Содержание к диссертации
Сарсухан 4-24
БОБИ 1. Истилохдшносй ва проблемахои назарии он 25-72
1.1. Матолиби мукаддамотй 25-40
1.2. Бахсхри назарй ва усулхои ташаккули истилохрти ичтимой ва сиёсй дар забони точикй 40-51
1.3. Меъёрсозй ва принсипхри гузиниши истилохоти ичтимой - сиёсй — 51-57
1.4.Усул ва кридах,ои истилохсозии забони тоники дар даврони шуравй 57-72
БОБИ 2. Вожасозй ва истилохофаринй дар забони форсии дари— 73-133
2.1. Матолиби мукаддамотй « 73- 75
2. 2. Огози таълиф, тарчума ва пайдо шудани зарурати истилохофаринй 76-83
2. 3. Давраи нашъунамо ва ташаккули истилохот- 83-97
2.4. Давраи таназзул ва пастшавии сатхи истилохсозй 97-109
2.5. Истилохсозии забони точикй дар давраи маорифпарварй 109-133
БОБИ 3. Инкишофи истилохоти нави ичтимоиву сиёсиизабони точикй 134-194
.3.1. Матолиби мукаддамотй 134-141
3. 2. Давраи чустучуи рох, 141-155
3. 3. Давраи гузиниш ва меъёрсозй 155-191
3. 4. Давраи нармиш ва бознигарии эхтиёткорона 191-192
3. 5. Давраи бозгашт ба суй анъанахри гузашта ва корбурди тачрибаи хамзабонон 192-194
БОБИ 4. Инъикоси истилохоти ичтимоиву сиёсй дар фарханг ва лугатномахои забони точикй 195-234
4. 1. Матолиби мукаддамотй 195-203
4. 2. Фархднг ва лугатномах,ои нави ичтимову сиёсии забони точикй 203-217
4. 3. Тахияи лугатномах,о барои мактабу маориф 218-227
4. 4. Тахдяи лугатномахри сохдвй ва тахассусй 227-234
БОБИ 5. Бознигарии усулхои асосии истилохсозй 235-269
5.1. Матолиби мукдддамотй 235-242
5. 2. Имкониятх,ои калимасози ва истифодаи онх,о дар истилох,созй 242-249
5. З.Манбаъх,ои истилох,офаринй 249-267
5. 4. Сифат ва чигунагии истилох,от 267-269
Хулоса 270-277
Фехристи ихтисорах,о 278-279
Фехристи адабиёти истифодашуда 280-308
Введение к работе
Ахамияти ил мни мавзуъ. Мачмуи вожаву истилохоте, ки миллатхои гуногуни чахон дар тули таърихи мавчудияти худ сохта ва ба кор бурдаанд, ойинаест, ки дар он шеваи зиндагии суннатй ва фархангу тамаддуни онхо мунъакис гардидааст. Баррасии таърихи ташаккули истилохот бисер лахзахои печидаи хаёти сиёсй ва ичтимой ва хатто дарачаи тараккиёти ин ва ё он сохаро дар мархилахои мухталифи шаклгирии миллатх.о равшан месозад. Ин луготу истилохот, чунон ки медонем дар хеч. забон муддати дароз собит намемонад. Х,ар андешаи нави маънавй ва хар падидаи тозаи моддй, ки дар чрмеа пайдо мешавад, тагйирот ва дигаргуние дар низоми вожагон ва истилохоти чории забони он чомеа падид меоварад.
Ин андешаву афкори нави ичтимоиву сиёсй ва ашёи тозаи моддй, ки мусалламан дар к,олаби луготу истилохот баён мешаванд, агар парвардаи зехн ва сохтаи андешаи миллат бошад, равшан аст, ки асбоби эътибору иктидори миллат ва гановати забони он мегарданд. Вале агар ин тахаввулоти фикрй ва падидахои нави моддй хосили тачовузоти низомй ва ё нуфузи сиёсиву иктисодии бегонагон бошад, ки дар хар сурат амри гузаранда ва мувакдатист, агар боиси нобудии миллат нагардад хам, метавонад то хадди зиёде бунёди миллат, аз чумла забони онро такон дихад. Дар натича агар забони мавриди хамла заминахои мустахками фархангй надошта бошад, аз эхтимол дур нест, ки дар асари ин тахаввулот агар аз байн наравад хам, ночор аст то муддате таъсир ва нуфузи забони бегонаро тахаммул кунад. Вале агар вай пояхои устувори забони ва пуштибонии кавии фархангй дошта бошад, мумкин аст аз ин бархурд суду фоидае хам ба даст оварад ва аз он кавитару ганитар берун барояд.
Аз огози пайдоиши худ забони форсии дари ба гайр аз назму наср дар заминахои илму фан, фалсафаву адаб, мавзуъхои сиёсиву ичтимой ва фаъолиятхои идориву хукукді ба кор рафтааст. Гувохи ин даъво китобхр ва таълифоти фаровонест, ки дар хар яки ин риштахр навишта шуда, то имруз ба чо мондаанд. Суханварону суханшиносон дар тули садахо барои баёни чунин маъно ва мафхумхои гуногун садхр вожаву таркибот сохтаанд, ки хар кадоми онхр дар забон чойгохи худро доштаанд ва мо метавонем бо онхо, хатто имруз хам як микдор мафхумхои тозаи ичтимоиву сиёсй ва илмиву фаннии мавриди ниёзи худро ифода кунем. Вале икрор бояд шуд, ки тавоноии забони форсии дари дар гузашта дар заминай донишхои кддим ва муносибатхри сиёсиву ичтимой ва робитахои иктисодии мувофик, ва муносиб барои он даврахр будааст.
Дар рузгори мо вазъ ба куллй тагйир ёфтааст. Доманаи муносибатхои сиёсиву ич,тимой ва кашфиётхои илмии башарият ба андозае густариш пайдо кардааст, ки дар хар соха хазорон лугату истилохоти тоза сохта ва ба кор бурда мешавад. Мутаассифона, тайи чанд садсолаи охир, чунон ки мебинем дар кдламрави забони мо на инкилоботи азими ичтимоиву сиёсй ва на кашфиёту ихтирооти мухимме ба вучуд омадааст, ки барои баёни онхр ниёз ба сохтани калимаву истилохоти нав пеш омада бошад. Хдтто дар бисер маврид он бозёфтхре, ки дар баъзе риштахри илм, чун адабиёту хикмат, нучуму тиб ва амсоли он гузаштагони мо ба даст оварда буданд, дар садсолахри рхир фаромуш шудаанд.
Бинобар ин барои ифодаи ин сели хурушони мафхумхри ичтимриву сиёсй, ки аз хар гушаву канори чахрн ба суй мо чорист ва хоху нохох, МР бряд ба шакле рнхрро баён кунем, умед бастан танхо ба таркиби лугавй ва истилохоти даврахри пешин рохи х,алли ин масъала намебошад. Баргардонидан ва ба хар кимате, ки бошад «точикй кардан»-и хазорон мафхум, ки микдори онх,о руз то руз дар афзоиш аст, на имконпазир аст ва на рохи начрт. Пас ррхи дуруст кадом аст?
Ин суолест, ки забони форсии дари дар гузашта ва забони муосири точикй аз ибтидои садаи XX cap карда то ба имруз борхр ба он бархурд кардааст. Бисер вактхо мебинем, ки сохибони забон ба ин суол чавоби солим до да ва до да истодаанд.
2. Интихоби мавзуи тахкикот. Забони муосири точикй низ тайи 70-80 соли ахири инкишофи худ дар заминай истилохсозй тачрибахои фаровони амалй ва андешахои муфиди назарй хосил намуда ва аз нигохи созмонй низ дар ин ришта корхои зиёде анчрм дода шудааст. Бояд аз ин дастовард ва тачрибахо, хох нек бошанд ва хох бад бахра гирем ва бубинем, ки забони мо дар ин арса аз кадом манобеъ истифода намуда ва чй вижагихое дорад, кадом шохаи он бештар рушд карда ва кадом чанбаи он заиф мондааст, нуфузи забонхои бегона, махсусан забони русй дар ин соха чигуна аст ва барои рафъи ниёзмандихои хеш аз кадом шевахои вожагузинй ва аз кадом усулхои истилохсозй истифода кардааст ва амсоли он. Барои ба ин суолхо чавоб пайдо кардан пеш аз хама бояд таърихчаи ташаккули истилохоти нави забони точикй ва чараёни инкишофи он дар даврони шуравй амик, хамачониба ва аз нигохи танкидй мутолиа ва баррасй гардад. Зеро дар хамин давра аст, ки нуфузи фархангу тамаддуни чадид дар хаёти моддй ва маънавии точикон пахн мегардад ва тахти таъсири тахаввулоти таърихй ва падид омадани дигаргунихои бунёдии ичтимоиву сиёсй ва фарханги, махсусан пас аз Инкилоби Октябр, раванди тачдид ва навсозии забони точикй, ки зарурати он хануз дар охирхои асри XIX ба миён омада буд, шакл мегирад ва акнун бо номи расмии «забони точикй» дар Осиёи Миёна вориди мархилаи нави рушду такомули худ мешавад. Вобаста ба ин дар бахши истилохсозии забони точикй хдм, ки яке аз кисматхои таркибй ва бозтоби нерумандии забон мебошад, мархилаи нав огоз мегардад ва риштаи истилохоти нави ичтимоиву сиёсии он ба маънои имрузй ташаккул меёбад. Илова бар ин дар хамин солхо барои танзими ин соха усул ва меъёрхои ягона сохта ва мукаррар мегардад, ки он меъёрх,о ва аксарияти истилохоти бар асоси онх,о баргузида дар забони тоники имрузх,о хам чорй мебошанд.
Пас аз сохдбистиклол шудани ТРЧИКИСТОН равшан аст, ки накши сиёсй ва ичтимоии забони точикй ба сифати забони давлатй ба маротиб афзудааст. Инак садхр асноди сиёсй ва мадорики расмии давлатй ба ин забон тахия шуда, руз то руз зарурати тарчумаи матнхри мухталиф ва осори илмй аз забонхри гуногуни дунё ва вобаста ба он баргардонидан ва ё сохтану пардохтани калимаву ИСТИЛРХРТИ нав пеш омада истодааст. Ба ин муносибат ин шохаи хамеша дар холи инкишофу такмили забони давлатй бояд тавоноии баёни хадди акал истилохрти ичтимоиву сиёсии мавриди ниёзи давраро хосил намояд ва онхо бояд якрангу яксон ва санчидаву собит мукаррар гарданд.
Дара чаи пажухиши мавзуъ. Бино ба арзишу ахамияти ичтимоиву сиёсие, ки масъалаи истилохсозии нави забони точикй аз огози пайдоиши худ (охири солхои 20-аввали солхри 30-юми асри XX) касб карда буд, дар чомеаи фархангии он срлхри Точикистон нихрят гарм ва гохе бисер шадид мавриди бахсу мунозира карор гирифт. Пас аз хомушие чанд (солхри 1936-1960) аз ибтидои солхои шастуми асри гузашта cap карда бори дигар бахсу мухркимахр дар атрофи ин мавзуъ боло гирифт ва сохибназарон андешахри худро перомуни проблемахри -гуногуни он дар матбуот ба чоп расонда ва ё бобхреро дар китобхри хеш ба ин масъала бахшиданд, ки ин чараён имруз хдм идома дорад.
Корхри дар ин замина анчомшуда чанд кием мебошанд:
а) Изхрри назархре, ки перомуни истилохрти ичтимриву сиёсии нави забрни ТРЧИКЙ дар чараёни бахсу мунрзирахри ГРХХР хилрфи хдмдигар тайи солхри 1929-1933 дар матбурт баён гардида буданд. БРЯД гуфт, ки дар ин мубрхисахр ба гайр аз мухаккикрни рус сохибназарони ботачрибае чун устод Айнй ва ахли мактабу маорифи чавони Точикистон Н. Бектош (13.), Р. Х,ошим (128.), Р. X,. Навборй (165.), М. Расулй (183. 82.), О. Исматй (42. 43.), Б. Азизй (2.) ва дигарон бо шуру шавк ва дилсузии тамом сахм гирифтанд.
б) Маколоте, ки баъди соли 1932 то аввалхри СРЛИ 1960-ум ЧРП шудаанд. Бояд хотирнишон кард, ки баъди макрлаи М. Расулй (183.) тасдики «Установкаи терминологияи забони точик» (216.) ва кдрорхои Анчумани забоншиносони Точикистон (1938), ки «якандешй» дар мавриди усулхои такомули истилохоти ичтимоиву сиёсии забони точикй хукмфармо гардид, то огози солхри 50-ум мо дар ин мавзуъ маводди дигаре пайдо накардем.
Аз огози солхри 50-ум то ибтидои солхри 60-ум дар сахифахри рузнома ва мачаллоти вакт чанд макрла мушохида мешавад, ки ба калами Я.И. Калонтаров тааллук, доранд. Я.И. Калонтаров шахсест, ки аз солхри сиюм то поёни умр (1987) дар вазифахри гуногуни макрмоти истилохсозии Чумхурии Точикистон кор карда, дар бунёди заминахри назарй ва амалии ин ришта ва албатта дар гароишхри мусбату манфии он дар марохили мухталифи даврони шуравй накдш мухимме доштааст. Крбили ёдоварист, ки аз руи хисоботе, ки дар бойгонии Кумитаи истилохрти назди Раёсати АИ Ч Т махфуз аст, тайи ин солхр у дойр ба истилох от, имло ва фархангсозй дар х,удуди 31 (дар хдчми 127 ч.ч-) макрла ва корх,ои дигари илмй анчом додааст. (46.47.255.256.257.)
Ин мак.олахо ба сурати умум дар рухияи баъди солхри 1932 навишта шуда, дар онхр муаллиф тарафдори принсипхои мукдрраршудаи истилох,созии забони точикй мутобик,и «Установками соли 1936 буда, танх,о баъзе чанбахои онро шарх,у тафсири бештар ва бо мисолхри нав такмил кардааст.
Аз ин гуфта набояд пиндошт, ки масъалаи поксозии забони адабии точикй ва роху равиши инкишофи он аз назарй донишмандон афтода буд. Тавре ки медонем, бахсхо дар атрофи ин мавзуъ зери унвони «маданияти сухан» солхои 1952-1953 огоз шуда, арбобони барчастаи илму маданият ва сиёсати вакт чун устод С. Айнй, Б. Гафуров, А. Дехртй ва як катор мухак,кикрни дигар ба монанди Т. Зехнй, Р. Хршим, М. Шукуров, Э. Муллокандов, дар онхр иштирок ва фикру андешахри худро аз тарик,и матбуот иброз доштанд.
Шояд галат набошад агар гуем, ки аввали солхои 60-уми асри гузашта дар истилохдшносии забони точикй мархилаи нав огоз мешавад. Дар ин давра ба гайр аз баррасихои муаллифони «расмии» ин масъала донишмандони ботачриба чун Шукуров М. (134.135.136.137.138.139.), Шарофов Н (132.202.317.318.319.320.), Рустамов Ш. (91.92.304.), Турсунов А. (ПО.), Крдирй С. (52.), Бердиева Т.(16.229.224.225.226.) (албатта мо асосан номи касонеро зикр кардем, ки корхояшон бевосита ба мавзуи мо дахл дошт, дар сурате ки рочеъ ба риштахои дигари истилохсозии забони точикй макола ои фаровон нашр шудааст) ва дигарон дар сахифахои рузномаву мачаллот ва мачмуахои гуногун ба омузиши пахлухои гуногуни истилохсозии забони муосири точикй пардохта, мушохидахо ва андешахри худро эхтиёткорона хамрох бо баъзе чораву ислохот ба хотири солимгардонии ин соха пешниход кардаанд.
в) Солхои 70-ум истилох ва истилохсозй ба сифати мавзуи алохида дар- китобхои дарсй барои донишчуёни факултахои филологияи мактабхои олй, аз чумла «Забони адабии хозираи точик» (35.) дохил карда мешавад ва мураттибон мувофики талаботи китобхои дарсй ба таври фишурда мафхуми истилох ва хусусиятхои хоси чунин вожагонро шарх додаанд. Зимнан бояд гуфт, ки дар хамин солхо лугатномахои фаровони истилохоти сохавй тахия ва чоп шуданд, ки дар чои худ зикрашон хохад омад.
г) Накду баррасихои махсус. Аз солхои 80-уми асри гузашта cap карда, чун боди озодихои нисбй дар давраи «бозсозй» вазидан гирифт, фархангиёни точик ва равшанфикрони огохи он ба таври чиддй ба масъалаи забои руй оварда онро мавзуи руз карор доданд. Дар натича соли 1989 «К онуни забон» кабул ва забони давлатии Республикам Советии Сотсиалистии Точикистон забони точикй (форси) эълон гардид.
Пас аз эълони истикдоли Ч умхурии Точикистон фазо дар ин замина ба куллй дигаргун шуд. Гардиши азими сиёсй ва тахаввули амики иктисодиву ичтимоие, ки аз ибтидои солхои 90-ум дар Точикистон падид омад, пештару бештар дар заминай эхёи фарханги кухансоли точик равнак, ёфт. Фазой гуворои замони истикдол заминахои мусоид барон баёни андешахои миллй фарохам сохт ва олимону мутахассисон бебоктар дойр ба чанбахои гуногуни таъриху фарханги халкд точик дар гузаштахои дур, даврони шуравй ва замони худ ба довари пардохтанд. Дар ин миён перомуни таърихи забон, бурду бохти он дар асри XX, роххои такомули минбаъда ва бознигариву ислохи иштибохот ва албатта, вазъи истилохшиносй андешахои гуногун иброз гардидааст.
Накду баррасии хар он чи дар мавриди истилоху истилохсозй тайи ин солхо дар матбуот ба нашр расидааст, кори душворест. Зеро дар баъзе маврид эхсосот бар чустучу ва тахлилу натичагирихои илмй афзалият дорад. Чунин ахвол хоси баъзе мархилахои мухимми хаёти миллатхо, аз кабили мархилахои касби истиклолият, кушиши рахой аз колабу меъёрхои гузашта, шароити ба вучудомадаи гуногунандешй, озодии баён ва амсоли он мебошад.
Сабаби нисбат ба дигар риштахои илму дониш дар мавриди забон пайдо шудани чунин бахсу мунозирахо зохиран дар он аст, ки гурухе боварй доранд, ки чун забони худро медонанд ва дар боби маънои калимаву истилохоти он кунчдовй мекунанд, метавонанд рочеъ ба тамоми чднбахои он изхори назар кунанд ва хукми катъй бароранд ва барои ин кор хеч, гуна ниёзе ба мутолиа ва огохии лозим аз конуну КОидах,ои илми забон надоранд.
Дар хар сурат тайи солхои 1980-2000-ум низ дар ин мавзуъ китоби алохида ва ё тахкикрти махсус мушохида намешавад. Дар айни хол дар хамин давра мухакдиконе х,астанд, ки дар асархои худ роч,еъ ба масъалахои гуногуни забон, вожашиносй, маданияти сухан ва F-айра бобхои махсусро ба истилохсозии забони точ,икй бахшидаанд. Инхо донишмандоне хастанд, ба монанди М. Шакурй ва Н.А. Шарофов, ки аз солхои 60-ум ба ин масъала тавач,чух зохир карда ва мушохидахои худро дар макрлот ва сипае дар шакли бобхри алохдда дар китобхр ба нашр расондаанд. Инак бино ба ахдмияти онхр барон таърихчаи омузиши ин мавзуъ рочеъ ба ин осор каме бештар тавакдуф мекунем.
Соли 1968 академик М. Шакурй мушох,идах,ои тулонии хешро дар ин маврид аввал дар мачаллаи «Садои Шарк,» (1968), сипае дар шакли китоб бо номи «Х,ар сухан чоеву хар нукта макрме дорад» (137.) ва дертар бо такмилу иловахри нав (1985) чоп карда, дар он «масъалаи тозагии забон ва хусни гуфтор»-ро на танхр масъалаи илмию фархангй ва «вазифаи хдр як зиёии точик», балки онро «масъалаи мухдмми давлатй ва сиёсй» арзёбй мекунад.
Вале ба масъалахои истилохшиноей ва истилохсозй М. Шакурй ба таври чиддй солхои 60-ум машгул мешавад. Нуктаи огози онро ба гумони мо бояд аз соли 1964 хисоб кард. Шашуми октябри хамон сол у дар Конференсияи умумии забоншиносони чумхурй дар мавзуи «Чанд мулохиза оид ба терминологияи точикй» (203) баромад мекунад ва баъди он пайваста маколахои у дар ин бора чоп мешавад. Солхри 90-ум ва махсусан баъди ба истиклолият расидани Точикистон, ки сарварии Кумитаи истилохрти тачдидшудаи назди АИ Ч,умхурии Точикистон ба души эшон гузошта мешавад, таваччухи у ба ин масъала бештар гардида, истилохсозй дар эчодиёташ мавкеи мухимро ишгол мекунад. Акнун дар китоби дигари худ «Забони мо - хастии мост» (138.) фасли алохдцаеро ба «Истилохот ва маданияти сухан» (138.99-218.) бахшида андешахри худро перомуни имлои истилохоти «советй-интернатсионалистй», принсипхои тарчума кардани баъзе истилохрти «чамъиятию сиёсй», шаклхри номатлуби истилохсозй бо суффиксхри «-кунй», «-шавй», истифодаи тачрибаи гузаштагон ва гайра баён мекунад.
Дар китоби дигари худ М. Шакурй «Хуросон аст ин чо» (139.) боз ба масъалаи истилохсозй руй оварда, дар як фасли он ба номи «Истилохот ва забони миллй» (139. 221-267) муфассалтар дастовардхр ва масъалахои халталаби ин риштаро мавриди барраей карор медихад. Муаллиф дар ин гуфтор омузиши чдраёни истилохсозии забони муосири точикй ва тахдики хамачонибаи онро аз дидгохи нав таъкид менамояд.
Дар мачмуъ боби мазкур сайри мухтасарест дар таърихи Кумитаи истилохот, махсусан фаъолияти пурсамари он дар солхои 90-ум ва принсипхои истилохсозии забони точикй дар даврони шуравй. Х,амзамон муаллиф дар он андешахри худро дар мавриди «пайомадхои нораво» ва шевахри номатлуби иктибосгирй аз забони русй, «тарчумазадагй», «сафарбарии имконоти забони миллй ва нерухои эчодкори он», бархурд бо лугот ва истилохрти навсохти хамзабонон ва амсоли он баён намуда, ислохи онхрро дар асоси усулхри пазируфташудаи илмй зарур мешуморад.
Дар охир бино ба ахдмияти фавкулодаи мавзуъ масъулияти истилохсозонро дар баробари инкишоф ва «камолоти забони миллй» таъкид карда, чунин менависад: «Масъалаи истилохот факдт ин нест, ки барои ифодаи як мафхуми илмй ё ичтимоиву сиёсй калимае биёбем ва муодиле омода созем, балки масъалаи бузургест, ки халли баъзе масъалахои мухимми тарак,к.ии забони миллй ба он вобаста аст, яъне хастии маънавии миллатро дахл мекунад. Ба истилохот аз хамин дидгох, нигох кардан зарур аст ва бо чунин максадхое барои ичрои вазифа камар бастан лозим аст». (139.267)
Муаллифи дигаре, ки тадкикртхояш барои омузиши мавзуи кори хрзир ахдмияти фаровон дорад, осори мухаккикд батачриба Н. Шарофов мебошад. Доктор Н. Шарофов аз чумлаи наели дуюми забоншиносони точик мебошад, ки ибтидои солх,ои 60-ум по ба майдони илм гузошт ва аз хамон огоз фаъолияти илмии худро ба мутолиа ва баррасии масъалахои гуногуни вожашиноей ва истилохсозии забони муосири точикй бахшид. Нахустин макрлаи у соли 1960 бо номи «Дар бораи инкишофи терминологияи илмй-техникии точик» (202.) чоп мешавад ва сипае тайи солхои 1970-1986 натичаи баррасихри худро дар се рисола ва макрлахри гуногун ба ахли илму дониш ва мутахассисон такдим мекунад. Аз он чумла мухимтарин асаре, ки бевосита ба масъалаи мавриди бахс дахл дорад, китоби охирини у «Пути развития лексики соврехменного таджикского литературного языка» («Роххри инкишофи лексикаи забони адабии муосири точик») (320.) мебошад. Муаллиф боби алохидаеро бо номи «Место терминологии в развитии словарного состава таджикского языка» («Макрми истилохрт дар инкишофи таркиби лугавии забони точикй» (320. 78-112) ба вожагузинии даврони нави забони точикй бахшида, дар он вобаста ба ахдофи кори мазкур ба таври умум рочеъ ба истилохрти ичтимоиву сиёсии забони точикй, нуфузи вожагони риштахри дигари илму техника дар ин соха, ганй шудани он аз хисоби лугатхри русй-интернатсионалй ва муфассалтар дар хусуси ташаккули истилохрти харбй бахс мекунад.
Тадкикрти мазкур харчанд дар асоси дастовардхри илмии солхри охири истилохшиносии шуравй таълиф шуда бошад хдм, вале рухи замон ва андешахои мукарраршудаи крлабй дар кор эхсос мешавад. Масалан, муаллиф дар бораи истилохрти сохти анъанавй аз решахри миллй, аз кдбили аксариюн- большевики; акдллиюн - меныневеки; оташароба-поезд; моддиюн-материалисти; кашшоф-пионер ва амсоли он хамон нуктаи назари хркими солхри 30- юмро тарафдорй карда чунин менависад: «Онхр (истилохрти боло- С.Н ) хам падидахои ичтимой ва хам падидахри илмиро заиф инъикос мекарданд. Бинобар ин ин гуна истилохрт аз истеъмол баромаданд ва ба таври КОНУНЙ (таъкиди мо -С.Н.) чри онхрро калимахри точикй ва ё русй -интернатсионалй гирифтанд». (320. 67) Хрл он ки ин амал боиси катъ шудани чунбиши истилохрфаринй аз решахри забони точикй гардид. Вале дар мачмуъ муаллиф дар масъалаи мавриди тахдик, ворид ва сохибназар аст ва назари худро бо мушохидахри чолиби илмй ва мисолхри равшан исбот кардааст.
Солхри 90-ум, вакте ки таваччух ба таъриху фарханг ва забону адабиёти гузаштагон афзоиш ёфт, тахдики шевахри истилохсозии саромадони ин ришта хам аз мадди назар дур намонд. Дар андак муддат мухакк.икрни боистеъдоди чавон ва донандагони хуби забонхр, ба монанди С. Сулаймонов, Мирзо Х,асани Султон, А. Байзоев ва дигарон рочеъ ба истилохсозони даврахои пеш, аз чумла Абурайхрни Берунй, Ибни Сино, Носири Хусрав ва дигарон рисолахои илмй ва китобу макрлахри арзишманде навиштанд. Бидуни шак нигоришхри боло манобеи мустанаде барои мутахассисон ва истилохсозон хоханд шуд.
Истилохсозии забони муосири точикй, проблемахр ва дурнамои он борхо хорич аз Точикистон дар Маскав ва шахрхри дигар дар машвара ва конференсияхои бахшида ба вазъи истилохсозй дар чумхурихри собик, Иттиходи Шуравй мухркима ва баррасй шудаанд ва чунон ки дар чараёни кор хохем дид, дар танзим ва тахияи усулхри истилохдганосй забоншиносони маъруфи он давра иштирок ва сах,м гирифтаанд. Яке аз мухимтарин коре, ки дар ин замина таълиф шудааст, китобе ба номи «Развитие терминологии на языках союзных республик СССР» («Инкишофи истилохот дар забонхои чамохири ИЧ.ІІІС» (288.) мебошад. Ин китоб зери назари хайати тах;ририя иборат аз академик Г.В. Степанов, докторхри илми филология В.П. Даниленко ва К.М. Мусоев соли 1986 дар Маскав чоп шуд. Дар он рочеъ ба огози фаъолияти истилохсозй дар чумхурихри миллй, роххо ва мушкилоти ташаккул, коркарди усулхри умумй, манобеъ ва макомоти истилохшиносй ва соири проблемахри ин соха дар даврони шуравй, аз чумла як силсила маълумоти муфид дойр ба чараёни истилохрфаринй дар забони точикй дарч гардидааст.
Илова бар ин осори назарй ва китобхри умумй ва махсусе, ки ба омузиши таърихи истилохсозй дар даврони шуравй аз чониби донишмандони маъруфи рус Д.С. Лотте(277.), А.А. Реформатский (293.295.), В.П. Даниленко (245.246.), Т.Л. Канделаки (266.) ва мухакк,икрни дигар Р.Г. Катов (273.), А.Д. Хаютин (315.), А.В.Суперанская (260.) ва дигарон навишта шудаанд, дар чараёни кор
кумаки зиёде расондаанд. Зеро бисер проблемахои дар онхо тахкикдіуда
дар замони шуравй муштарак ва ба забонхои дигар халкдои Иттиходи
Шуравй низ дахл доштанд.
Бояд хотирнишон кард, ки масъала ва мушкилоти истилохсозй, аз чумла принсипхои илмии ташаккули истилохоти нави ич;тимоиву сиёсии забони точикй ва форси дар кдрни XX умумиятхо ва шабохатхои зиёде ба хам доранд.
Аз огози кдрни XX ба таври гайрирасмй ва аз ибтидои солхои 30-юми асри гузашта ба сурати созмонёфта забоншиносони эронй ба омузиш ва баррасии ин мавзуъ пардохта, дастаи дигаре ба таври амалй машгули вожагузинй ва истилохсозй барои мафхумхои нави илмй-техникй ва ичтимоиву сиёсй гардиданд. Дар натича мак,олоти зиёде аз чониби донишмандони забардасти ин кишвар, ба монанди устодон Фуругй, Мухаммад Муин, Ризозода Шафак,, Парвиз Нотили Хонларй, Чдлоли Матинй, Мухити Таботабой, Алии Кофй, Ризо Содикд, Алй Ашрафи Содикй ва бисер мухак,к,ик,они дигар дойр ба ин масъала таълиф ва нашр шудааст, ки дар чараёни нигориши ин рисола аз онхо истифода намудем ва номи осорашон дар фехристи адабиёти истифодашуда омадааст.
Ба хотири танзим ва ба мачрои илмй даровардани ин ришта дар Эрон аз солхои сиюми асри XX ба ин тараф се бор бо номхои мухталиф «Фархангистони Эрон» (1934-1941), «Фархангистони забони Эрон» ё «Фархангистони дуввум» (1951 -такрибан то соли 1979) ва «Фархангистони забон ва адаби форси» (1979) таъсис ва ба фаъолият пардохт ва Фархангистони сеюм то кунун машгули кор мебошад. Х,осили кору захмати мутасаддиёну мутахассисони ин Фархангистонхо теъдоди зиёди лугатномахои сохавии хурду бузургест, ки дойр ба истилохоти риштахои гуногуни донишхои нав ва технологияи асрй нашр шудаанд.
Мутаассифона, бо вучуди кушишу чустучуихои бисер асар ва ё мак,олоти махсусе, ки бевосита ба мавзуи кори хозир бахшида шуда бошад, пайдо накардем. Вале дар осоре, ки рочеъ ба масъалахри гуногуни вожагузинии забони форсии муосир нигошта шудаанд, андешахри пароканда, вале бисер муфид дар мавриди таърих ва назарияву амалияи истилохсозй, аз чумла истилохоти ичтимоиву сиёсии даврони охир мушохида мешавад.
Яке аз асархри чолибе, ки солхри охир дойр ба истилохсозй ба сурати кулл дар ин кишвар чоп шудааст, китобест ба номи «Вожагузинй дар Эрон ва чахрн» (403.). Ин асар тархи гузорише аз тачрибахои вожагузинй дар «Маркази нашри донишгохй» хамрох, бо иттилооти баргирифта аз манобеи кишвархри гуногуни дунё чихати нишон додани вазъи мавчуди вожагузинй ва вожашиносй дар Эрон ва чахрн аст. Китоби мазкур аз чахрр боб иборат буда, дар он таърихчаи вожагузинии забони форси аз огоз то замони мо ва таъсису фаъолияти созмонхои вожагузинии Эрон ба таври нихрят фишурда баён шуда, сипае иттилооти нисбатан муфассал дар бораи вожашиносй ва истилохсозй дар кишвархри гуногуни чахрн дарч гардидааст. Дар бахши охир бошад, тахиягарони китоб забони илмии форсиро аз дидгохи тахлилй-таърихй барраей ва арзёбй мекунанд.
Вале бояд гуфт, ки дар ин асар сухан асосан дар бораи забони илм ва истилохоти он рафта, чдраёни ташаккул ва такомули истилохоти нави ичтимоиву сиёсии забони форси ба сурати чудогона тахлилу тахдик, нашудааст. Аммо ба ин нигох, накарда дар китоби мазкур иттилооти мухим ва андешахри чолиб дар мавриди истилохсозии муосир чамъоварй шудааст, ки мухдкдикрни забони илм ва истилохрозони забони точикй метавонанд аз ин манбаи гаронбахр истифода намоянд.
Пеш аз анчоми ин гуфтор ба арз мерасонем, ки нигорандаи ин сатрхр кушиш кардааст дар фаслхри гуногуни рисола, муносиби хрл он осореро, ки мустакиман ба мавзуи мавриди бахс дахл доранд, накду барраей карда, андешахри хешро баён намояд. Фехристи номи тамоми маъхазу манобее, ки ба нахве дар нигориши кори хрзир ба нигоранда ёрй расондаанд, дар охири рисола замима шудааст. Ва агар ниёзе пеш омада ва нигоранда аз андешах,ои донишмандони мухтарам мадад чустааст, исмашон дар дохили матн ва ё бо номи осорашон дар фехристи адабиёти истифодашуда зикр гардидааст.
Вале то кунун тахдикрти махсус ва ё асари чрмее, ки таърихчаи ин мавзуъ ва чигунагии авзои онро дар даврах,ои гуногун, бавижа замони шуравй фаро гирифта, чдвобгуи талаботи имруза бошад, дар илми забоншиносии точик дида намешавад. Изх.ори назархо ва мутолиоту баррасихре, ки то имруз сурат гирифтаанд, бо васфи хдма арзишу ахамияти мусаллам тамоми чднбахри ин масъаларо инъикос карда наметавонанд. Нигорандаи ин сатрхо ба корхои дар ин чода анчрм гирифта ба назари эхтиром нигариста, ба хубй огох, аст, ки дар чахррчубаи як рисола ва ё силсилаи макрлот тахдилу тахдики хамачрнибаи ин бахши забон, ки садхр риштаи хаёти модцаву маънавии чрмеаро фаро мегирад, аз имкон берун аст. Бинобар ин доманаи мавзуи кори хрзирро махдуду мухтасар карда, танхр масъалаи чдраёни ташаккули истилохоти нави ич,тимоиву сиёсй ва проблемах,ову мушкилоти ин бахш аз лихози таърихй мавриди баррасй карор мегирад. Зеро бино ба тачрибаи корбурди анъанавии забони точикй дар ин ё он соха мушкилот ва проблемахои риштах,ои гуногуни истйлохдшносй дар ин давра яксон набудааст. Дар баъзе риштахо, чунон ки пештар ишора шуд, аз кабили адабиёт, фалсафа, нуч,ум, риёзиёт, тиб ва амсоли он намунах,о ва андухтах,ое ба мерос мондааст. Вале дар садсолаи охир бисер донишх,ои наве пайдо шудааст, ки дар илму фарханги гузаштаи мо собика надоштаанд ва забон хдм барои онх,о лугате насохтааст. Истилохсозони ин сох,ах,ои илму фан такрибан дар заминай холй шуруъ ба кор кардаанд ва мушкилоти онхр бештар ва шеваи кори онх.о ба гунаи дигар будааст. Аз ин ру, омузиши истилох,оти риштахри гуногун мавзуи тах,к.ики рисолах,ои чудогона буда ва х,ар кадом бояд ба таври махсус баррасй гардад.
Вале дар айни замон чун усулхри асосии истилохсозй дар замони шуравй хислати ом дошт, бинобар ин тахдики вазъи хдр шохаи он чи ичтимоиву сиёсй ва чи илмиву фаннй, дар мачмуъ барои дарки авзоъ ва бозофаринии манзараи умумии ин бахш кумак хохад кард.
Аз чониби дигар мебинем, ки фишор сари риштаи истилохрти ичтимоиву сиёсй дар рузгори мо хам камтар нашуда хамаруза анбухи вожагон ва мафхумхри нав ба нав ба суй забони мо рохист. Боз хам вожагузинону истилохсозон ва мутарчимону муаллимон мисли огози садаи XX ва баъди он ба мушкилоти сохтану ёфтани калимах,ои муносиб барои баёни мафхум ва истилохрти нави пешомада ру ба ру хдстанд. Барои рафъи ин мушкилот баъзе муаллифон, мутаассифона, гохдо ба осонтарин рох. равонаанд. Бидуни чустучу ва донистани он, ки гузаштагони дуру наздики мо дар маъних.ои мавриди ниёз лугате доштаанд ё не ва ё ба чои ибтикору офариниши лугату истилохрти зарурй бештар ба баргардонидан ё тарчумаи тахтуллафзии вожагони навомад, ки он танхо як усули истилох,созист, машгул мешаванд ва ё мутобик,и донишу завкд худ ба истилох,созй пардохта ва ё истилох,оти нодуруст бармегузинанд. Чунин истилохсозон, ба фикри мо ё ба анъанахои истилох,офаринии забони точикй дар гузашта ошноии кофй надоранд ва ё василаи кор ва манобеву маводди лозим хануз фарохам нашудааст.
4. Манбаъхои пажухиши мавзуъ. Дар ч.араёни нигориши кори хозир маводде, ки ба масъалаи истилохоти ич,тимоиву сиёсии забони форсии дари ва махсусан раванди ташаккули ин бахш дар забони муосири точикй бахшида шудаанд, истифода гардидааст. Ин манобеъ аз нигохи мазмуну мундарича ва арзишу ахамият барои омузиши мавзуи мавриди бахе ба таври зерин гурухбандй шудаанд;
а) Забони шеър - яъне ашъори шоирони гузашта, ки аксари лугатсозони давраи пешин ва муосири точик хангоми тахия ва тадвини фархангхри худ пеш аз хама ба ин сарчашма мурочиат карда, тарзи сохтмон ва маънои лугату иситлох,отро дар девони шоирон чустучу кардаанд;
б) осори насрие, ки дар заминай дин, сиёсат, иктисод, ахлок,, ирфон, адаб, таърих, илмхои маъмул ва Faftpa навишта шудаанд; ва лугатномахр; осори насри ривоятй ё романх,ои халкй; номанигорй, рисолахо дар бораи илми тарассул ва шеваи дабирй, матни фармонх,о, ахдномах,о, асноди хукукй ва шарху эзох,и номи идораву ташкилотх,о ва мансабх,ои гуногун;
в) карор ва тавсиях,ои махсусе, ки аз чониби органхои босалохдіяти чумхурй ва умумииттифок, дар масъалаи танзими истилохрти забонх,ои миллии Иттих,оди Шуравй тах,ия ва кабул шудаанд, ба монанди кдрори махсуси Пленуми Якуми умумииттифок,и Шурои илмии Кумитаи Марказии умумииттифокхш Алифбои Нав (КМ УАН) ва китобчае ба номи «Аз кухна ба нав», (4) ки аз тарафи КМ АН Точикистон (1928) дойр ба вазифах,о дар арсаи истилохсозй ва ахдмияти он таълиф шуда аст ва дуюм макола ва изхрри назарх,ое, ки аз тарафи шахсони маъруфи сиёсй ва илмй чун «Садри шурои комиссарони чумхурияти шуроии ичтимоии мухтори Точикистон» А. Мудиддинов, шаркдшноси барчаста Е.Э. Вертеле ва дигарон, адибони маъруфи точик дар хусуси лугатх,ои нави забони точикй ва истилохсозй дар тули солх,ои 1927-1933 нашр шудаанд. (164.211.82.);
г) усулномахри мукдрраршудаи истилох,оти забони точикй - «Установкаи терминологияи забони точик» (216.) ва «Принсипхои асосии терминологияи забони точикй» (81.);
д) забони рузнома ва мачаллахои мухталифи точикй аз огози пайдоиш то солх,ои охир дар мавзуъх,ои гуногуни ичтимой-сиёсй ва иктисодиву фархангй;
е) осори саромадони насри муосири забони точикй, ба монанди устод С. Айнй дар мавзуъх,ои сиёсиву ичтимой ва илмиву фархангй; осори назарии марксизм-ленинизм; матни суханроних,ои арбобони сиёсй ва чамъиятй; асноди расмии хизбй ва давлатй; номанигорй ва асноди гуногуни идорй ва коргузорй; китоб ва маводи таълимй; осори илмии мутахассисони сохд ва дигар донишмандон риштаи илмхри чамъиятшиносй.
Дар асоси маълумоти дар боло зикргардида хадаф, вазифа ва навгонихри пажухиш муайян ва мушаххас мегардад.
5. Хадаф ва вазифахои тахкикот. Хдцаф ва максади асосии рисолаи мазкур пажухднш мархдла ба мархилаи таърихи истилохсозй, муайян кардани дарачаи инкишофи истилохрт дар даврахри гуногун, нишон додани чдраёни ташаккули истилохрти ичтимоиву сиёсии забони муосири тоники, рохдои бехтари истилохсозй, истифодаи самарабахши захоири лугавии забон, шевахри дурусти корбурди истилохрти ик,тибосй, тахдяи пешнихрдот барои муайян кардани усулхри солими вожасозй ва истилохшиносй дар забони адабии точикй мебошад.
Аз чониби дигар дар кори хрзир кушиш шудааст, ки таърихи ташаккулу такомули системаи истилохрти ичтимоиву сиёсии забони точикй дар даврони шуравй бо чалби намунахр аз тачрибаи гузаштагон, пешрафтхр ва мушкилоте, ки дар гузашта пеш омада ва имруз пайдо шуда истодаанд, дастовардхр ва айбу хатохри руйдода хангоми х,алли ин-проблемах,о тах,лилу баррасй гардида, корхри дар ин бахш ичрошуда чамъбаст ва вазифах.ои умумй ва дурнамои инкишофи он дар оянда муайян карда шаванд.
Ба ин манзур вазифахри кори хрзир чунин муайян гардид:
1. Тахлил ва тахдикл муфассали намунахри лугату истилох,оти ичтимоиву сиёсии даврахри гуногуни таърихи забони точикй ба хотири муайян кардани манобеъ ва сарчашмахри омузиш ва баррасии истилохрт.
2. Муайян кардани мухимтарин ва маъмултарин шева ва усулхри интихоби вожаву истилохрти ичтимой ва сиёсй, аз кдбили истифодаи калима, истилохрт ва таркибу иборахри забони зинда, гуишхр ва лахчахри худи забон, ба маънои нави истилохй истифода шудани онхр.
3. Таъйин ва мушаххас кардани истилохрти ичтимоиву сиёсие, ки бо рохи тарчумаи тахтуллафзии калима ва истилохоти забонхри гайр, махсусан арабй ва русй сохта шудаанд. Таъсири онхр дар ташаккули истилохоти илмй ва ичтимоиву сиёсй.
4. Муайян кардани накдіи калима ва истилохоти забонхри бегона дар дастгохи истилохрти забони ТРЧИКЙ, сохтори вожа ва истилохоти дутаркиба аз арабй ва форси, русй ва точикй ва забонхри дигар.
5. Муайян кардани усул ва тарзхри вожагузинй ва истилохсозй ва пешнихрдхр нисбат ба принсипхри асосии истилохрфаринй дар мархилаи муосири рушди забони точикй.
6. Навгонихои илмии тахкикот. Дар илми забоншиносии точик ва дар забоншиносии эронй низ масъалаи ташаккули истилохрти ичтимой ва сиёсй аз нигохи таърихй бори аввал аст, ки мавриди баррасии мукаммал карор мегирад . Корхри дар замина сурат гирифта ба масъалахри алохидаи ин ришта бахшида шуда, таърихй ташаккул, вазъи кунунй ва мушкилоту дурнамои онро инъикос карда наметавонад.
Илова бар ин, дар рисола бори аввал масъалахри мушаххаси истилохрфаринй ва ахамияти ин масъала барои эчоди забони илмй мавриди баррасй карор гирифтааст, аз чумла: дар асоси тахдику баррасии сарчашмахр ва манбаъхри ИСТИЛОХСРЗЙ србит шудааст, ки яке аз ррхдри асосии такмили истилохоти забон нигахдорй ва истифодаи самарабахши кабатхри бостонии забон ва шаклхри истилохсозии анъанавии забон аст;
- таъсири омилхои бегрна ва махсусан нуфузи забонхри бегрна (арабй ва русй) вобаста ба фишори мафкурахри идеологи ва тахмил шудани истилохоти ичтимоиву сиёсии бегона ба забон ва окибатхри мусбат ва манфии ингуна сиёсатхр баррасй шудааст;
- ба таври илмй принсипхри истилохдшносй дар даврахри гунргун тахлил шуда, барои ислохи руйдодхри манфй дар рянда чорахри мушаххас пешниход шудааст. назариявй ва методологии тахкикот. Хулосаи тахдикоти забоншиносон дар бораи такомули забон ба таври умум ва мушохидах,ои донишмандон нишон медихад, ки истилохшиносй яке аз шохахои мухимми илми забоншиносии муосир мебошад. Х,ангоми баррасй ва тахдики маводди мавчуда аз методхои маъмули забоншиносй, аз кабили усулхои мукоисавй, мук,оисавй-таърихй ва тасвирй ва хдмчунин аз усулхои тахлилу тачзияи умумии мавод, шаклхои тахлили решашиносй (этимологи), тахлили мутунй ва шаклхои хисоби микдории басомади вожаву истилохот истифода шудааст. Рисола дар асоси маводди маъхазу сарчашмахои гузашта, таърихномаву фархднгх,о, мак,олахои илмиву оммавй дар матбуоту нашрияхри Точикистону хорич аз он (махсусан асархри интишоршуда дар Эрону Афгонистон ва собик Иттихрди Шуравй ва Русия) навишта шудааст. Асоси назарии тах,к,ик,от асарх,ои бунёдй ва фуыдаменталии эроншиносони машх,ур М.Н. Боболюбов, (234.) И.М. Стеблин-Каменский, (309.) М.И. Исаев, (254.) Д.О. Эдел.. ман, (321.) Л.С. Пейсиков, (285.286.287.) Ж. Лазар, (56.329.330.331) В.С.Расторгуева (290.291.292.) В.А. Лившитс,(276.) И.М. Оранский, (281.282.283.284.) М.Н. Крсимова, (155.) М. Шакурй, (134.135.136.137.138.139.) Д. Саймиддинов, (94.95.96.97.) Парвиз Нотили Хонларй, (344.345.346.347.348.) Саъид Нафисй, Мухаммад Такий Бахрр (336.337.) Мухаммад Муин, (393.396.397.) ва асархои асосй дойр ба эроншиносй, аз кдбили «Основы иранского языкознания» (1979, 1981, 1982) ва гайра мебошад.
8. Ахамияти назариявй ва амалии рисола аз он иборат аст, ки натичахои дар чараёни мутолиа ва тахкик ба даст омада барои густариши донишхои назарй ва амалй дар сохаи забоншиносй, тахк,ик,у пажухиши илми истилохшиносй ва афзоиши нак,ши истилохоти ичтимоиву сиёсй ва истифодаи меъёрхову усулхои нави истилохсозй, истифодаи тачрибахои истилохсозии гузаштагон, бартараф кардани хатову иштибоххо дар интихоби роху усулхои истилохсозй ва корбасти илмии истилохшиносй мусоидат менамояд.
Натичд ва хулосахри тахдикрт мумкин аст хднгоми халли масъалахри гуногуни истилохшиносй ва тахияву тадриси курсхри махсуси «Назария ва амалияи истилохшиносй», «Таърихи ташаккули истилохрти забони точикй» ва инчунин барои навиштани асархри бунёдй ва фундаменталй оид ба таърихи истилохдіиносй ва таърихи забон истифода шавад.
9. Татбики маводди тахкикот. Мукдррароти асосии рисола дар суханронихр дар конференсияхои илмиву амалии забоншиноси (Душанбе, 2000, 2003, 2004) пешниход шудаанд. Инчунин дар факултахри филология ва шаркдшносй аз руи маводди рисола курси махсуси «Таърихи ташаккули истилохоти забони точикй» ташкил шудааст, ки дар он муаллифи рисола дойр ба ин мавзуъ даре гуфтааст. Аз руи мавзуи рисола 8 макрла ва 4 монография чоп шудааст. Макрлахр ва монографияхри чопшуда такризи мусбат гирифтаанд. Рисола дар чаласаи якчряи шуъбахои забон ва лугатхои Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмхри Ч,умхурии Точикистон мухокима ва барои химоя тавсия шудааст. (протоколи №3 аз 25.06.04 )
10. Сохтор ва мундаричаи рисола мутобикд ахдоф ва мухтавиёти кор тартиб до да шудааст. Рисола аз сарсухан, 5 боб, хулоса, фехристи ихтисорахр ва руйхати адабиёти истифодашуда иборат аст.
Ва дар нихрят чанд сухан дар бораи баъзе истилохрти асоей, ки дар ин рисола ба кор рафтаанд.
Ба манзури пешгирй аз харчу марч ва суитафохумхо мо истилохи «забони точикй»-ро ба сурати анъанавй истифода намудем. Чунон ки дар таъриххр омадааст ин забон аз огози пайдоиши худ асосан бо номхри «дари», «форси» ва ё ба сурати таркибй - «форсии дари» ёд шуда ва пас аз таъсиси Ч,умх.урии Шуравии Точикистон (1924) бо номи «забони точ,икй» забони расмии ин ч.умх,урй эълон гардидааст. Бинобар ин ин вокеияти мусаллами таърихро дар нигориши рисолаи хозир нигох, доштем. Муаллифи ин сатрхо андешах,ои худро перомуни ин масъала ва бахсх,ои атрофи он дар китоби «Забон ва истилохрт (Андешахр дар атрофи забони тоники ва ташаккули истилохот)» (2003) арз намудааст.
Вожах,ои «истилох,созй» ва «истилохдшносй» ба маънои «терминология» истифода шуд. Дуруст аст, ки дар навиштах,ои мутахассисони истилохдшнос ва истилохсозони эронй асосан лугати «вожагузинй» ба маънои «терминология» омадааст. Вале ба назари мо «вожагузинй» бештар маънои «лексикология»-ро дорад. Чунон ки баъдтар хохем дид, М. Шукуров вожаи «истилохгузинй»-ро ба чои «терминология» ба кор бурдааст. Хрл он ки аз дидгох,и тачрибах,ои истилох,созй, дурусттараш «калкасозй» ё тарчумаи тахтуллафзй, ки дар забони точикии муосир них,оят маъмул шудааст, ба ин истилох, дак,ик, нигарем, хох,ем дид, ки маънои «истилох,гузинй», яъне «баргузидан» ё «интихоб кардани истилох,» аст. Дар ин таркиб феъли «гузидан» («гузинй»), ки ба маънои «Logos»-H лотинй «илм» омадааст, равшан аст, ки мафхуми болоро аник, ифода карда наметавонад. Вале бино ба расми маъмули истилодофаринй баъзан барои як мафхум ду-се истилох, низ сохта мешавад. Вале батадрич яке аз онхо, ки мафхуми мавриди назарро расотар ифода мекунад, аз чрниби мутахассисон ва ахли фан пазируфта шуда, дигарон аз истеъмол хорич мешаванд. Аз ин сабаб мо ба чои «истилохгузинй» ва ё «вожагузинй» таркибхои «истилохсозй» ва «истилох,шиносй»-ро ба маънои «терминология» истифода намудем.
