ителэ:
а) баппсорт, терек халыхтары мэхэл Ьэм эйтемдэренен, яцы apaFa тиклемге осорзо эсенэ алран боронрологон, килеп СЫРЫШЫН я?ма сыранахтар, шулай ух терки телдэре хомартхылары мисалында нигезлэу, уларза тормош ысынбарлыгыньщ кэузэлэнешен курЬэтеу;
б) мэхэл Ьэм эйтемдэргэ харата хайЬы бер дейем теоретик мэсьэлэлэрзец хуйылышына кузэтеу яЬау;
в) мэхэл Ьэм эйтемдэргэ идея-тематик анализ яЬау;
г) башхорт Ьэм терек мэхэлдэренец, эйтемдэренен поэтик у?енсэлектэрен тикшереу, шул исэптэн образлылых мэсьэлэлэрен, эпитет, сагыштырыу, метафора, йэнлэндереу, ирония, гипербола кеуек художестволы Ьурэтлэу сараларын, рифма, метрика, рэдиф, аллитерация терзэрен билдэлэу, мэхэл Ьэм эйтемдэр?ец телен (лексик, морфологик, синтаксик, диалект пэм боронголок узенсэлектэрен) тикшереу.
Диссертацияла шулай ух мэхэл Ьэм эйтемдэрзэ йекмэтке менэн форма берлеге, хальгк ауыз-тел ширриэтенец айырым тенденцияларын асытслау, бер ук мэхэл, эйтемдэрзец терле йекмэтке алыуы, хатта хапма-харшы МЭРЭНЭ ацлатыуы кеуек мэсьэлэлэр зэ карала.
Фэнни ЯНЫЛЫРЫ.
Башхорт Ьэм терек халыктары мэхэлдэренец, эйтемдэренец узенсэлектэре, уртах сифаттары беренсе тапкыр саБыштырма планда тикшерелде. Мэхэлдэрзец тарихи усешен, тэбигэтен, поэтик асылын ейрэнеу нэтижэпендэ уларзыц был халыхтарзыц уртах мирабы булыуы нигезлэнде.
Хезмэттэ шулай ух мэхэлдэрзэге, эйтемдэрзэге образлылых мэсьэлэпе лэ беренсе тапхыр киц планда тикшерелэ, образдарзыц куп терле булыуы курпэтелэ, мисалдар нигезендэ ацлатмалары менэн уларзыц классификацияпы бирелэ. Мэхэл пэм эйтемдэрзец образлылырынын, быра тиклем ейрэнелмэуе пеземтэпендэ айырым образдарзыц атамалары булмауы билдэлэнде, диссертант тарафынан улар есен яцы атама-терминдар индерелде.
Мэхэл Ьэм эйтемдэрзэге рифмаларзыц узенсэлектэре лэ киц тикшереу объекты булып тора. Рифма тыузырыуза ендэрзец урынлашыу тэртибе, сиратлашып, хабатланып килеу законлыктары курпэтелэ. Рифмалар ендэр составы буйынса классификацияланып, уларзыц 24 тере билдэлэнэ, пэр тер буйынса мисалдар килтерелэ.
Диссертацияла башхорт Ьэм терек паремик ижады буйынса, быра тиклем булган фэнни хезмэттэрзэн айырмалы рэуештэ, мэхэл Ьэм эйтемдэрзец художестволы Ьурэтлэу саралары, ритмикапы Ьэм составы киц планда тикшерелэ. Уларзаил ритмик быуындарзыц, ижектэрзэге басым тэртибенец, улсэмдэрзец, интонацияларзыц, шигриэтлелекте кесэйтеу менэн бер рэттэн, фекерзе тэрэнэйтеуе, йекмэткене байытыуга хезмэт итеуе, йэгни художество саралары яр амында йекмэтке менэн форманыц бер бетон булып эуерелеуе турапында етди кузэтеузэр япала.
Тикшеренеу материалдарынын сыганахтары буларах, диссертацияла хайпы бер 6opoHFO терки язма хомартхылар, башхорт Ьэм терек телдэрендэге фразеологик пузлектэр, шулай ух мэхэлдэр, эйтемдэр йыйынтыхтары файзаланды.
Хэзерге кендэ Теркиэлэ йэшэгэн кусмэ хэбилэлэрзэн беззен, тарафтан язып алынган 500-гэ яхын мэхэлдэр Ьэм эйтемдэр картотекаЬы естэмэ сыганах буларах хулланылды.
Тикшеренеузен теоретик эЬэмиэте паремик жанр теорияпын тэрэнэйтеугэ, уны артабан устереугэ булышлых итерлек фэнни нэтижэлэр япалыуы, мэхэл Иэм эйтемдэрзэ рифмалар тыузырыуза ендэрзец урынлашыу тэртибе законлыхтары, ритмик быуындарзын тезелеше Ьэм тэбигэте, образлылых мэсьэлэлэренец киц планда тикшерелеуе менэн билдэлэнэ.
Диссертациянын практик эЬэмиэте башхорт Ьэм терек мэхэл дэренец, эйтемдэренец узенсэлектэрен сагыштырма ейрэнеу нэтижэпе тураЬында айырым фэнни хезмэт бастырып сыгарыу мемкинлеге, шулай ух диссертация эшенец терки халыхтар фольклоры, уныц тарихы буйынса йыйынтых эзерлэузэ файзаланыла алыуында. Хэзерге вахытта был хезмэттэ тупланган материалдарга нигезлэнеп, диссертант тарафынан терексэ ацлатмалы фразеологик пузлек тезеу эше алып барыла.
Тикшеренеу нэтижэлэрен югары ухыу йорттарында, колледждарза Ьэм мэктэптэрзэ паремик жанрзыц художество узенсэлектэре буйынса дэрестэрзэ, шулай ух студенттар тарафынан докладтар, курс Ьэм диплом эштэре эзерлэузэ хулланырБа мемкин. Был хезмэтте башхортса-терексэ эзэби эсэрзэрзе тэржемэ итеузэ, тэржемэселэр эзерлэузэ сыранах буларах файзаланырга мемкин.
Диссертациянын структураЬы.
Хезмэт инештэн, ее булектэн, йомраклаузан, библиографиянан Ъэм тсушымтанан тора.
