Содержание к диссертации
Введение
Глава I. Историческая основа и определяющие принципы феодально-вассальных отношений в Казанском ханстве.
1. Предпосылки и основные факторы образования Казанского ханства 30
2. Система государственного управления в ханстве: историческая основан преемственность 41
3. Основа и определяющие принципы феодально-вассальных взаимоотношений в государстве 65
4. Вассальные феодальные образования в Казанском ханстве: постановка проблемы 89
Глава II. Чаллынский улус в Казанском ханстве: опыт изучения социально-политической и хозяйственной истории.
1. Исторические предпосылки возникновения Чаллынского феодального образования в Казанском ханстве 100
2. Чаллынский улус в системе феодально-вассальных отношений в ханстве: постановка проблемы 109
3. Население и поселения 120
4. Чаллынское городище - центр вассального феодального образования 134
5. Хозяйственная жизнь 150
Заключение 163
Список использованной литературы и источников 167
Список сокращений 196
Приложения 197
- Предпосылки и основные факторы образования Казанского ханства
- Система государственного управления в ханстве: историческая основан преемственность
- Исторические предпосылки возникновения Чаллынского феодального образования в Казанском ханстве
Введение к работе
Узган гасырныц соцгы дистэ елларында элекке Советлар Берлеге, бугенге Ресей жирлегенде булып узган пем еле де девам итуче тарихи, сеяси узгерешлерге бейле халыкларныц узацы усеше кузетеле. Тарих, фен буларак, кешелернец сеяси, ижтимагый, икътисади, рухи пем медени тормышына аерылмаслык булып уреле. Бу уцайдан урта гасырлардагы терле деулет урнеклерен ейрену халыкларныц уткендеге пем бугенге чордагы яшеешен чагыштырып карау мемкинчелеген бире. Уткеннердеге тарихи сехифелерне фенни яктан ейрену исе халыкларныц уцай, миллетара тату яшеу алшартларын тудыра.
Татар халкыныц тарихы озак еллар буе житерлек дережеде, бар яклап та ейренелмеде, хетта бозып курсетелде. Себеплере терле иде, елбетте. Моца урта гасыр татар деулетлерене караган чыганакларныц чагыштырмача аз пем башлыча урыс телендеге едебиятта берьяклы гына яктыртылуы да узенец тискере иогынтысын ясамый калмагандыр. Урта гасыр терки-татар деулетлерендеге феодал вассаллык менесебетлере хезер де аз ейренелген месьеле булып тора. Без феодал вассаллык тешенчесе астында деулеттеге феодаллар арасындагы буйсынучанлык менесебетлерен кузде тотабыз. Бу актуаль фенни проблема Казан ханлыгына керген терле халыклар пем тебеклернец сеяси пем ижтимагый ролен ачыклаганда да калкып чыга.
Бу уцайдан Казан ханлыгында деулет тезелешен, андагы феодал вассаллык менесебетлерен ейрену зур апемиятке ия. Казан ханлыгындагы феодал вассаллык менесебетлерен ейрену Болгар деулете пем Алтын Урда чорларына хае деулет тезелешене бейле тарихи мирасчылыкны ачыклау ечен де мепим.
Казан ханлыгыныц терле вассал феодал билемелерден торганлыгы куптен мегьлум. Узек белен жирле билемелернец узара менесебетлере нинди булган соц? Бу турыда без еле аз белебез. Шул себепле Казан ханлыгы составындагы Чаллы феодал билемесенец сеяси-сыйнфый Ьем хужалык тарихын, тарихи географияеен ейрену тежрибесе Алтын Урда, аннан соцгы урта гасыр татар доулэтлерендеге феодал вассаллык менэсэбэтлэрен, вассал феодал берлэшмэлэрне тикшеру очен де башлангыч жирлек тудырыр иде.
Дэулэт тезелешен аерым тебэклэр - жирле феодал билэмэлэр, олыслар мисалында ейрэну тэжрибэсе тулаем Казан ханлыгын ейрэнуне конкретлаштыра, материаль жирлек белэн баета дип эйтергэ була. Безнен фикеребезче, тебэклэр тарихын вйрэну узек белэн жирле идарэ арасындагы вассаллык монэсэбэтлэрен, Казан ханлыгыньщ дэулэти тезелешен пэм сэяси идарэ системасын тулырак кузалларга ярдэм итэ. Казан ханлыгындагы феодал вассаллык монэсэбэтлэрен тикшеру урнэге бу урта гасыр дэулэтенец тобэклэре тарихын ойрэнугэ, аца игътибарны юнэлтугэ, тарихи ядкэрлэрне барлау пэм торгызуга да мэгълум дэрэжэдэ олеш кертэ ала.
Казан ханлыгындагы феодал вассаллык нигезлэрен Чаллы тебэге мисалында вйрэну тэжрибэсе аныц тарихи пэйкэллэргэ бай пэм археологик яктан чагыштырмача яхшы вйрэнелгэн булуы белэн ацлатыла. Язма чыганакларда Чаллы тебэге идарэчелэре "хан", "би" буларак курсэтелэлэр, твбэкнец "кенэзлек", "билек" яисэ аерым сэяси узэк буларак тоткан урыны тврле хронологик чорларда искэ алына. Чаллы твбэгенец узенчэлеклеге, э аныц узэге Чаллы шэпэренец феодал узэк буларак яшэгэнлеге тарихи язмалар буенча да кузэтелэ. Бу узенчэлек, мвстэкыйльлек билгелэре Болгар чорыннан Алтын Урда дэвере аша Казан ханлыгына да кучкэн. Шунлыктан Чаллы феодал билэмэсе мисалында феодал вассаллык менэсэбэтлэрен тикшеру тэжрибэсе Болгар, Алтын Урда дэверлэреннэн килгэн тарихи дэвамчылыкны кузэту, чагыштыру пэм нэтижэлэр ясау мемкинчелеген дэ тудыра.
Бу тарихи мирасчылык археологик ядкэрлэр аша да кузэтелэ. Мэсэлэн, Чаллы шэЬэрлеге янэшэсендэ XV-XVI гасырларга караган кабер ташлары сакланган. Язуларыннан куренгэнчэ, элеге ташлар Чаллы тебэгендэ яшэгэн бэк-морзаларга куелган. Тебэктэ борынгы авыллар куп Ьэм аларныц жирле топонимикасы, гидронимикасы да тарихи яктан кызыклы. Тарихи чыганаклар Иэм археологик тикшеру нэтижэлэре борынгы Чаллы шэЬэрлеге тирэсендэге ике дистэдэн артык авылныц Болгар, Алтын Урда, ханлык чорларында ук яшагонлеген курсате. Элеге авыл атамаларында ханлык чорындагы иерархик буленеш эзлэре сакланып калган. Шунлыктан Чаллы тебэген феодал вассал билэмэ буларак ойрэну ечен нигез бар.
Казан ханлыгыныц терле елкеларе тарихи чыганакларда "вилайет", "олыс" кебек твшенчэлэрдэ чагылыш таба. Соцгысы Алтын Урда чорында ук куп мэгънеларгв ия булган. Чаллы тебэгенец ханлык чорында нинди статуста яшэгвнлеге узе бер проблема булып торганлыктан, без аны гомумилоштерелган "олыс" тешенчэсе белэн билгелибез. Анд синоним пэм мэгънэви аваздаш тешенча буларак, параллель равештэ "вилайэт" тешенчэсен куллануны да урынлы дип табабыз. Нигездэ бу терминнар астында вассал феодал билэмэ куздэ тотыла.
Географик щирлек. Казан ханлыгыныц узэге Идел, Нократ (Вятка), Кама елгалары кисешкан жирлэргэ туры кила. Чаллы тебэге шул жирлэрнец кенчыгыш елешендэ, Кама елгасыныц уц ягында (Кама алдында) урнашкан. Элеге тебэкне икега аерып, Шомбыт (Чаллы) елгасы пэм аныц куп терле кушылдыклары ага. Шомбыт елгасы бассейныныц урта Ьэм югары елеше кетулеклэргэ бай Ьэм игенчелек, терлекчелек белэн шегыльлану ечен уцай шартлар тудыра. Елганыц тубэн, Кама елгасына койган елешенец тирэ-ягы комлы Ьэм комлы-балчыклы жирлэрдэн тора. Шул сэбэпле, Чаллы тебэге авыллары нигездэ Шомбыт елгасыныц урта Ьэм югары агымнары Ьэм аларныц куп санлы кушылдыклары буйлап урнашкан. Бу узенчэлек Болгар, Алтын Урда Ьэм Казан ханлыгы чоры археологик пэйкэллэренец географик таралышы белэн да кузаллана. Шомбыт елгасына параллель равештэ, аннан кенбатыштарак Суша, э кенчыгыштарак Берсет елгалары ага. Чаллы белэн Суша елгалары арасында бугенге кенгэчэ табигый урманнар сакланып калган. Бу тирэлэр куллэргэ, терле сазлыклы ицкулеклэргэ бай. Элекке чорларда, Идел-Кама суы ясалма равештэ кутертелгэнче, куллар тагын да кубрак булган.
Чаллы белэн Берсет елгалары арасындагы жирлэр кубрак комлы туфрактан тору сэбэпле, ылыслы урманнарга бай. Билгелэп уткэнчэ, Чаллы елгасыныц тубэн агымы да игенчелек Ьэм терлекчелек ечен уцай шартлар тудырмый. Шул сэбэпле, Чаллы елгасы бассейны узенец куп терле кушылдыклары белэн бергэ башка тебэклэрдвн табигый чиклэр белэн аерымланган.
Чыганаклар буенча Чаллы олысыныц чиклэрен тулаем ачыклау мвмкин тугел. Шунлыктан, тебэк жирлэре мондагы тарихи-археологик ядкарлэрнец, "Чаллы" топонимик пэм гидронимик атамасыньщ таралышына бэйле ейрэнелэ. Чаллы тебэге авылларыныц тарихи бергелеге Казан ханлыгы яулап алынганнан сон бер еязгэ, административ даругага, йезлеккэ (сотняга) керулеренде де чагылыш таба. Чаллы олысы чиклере ж,ирле феодалларга куелган кабер ташларындагы традицией язу урнэге, башлам текстлары, бизек орнаментлары, геометрик кулэм пэм формаларныц охшашлыгы буенча да билгелэнэ ала (кара: куш. 3). Шул сэбэпле Чаллы олысы жирлэре, шартлы рэвештэ, теньякта Шомбыт елгасыныц югары агымы, кенбатышта Суша пэм аныц кушылдыклары Кече Чаллы, Сулы елгалары, кеньякта Кама, кенчыгышта Шомбыт белэн Берсет елгалары арасындагы жирлэр белэн чиклэнэ. Чаллы феодал олысыныц узэге нигездэ борынгы Чаллы шэпэрлегенец эйлэнэ-тирэсе - Чаллы (Шомбыт) елгасыныц урта, югары агымнары пэм аларныц кушылдыклары бассейннары белэн билгелэнэ (кара: куш. 13, карталар № 2-4).
Тикшеренунец хронологии чиклэре Казан ханлыгыныц яшэу чоры белэн билгелэнэ. Алтын Урданыц кечсезлэнуе, таркалуы сэбэпле аныц составындагы куп кенэ олыслар местэкыйль дэулэтлэр буларак аерымлана. Шуларныц берсе - Казан ханлыгы. Аныц яшэеш чорлары XV-XVI гасыр урталарына карый (1437/1445 - 1552-1557 еллар). Ул бер ук вакытта борынгы Болгар дэулэте Ьэм Алтын Урда - Ж учи Олысыныц варисы да булып тора.
Тикшеру объекты буларак, Чаллы шэпэрлеге тирэсендэге жирлэр Казан ханлыгыныц бер олысы - феодал билэмэ буларак карала. Тикшеру предметы булып Казан ханлыгындагы феодал вассаллык менэсэбэтлэре тора. Чаллы олысыныц ханлык тормышында тоткан урыны - сэяси-сыйнфый Ьэм хужалык тарихы ейрэнелэ.
Теманыц ойрэнелеш дэрэщэсе. Темага кагылышлы тарихи эдэбият шартлы рэвештэ дурт елешкэ булеп каралды.
1. Гомум Русия тарихына караган классик эдэбият (Щербатов, 1786; Карамзин, 1842; Перетяткович, 1877; Соловьев, 1989; Ключевский, 1908; Тихомиров, 1940, Зимин 1972 h.6.).
2. Турыдан-туры Казан ханлыгына караган эдэбият (Мэрэщани, 1989; Фэхретдин, 1995; Атласи, 1992; Гобэйдуллин, 1925; Худяков, 1991, Мухамедъяров, 1950, 1958; Алишев, 2002, 2003; Исхаков, 1995, 1998, 1999 h.6.).
3. Чаллы тебэгенэ караган эдэбият (Заитов, 1884; Невоструев, 1871; Шпилевский, 1877; Толмачев, 1884; Износков, 1895; Чернышев, 1971; Борынгы Чаллы, 2000 h.6.).
4. Казан ханлыгы чорын тарихи чагыштырма, ретроспектив ысуллар аша ачыклаганда Алтын Урда, Кырым, Нугай, Касыйм, Мэскэу пэм башка дэулэтлэргэ караган эдэбият анализланды (Березин, 1864; Велъяминов-Зернов, 1864; Григорьев, 1876; Пашков, 1887, 1897; Фиркович, 1890; Рославцева, 1897; Греков, Якубовский, 1937; Федоров-Давыдов, 1973, 1994, 1996 h.6.). Санап узган дэулэтлэрнец идарэ системасында пэм дэулэт тезелешенэ бэйле урнашкан феодал менэсэбэтлэрдэ уртаклыклар куп.
Алтын Урда пэм башка урта гасыр терки-татар дэулэтлэренец тарихын ачыклау мэсьэлэсенэ тарихчылар XVIII гасыр урталарында ук игътибарларын юнэлтэлэр. Тик бу чорлар еш кына урыс тарихчылары тарафыннан ж;ицучелэр кузлегеннэн чыгып яктыртылган. Тарихи язмалар берьяклы, утэ тенденциоз формада урыс елъязмаларына таянып бэян ителгэн. Русия тарихын тантаналы рэвештэ бэян иткэндэ Казан ханлыгы тормышына караган кайбер проблемалар да игътибарга алына. Мэсэлэн, М.М.Щербатов, Н.М.Карамзин, С.М.Соловьев, В.О.Ключевский хезмэтлэре шундыйлардан.
XIX гасырда Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы чорларын ейрэнудэ археологик тикшерену нэтижэлэре дэ у3 влешен кертэ. 1877 елда Казан университеты каршында Археология, тарих Ьэм этнография жэмгыяте тезелэ. Ж эмгыять эшчэнлегендэ И.А.Износков, С.М.Шпилевский, К.И.Невоструев, Н.А.Толмачев кебек тарихчылар актив катнаша. Алар Казан ханлыгыныц терле тебоклеренде урнашкан тарихи урыннарны ейренуге зур хезмэт куялар. Мосолен, "челмата", "сабакул", "темтюзи" этнонимнарын тикшерген профессор С.М.Шпилевский бу халыкларныц яшву урыннарын географик атамаларга байле фаразлый Ьем "челмата"ларны чаллылар белен твцгеллвштерб (Шпилевскии, 1877, с. 143-144). Н.А.Толмачев Чаллы шопорлегенец планын пем тебектеге авылларньщ картасын сызган, ныгытмаларыныц улчомнерен алган (Толмачев, 1884, с. 15-18, 42-45; кара: куш. 19, карта № 7-9).
Аталган экемгыять эшченлегене туып килуче милли тарих мектебене фенни юнелеш биручелер буларак саналырга хаклы татар тарихчылары Ш.Мержани, Г.Эхмеров, Р.Фехретдин п.б. (М&рэщани, 1989; Ахмеров, 1998; Фэхретдин, 1995), М.Зеетов кебек тебек тарихы белен кызыксынучылар кушылып ките {Заитов, 1884). Соцгысы Чаллы uiehepe тарихына караган риваятьлерне язып ала пом фенни ейленешке керте. Ул шулай ук Чаллы тебагенец узок жирлерене керген авылларньщ картасын тези (кара: куш. 19, карта № 10). Аныц "Чаллы шопорлеге турында" дип аталган язмасында узок белен Чаллы тебеге арасындагы феодал вассаллык монесебетлере чагылыш таба (Заитов, 1884, с. 277-280).
Татар тарихчыларыныц уткеннердеге тарихи вакыйгаларга бея бирулере урыс тарихчыларыныкыннан купке аерылып тора. Алар урыс тарихчыларыныц тарихны берьяклы гына беялеулерен тенкыйть утына тоталар. Меселен, Р.Фехретдин урыс тарихчыларыныц Казан белен Мескеу арасындагы везгыятьне, Казанны алу вакыйгаларын Ьем ханлыктагы вассаллык менесебетлерен берьяклы, каршылыклы яссылыкта гына тасвирлауларына бейле, байтагын кире кага (Фэхретдин, 1995, 34 б.).
Казан ханлыгын, шул исептен Чаллы тобеген феодал билеме буларак тикшергенде шулай ук В.В.Вельяминов-Зерновныц "Касыйм ханнары Ьем ханзаделере турындагы тикшеренулер" диген китабы (Велъяминов-Зернов, 1863, 1864), Ф.Ф.Лашковныц "Кырым ханлыгында авыл мехеллесе" Ьем "Кырым татарларында жир билау мэсьэлэсенэ караган очерклар"ы файдаланылды (Пашков, 1887, 1897). В.В.Вельяминов-Зернов узенец хезмэтендэ игътибарын Касыйм ханлыгында хан, карачы бак вэ морзалар арасында урнашкан узара менэсэбэтлэргэ юнэлтэ. Касыйм, Казан, Кырым ханлыкларында haM Нугай Урдасында урнашкан иерархик структураларны чагыштырып карый. Тикшеренулэр курсэткэнчэ, Кырым, Касыйм ханлыкларыныц дэулэт тезелеше, иерархик буленеше пэм шуца бэйле аларда урнашкан вассаллык менэсэбэтлэре Казан ханлыгында урнашкан менэсэбэтлэргэ шактый тэцгэл {Велъяминов-Зернов, 1864, с. 408-443).
Ф.Ф.Лашков игътибарын Кырым ханлыгында авыл мэхэллэсе - жирле идарэ тезелешенэ юнэлтэ (Пашков, 1887, с. 3-18). Ул жир билэу системасыныц тамырларын ислам дине кануннарына бэйле ейрэнэ. Шул ук вакытта ислам дэулэтлэрендэ жир билэу системасы кичергэн узгэрешлэрнец сэбэплэрен дэ ачыкларга омтыла (Дашков, 1897, с. 38-61).
XX гасыр башында Русия империясе жирлегендэге вэзгыять уткэннэрдэге тарихи вакыйгаларга ачыклык керту мэсьэлэсен кабат алгы планга чыгара. Тарихчылар ечен совет чорыныц башлангыч вакыты - 1920-1930 нчы еллар арасында яца мемкинчелеклэр туа. М.Г.Худяков, h.M.Атласи, Г.С.Гобэйдуллин h.6. тарихчылар Казан ханлыгыныц уткэнен ейрэнеп, аныц дэулэт тезелешен, ижтимагый-сэяси Ьэм икътисадый тарихын ачыклауны максат итеп куялар. М.Г.Худяков узенец "Казан ханлыгы тарихы буенча очерклар"диген жыентыгында Казан ханлыгыныц сэяси дэулэт тезелеше мэсьэлэсенэ ачыклык кертергэ тырыша (Худяков, 1991, с. 174-210). Шул сэбэпле игътибарын дэулэт идарэсендэ катнашучыларныц эшчэнлегенэ, аларныц узара менэсэбэтлэренэ юнэлтэ. Хезмэтендэ Казан ханлыгыныц терле елкэлэре, шул исэптэн Чаллы тебэге тарихын ачыклауга да елеш кертэ. Аныц тикшеренулэре буенча, ханлыкта билгеле роль уйнаган алты суфыйдан дуртесенец тормышы Чаллы тебэге белэн бэйлэнгэн (Худяков, 1991, с. 198-199).
Чорына бэйле иске алып узган тарихчыларыбызньщ хезмэт-бэялэмэлэренде тегелсезлеклер до юк тугел. Мвсэлвн, Ь.Атласи Казан ханлыгыньщ Ьэлакэткэ дучар булуын нигездэ ханлыктагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрнец кискен торуында, тулы дэрэжэдэ кейлэнеп бетмэвендэ курэ (Атласи, 1992, 11 б.). Аньщ хезмэте куп дэрежэде урыс елъязмаларына тэнкыйтсез караштан чыгып язылган.
Эмма яцарыш чоры озак девам итми. Сталинизм чорында - 1930 нчы еллардан алып 1950 нче елларныц уртасына чаклы Казан ханлыгы тарихын ейрену партия кузлегеннэн чыгып, мэгълум бер кысаларга куып кертеле. Партия талэплэре кысаларына сыйган хезметлернец бер елеше басылып чыккан, сыймаганнары нэшрият архивларында сакланып калган, яисэ юк ителген. 1944 елда урта гасыр терки-татар деулетлэренец Ьэм елешче Русия дэулэтенец де сеяси пэм икътисадый тормышы нигезен тешкил иткен Алтын Урда тарихын яктыртуга чик куела (История, 1960, с. 461). Шул себэпле ханлык тарихын тулаем ачыклау эшченлегендэ эзлеклелек югалып, "ак таплар" кала. Месэлэн, 1955 елда чыккан "Татарстан АССР тарихы" китабында Н.Ф.Калинин язган хезмэтнец эчтэлеген шул ук хезметнен, Татарстан Республикасы Милли музее архивында сакланучы кулъязма несхесе белен чагыштырып караганнан соц куп терле аерымлыклар булуы кузге ташлана пэм шул себэпле каршылыклы фикерлер туа. Шул чорньщ архивларда сакланып калган фенни материаллары бугенге кен фенни хезметлэрен эзерлегенде зур ярдем курсетэ. Шундый зур чиклэулэргэ дэ карамастан, шушы чор тарихчылары Н.И.Воробьев, Н.Ф.Калинин, Х.Г.Гыймади, текстолог Г.Рехим, эпиграфист Ь.В.Йосыпов h.6. тарафыннан Казан ханлыгы чорына караган куп кене археологии, эпиграфик пем башка язма мегьлуматлар туплана Ііем фенни ейленешкэ кертелэ (Рахим, 1930; Калинин, 1948, 1954; Гимади, 1948; Юсупов, 1960, 1971). Казан ханлыгында жир билеу месьелосене игътибарын беренче тапкыр Н.Ф.Калинин юнэлте. Аньщ тарафыннан ханлыкта жир билэу хокукына ия булган социаль катламнар шэрехлэнэ (История, 1955, с. 106-108). Академик М.Н.Тихомиров житекчелегендэ эшлегэн тарихчы Ш.Ф.Мехоммедъяров шулай ук узенец игътибарын Казан ханлыгыныц сэяси тезелешенэ пем икътисади тормышына бэйле топ месьеле - жир буленеше месьелесене юнелте. Меселен, ул жир булуде Казан ханлыгында свергал системасы кулланылуны ачыклый пем аны тикшерэ (Мухамедъяров, 1950, с. 153-161). Заманасы очен ижади капарманлык булып саналырлык хезмвт башкарып чыга. Шунысы кызганыч, Казан ханлыгы тормышына куп дережедв ачыклык кертуче элеге хезмет бугенге кенгече китап буларак басылып чыкмаган, тулысынча уз бэясен алмаган килеш кала бире.
1960-1980 нче еллар уртасына чаклы чор хэзер торгынлык чоры буларак беялене. Шуца да карамастан, бу елларда да Казан ханлыгы тарихы куп кенэ фенни хезметлерде чагылыш таба. Алар исебене Е.И.Чернышевныц "Казан ханлыгы авыллары" дигэн кулемле мэкалэсе (Чернышев, 1971), М.Г.Усмановньщ "XVII-XVIII гасырлардагы татар тарихи чыганаклары" (Усманов, 1972) пем "XIV-XVI гасырлардагы Ж чи Олысы ярлыклары" (Усманов, 1979), кебек хезметлерне кертерге момкин. Санап узган хезметлэр ханлык тарихын терле яктан яктырталар. Меселен, Е.И.Чернышев тарафыннан Казан ханлыгы чорында яшеген авыллар, феодал билеме узеге буларак саналырлык херби ныгытма, niahep урыннары барлана. М.Г.Усманов хезметлере Казан ханлыгы тарихын, Алтын Урда - Ж учи Олысыныц мирасчысы буларак ойрену мемкинлеге тудыра.
XX гасыр ахырында Советлар Берлегенде булып узган терле узгерешлер нетижесенде сеяси басым киму себепле тарихны тирентенрек, объективрак ойрену мемкинлеге туды. Деньякулем аренада, совет империясе жимерелу, яца деулетлер барлыкка килу Ьем халыклар арасында аерымлану тенденциялере туу Ьем кечею себепле, Россия Федерациясенец тарихи нигезен тешкил иткен Алтын Урда деулетенец тарихын ачыклау эше берме-бер активлашты. Тарихчылар урта гасыр терки-татар деулетлерен ейренуге, шул исептен алардагы феодал вассаллык менесебетлерен тикшеру месьелесене де игътибарларын арттырдылар.
Олеге эшчэнлек тарихчы С.Х.Алишев (2003), Р.Г.Фэхретдинов (2001), Д.М.Исхаков (1998), Р.Ф.Галлвмов (2002), А.Э.Борпанов (1997), Г.Л.Фейзрахманов (2002), И.Р.Тапиров (2000), Б.Л.Хэмидуллин (2002), С.К.Свечников (2002), кулъязмалар, шэжэрэлэр белгече - текстолог М.И.Эхмэ щанов (1995), лексиколог пэм гидронимнар ейрэнуче Ф.Г.Гарипова (2001) пэм башкалар хезмэтлвренде чагылыш таба.
С.Х.Алишев Казан ханлыгыныц оешу тарихын, идарэ системасын, иерархик тозелешен Ьем Казан белен Мэскеу дэулэтлэре арасындагы монэсебэтлэрне ачыклауга зур хезмэт куя. Аныц тарафыннан ханлык чорына караган татарча чыганаклар тикшерелэ. Мэсэлэн, Ибрапим хан ярлыгын вйрэнеп, ул "Казан деулэте XIV гасырдан ук сэяси тормыш ягыннан автономияле булган", - дип яза (Алишев, 2002, 6 б.).
М.И.Эхмэтжанов узенец "Татар шэжэрэлэре", "Нугай Урдасы" диген хезметлэрен Нугай Урдасы тарихын пэм казанлылар белен нугайлылар арасында булган туганлык жеплэрен шежэрэлэр буенча ачыклауга багышлый (Эхмэтщаиов, 2002). С.К.Свечников Мари экирлэрендэге билеклэрне ачыклап, аларньщ узэк белен узара менэсэбэтлэренэ игътибарын юнэлтэ. Аныц фикеренчэ, Мари билеклэренец бер олеше, Казаннан еракта урнашулары сэбепле, узэк хакимият белэн конфедератив мэнэсэбэттэ торган (Свечников, 2002, с. 81-83).
Ф.Г.Гарипова Казан ханлыгы чорларыннан сакланып калган топонимик пэм гидрономик атамаларны шэрехли (Гарипова, 1998).
Казан ханлыгы тарихы аца чиктэш дэулэтлэр тарихына бэйле хезмэтлэрдэ дэ еш чагылыш таба. Мэсэлэн, В.В.Трепавлов узенец "Нугай Урдасы тарихы"нда Казан ханлыгы тарихын Ьем казанлылар белэн нугайлылар арасындагы менэсэбэтлэрне яктыртуга зур урын бирэ. Ул элеге менэсэбэтлэрнец шактый тыгыз булуы турында нэтижэ ясый (Трепавлов, 2002).
Д.М.Исхаков хезмэтлэрендэ урта гасыр терки-татар дэулэтлэренец тарихы киц яктыртыла. Аерым алганда ул дэулэтчелек, феодал вассаллык проблемаларын кутэрэ, сыйнфый катламнарны тикшере (Исхаков, 1992, 1993, 1995а, 1997/98, 2002).
Д.М.Исхаков пэм Р.Ф.Галлэмов Казан ханлыгыньщ идэрэ системасына караган даругалар мэсьэлэсенэ ачыклык кертугэ зур тырышлык куялар. Элеге авторлар хакимият елкэлэре - даругаларныц барлыкка килуен, идарв ителуен, тезелешен Ьэм аларньщ административ чиклэрен, билэмэлэрен узгэрэк караштан торып бэялилэр. Карашлар терлелеге чыгынакларньщ аз булуына бэйле туа. Даругалар системасы куп очракта Алтын Урда, Кырым ханлыгы урнэклэренэ пэм Казан ханлыгыннан соцгы ретроспектив чыганакларга бэйле аныклана. Д.М.Исхаков даругаларны, кенэзлеклэр буларак бэялэп, аларны дэулэт советы - диван эшчэнлегендэ идарэче роль уйнаган карачы нэселлэре кул астындагы жирлэр буларак бэяли {Исхаков, 1998, с. 14-15). Р.Ф.Галлэмов фикеренчэ даругалар, юллар юнэлешенэ бэйле, дэулэтнец ясак жыю елкэлэре (Галлямов, 2002, с. 311). Фикер терлелегенэ карамастан, Д.М.Исхаков Ьэм Р.Ф.Галлэмов хезмэтлэрендэ Казан ханлыгыньщ тормышына - эчке буленеше, узэк Ьэм жирле идарэ эшчэнлеге, салым жыю Ьэм олыслар системасына кагылышлы куп сорауларга берникадэр ачыклык кертелэ.
Чаллы тебэге тарихын ейрэнгэндэ, чагыштырма рэвештэ, ханлыкньщ башка тебэклэре тарихына караган хезмэтлэр дэ кулланылды (Эхмэтщанов, 1999; Мэрданов, haduee, 2003; Бурханов, 2001, 2003, 2003а; Эхтэмова, 1994 h.6.). Мэсэлэн, М.И.Эхмэтжанов Казан артындагы бериш авылларныц ханлык чорындагы тарихын кабер ташларындагы язмалар, шэжэрэлэр Ьэм риваятьлэрдэге хэбэрлэр буенча ейрэнэ. Д.М.Исхаков игътибарын Арча кенэзлэренец Казан ханлыгы сэяси структурасында тоткан ролен тикшеругэ юнэлтэ. Аньщ фикеренчэ, "4 (соцрак 5) идарэче кланнарныц берсе (Кыпчак кланы) - карачы-билэр - Арча кенэзлэре булганнар" (Исхаков, 1995, 1998, 2002). Р.Ф.Галлэмов хезмэтлэрендэ Арча, Яшел Узэн, Лаеш, Алабуга шэЬэрлэре пэм тебэклэренен, ханлык чорындагы тарихы бэян ителэ. Аньщ фикеренчэ, ханлык чорында Арча, Алабуга, Лаеш кебек шэЬэрлэр феодал узэклэр булган (Галлямов, 1997, 2000, 2003).
Шул исептен Болгар жирлегенде оешкан Алтын Урда - Ж учи Олысыныц чечек ату Ьем таркалыш процессы закончылыгын кузалламыйча ханлык чорыныц сеяси heM этник асылын ачыклау мемкин тугел. Бу уцайдан В.Г.Тизенгаузен, Э. Хара-Даван, Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский, Г.А.Федоров-Давыдов Ьем М.Г.Сефергалиев кебек тарихчыларныц хезметлере файдаланылды (Тизенгаузен, 1884; Хара-Даван, 2002; Греков, 1937; Федоров-Давыдов, 1973, 1994, 1996; Сафаргалиев, 1996).
Казан ханлыгындагы феодал менесебетлерне чагыштырма ревеште ейренуге соцгы елларда чит иллерде, республикаларда Ьем елкелерде язылган фенни хезметлер де зур олеш керте. Меселен, В.Е.Возгрин узенец "Кырым татарларыныц тарихи язмышы" диген хезметенде игътибарын Кырым ханлыгы бейлеклерене, узек белен бейлеклер арасындагы феодал вассаллык менесабетлерене юнелте. Нетижэде Кырым ханлыгында урнашкан феодал вассаллык менесвбетлернец Алтын Урда чорындагыннан сизелерлек дережддв аерымланмавы ачыклана (Возгрин, 1992).
Д.С.Кыдырниязов "XV-XVIII гасырларда нугайларныц иллер Ьем халыклар белен сеяси, икътисадый Ьем медени багланышлары" дип аталган хезметенде нугай олысларын heM олыслар арасында урнашкан эчке феодал менесебетлерне, Нугай Урдасыныц тышкы сеяси, икътисадый Ьем медени менесебетлерен ачыклый. Аныц хезметенде Казан ханлыгы белен Нугай Урдасы арасындагы деулетара менесебетлерге де игътибар биреле (Кидирниязов, 2001). А.А.Борисов "XVII гасырда якутларныц олыс берлешмесе" диген хезметенде Якут-Саха жирлеренде олыслар системасыныц килеп чыгышын, таралышын Ьем олысларныц узара менесебетлерен тикшере. Ул якут олысларын монгол чоры мирасы дип саный Ьем урыс чорында барлыкка килген волостьларныц елешче якут олыслары чиклере белен туры килуен ачыклый (Борисов, 1996).
Тарихи едебиятка нетиже ясап, шуны ейтерге була: анда урта гасыр терки-татар деулетлерендеге, шул исептен Казан ханлыгындагы феодал вассаллык менесебетлерене кагылышлы аерым месьелелер кутереле Ьем чагылыш таба. Шулай да елегэ Казан ханлыгы тарихыныц, аерым алганда андагы сэяси-ижтимагый яшэешнец, сыйнфый пэм икътисадый тормышньщ тулаем ачыклануы турында суз йертеп булмый. Нэтижэдэ урта гасыр терки-татар деулэтлэрендэ, аерым алганда Казан ханлыгында феодал вассаллык менэсэбэтлере житэрлек дэрэжэдэ ачыкланмаган килеш кала бирэ.
Тикшерупец максаты - Казан ханлыгындагы феодал билэмэлэрнец берсе булган Чаллы олысыныц сэяси-сыйнфый пэм хужалык тарихын ейрэну тэжрибэсе мисалында дэулэттэге феодал вассаллык менэсэбэтлэрен тикшеру.
Куелган максатка ирешу юнэлешендэ тубэндэге мэсьэлэлэрне чишу карала:
- Казан ханлыгында дэулэт идарэсе, феодал вассаллык системасыныц тарихи нигезен пэм дэвамчылыгын кузэту;
- дэулэттэ феодал вассаллык менэсэбэтлэренец куелышын пэм теп принципларьш тикшеру;
- вассал феодал билэмэ буларак, Чаллы тебэгенец сэяси-сыйнфый тарихын, Казан ханлыгындагы феодал вассаллык системасында аныц тоткан урынын аныклау;
- вассал феодал билэмэ узэге борынгы Чаллы каласын шэрехлэу;
- Чаллы феодал билэмэсенец хужалык тормышын кузэту;
- Чаллы тебэгенец ханлык чорындагы тарихи географиясен, авыл-салаларын барлау.
Чыганак базасы. Кызганычка каршы, Казан ханлыгы чорына караган язма чыганаклар бик аз. Шунлыктан без Казан ханлыгыннан соцгы чорга караган язма документларны да ретроспектив рэвештэ елешчэ файдаланырга мэжбурбез.
Хезмэтте кулланылган чыганакларны 5 тергэ булеп карарга мемкин:
1. Язма чыганаклар (басма документлар пэм архив чыганаклары).
2. Халык авыз ижаты материаллары (легендалар пэм риваятьлэр).
3. Археология, эпиграфика пэм нумизматика материаллары.
4. Тарихи карталар.
5. Тарихи лексикология материаллары.
Ханлык Ьэм аннан соцрак чорга караган басма чыганаклар Ьэм кулъязма архив чыганаклары шартлы рэвештэ тубэндэге терлэргэ булеп каралды:
- акт документлары;
- эш кэгазьлэре;
- нарратив (елъязма) чыганаклар.
Язма архив чыганаклары Русия дэулэтенец борынгы актлар архивыннан (РГАДА), Татарстан Республикасыньщ Милли архивыннан (НА РТ), Казан дэулет университетыныц Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар Ьэм сирек китаплар булегеннэн (НБЛ ОРРК), Татарстан Фэннэр академиясе Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц кулъязмалар Ьэм текстология булеге мирасханэсеннэн алындылар.
Документларныц бер елеше тэрле басмаларда донья курде. Элеге хезмэтлэр исэбенэ Татарстан, татар халкы тарихына караган материаллар (История 1937; Материалы, 1948), тарихи, юридик яисэ жир буленешенэ бэйле акт материаллары керэ (Акты, 1836; Акты, 1859; Акты, 1951).
Акт документлары. Татар чыганаклары, аерым алганда акт документлары, кубесенчэ Казан алынган чакта юкка чыгарылган. Ханлык чоры турында мэгълумат бируче теп документ булып Сэхиб-Гэрэй хан ярлыгы (1523) кала бирэ (Вахидов, 1925, с. 61-92). Кучермэ яисэ тэржемэ хэлендэ ИбраЬим (1469-1479) (Госманов, Мвхэммэдъяров, Степанов, 1965, 146-150 бб.), Мехэммэд Эмин (1516) Ьэм Сафа-Гэрэй (1526) ханнарньщ ярлыклары сакланып калган (Исхаков, 1999). Кырым ханы Мехэммэд-Гэрэйнец Польша короле Сигизмунд белэн 1520 елда тезелгэн солых шартнамэсе (Гайнетдип, 1999), Алтын Урда Ьэм Кырым ханнарыныц дистэлэгэн ярлыклары бугенге кенгэчэ килеп житкэннэр (Усманов, 1979; Пашков, 1897; Фиркович, 1890). Элеге ярлыклар, шартнамэлэр Ьэм дэулэт дэрэжэсендэге рэсми хатлар Казан ханлыгыньщ эчке Ьэм тышкы сэяси-икътисадый тормышына ачыклык кертэлэр. Ярлыклар - хан тарафыннан жир билэу хокукы бируче тарханлык документлары булып торалар. Шул сэбэпле, аларда ханлыкныц идарэ тезелешенэ бэйле социаль катламнары, халыктан жыелган ясак Ьэм башка салымнарньщ терлвре ачыклана. Ханлык чорындагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрен, хужалык тормышын яисэ башка тер мэсьэлэлэрне ачыклаганда, хан ярлыкларыннан, тыш жир билэмвлерен сату-алуга бэйле килешу язмаларын фэнни эйлэнешкэ керту дэ мепим (Алишев, 2002).
Терле басмалардан алып тупланган Ьэм XIV-XVI гасырларга караган "Феодал жирбилэучелек пэм хужалык иту актлары"нда Мэскэу хекумэте тарафыннан дини эшлеклелэргэ Ьэм жирле феодалларга 150 ел дэверендэ бирелгэн 316 тархан ярлыгы ("тарханная грамота") урын алган (Акты, 1951, 400 с). Дэулэт эшчэнлеге менэсэбэтлэрен тэртипкэ салучы элеге ярлыклар Алтын Урда дэулэте традициялэре буенча бирелгэн. Элеге ярлыклар нигезенэ бердэй хокукый нормалар салынган. Шул сэбэпле, Кырым ханлыгында, Мэскэу дэулэтендэ кулланышта булган тархан ярлыкларын тарихи-чагыштырма ейрэну Казан ханлыгындагы феодал-вассаллык менэсэбэтлэрен ачыклауга да уз елешен кертэ. Кызганычка каршы, Мэскэу дэулэтенец тархан ярлыклары безнец тарихчылар тарафыннан ейрэнелмэгэн килеш кала бирэ. Элеге мэсьэлэгэ игътибар бирелгэндэ Казан ханлыгы тарихын ейрэнудэ яца нэтижэлэргэ ирешелер иде.
Казан ханлыгы яулап алынганнан соцгы чорга караган акт материалларында да жир билэу системасына караган куп мэгълумат бар (Акты, 1836, 1859). Элеге документларда да Казан ханлыгы чорына бэйле менэсэбэтлэр кайтавазы сакланган.
Эш кэгазьлэре. Русия дэулэтенец борынгы актлар архивыныц "Генераль ызанлау" фондларында жир буленешенэ, аныц сыйфатын билгелэугэ, жиргэ бэйле низаг эшлэренэ кагылышлы язма документлар куп сакланган. Безнец тарафтан файдаланылган бу документлар XVIII гасырда тезелгэннэр (РГАДА. Ф. 1312, on. 2, д. 279, 1795-1802 гг.; Ф. 1312, on. 1, д. 1122, 1795 г; Ф. 1355, on. 1, д. 412, 1795 г.). Элеге документларныц эчтэлегендэ жир бэхэсенэ бэйле тагында борынгырак чорга караган мэгълуматларда чагылыш таба. Бу чыганаклар буенча ретроспектив рэвештэ ханлык чорына караган жир буленешенэ бэйле менэсэбэтлэр кузалланды, шул дэвергэ караган топонимик Ьем гидронимик атамаларга нисбэтле мэгълумат барланды. Чаллы тебэгенэ кергэн авылларныц ханлык чорына караганнары елешчэ шул архив документлары буенча билгелэнде.
Чаллы тебэгенец ханлык чорындагы тарихи географиясен, авылларын барлауда XVI-XVII гасырларныц язу-теркэу кенэгэлэрен (писцовые, переписные, дозорные книги), гарызнамэлэрне (челобитные) ретроспектив куллану куп ярдэм итэ. Элеге документлар шулай ук Русия дэулэтенец борынгы актлар архивында саклана (РГАДА. Ф. 1209, on. 1, ч. 1, кн. 643, 1565-68 гг.; Ф. 1209, on. 1, ч. 1, кн. 153, лл. 1349-1354, 1619 г.; Ф. 350, on. 2, д. 1102, 1678-80 гг.; Ф. 396, on. 1, ч. 36, д. 53224, 1685 г.). Язу-теркэу кенэгэлэренец бер елеше басылып чыкты (Писцовые, 1932; Писцовая, 2001).
Эш кэгазьлэренец бер елеше XVIII-XIX гасыр башына карый. Элеге язмалар буенча борынгы авыл урыннарын билгелэп була (РГАДА. Ф. 248, кн. 1536, лл. 275-276, 1737 г.; Ф. 350, on. 1, д. 153, 1716 г; Ф. 1312, on. 1, д. 1122, 1795 г.; Ф. 1312, on. 2, д. 279, 1795 г.; Ф.1355, on. 1, д. 412, 1795 г.).
Бу материалларны ретроспектив анализлау аша хэзерге авыллардан бер елешенец Казан ханлыгы чорында ук яшэгэнлеге турында суз йертергэ мемкин. Мэсэлэн, 1742 елгы мэчетлэр жимеру тарихына бэйле шундый бер чыганакта Чаллы тебэгендэге куп кенэ авыл мэчетлэренец "Казан ханлыгы чорында ук тезелгэнлеге" курсэтелэ (РГАДА. Ф. 248, on. 14, д. 803, лл. 52-98 об., 1742 г.).
Нарратив чыганаклар. Хезмэтебездэ Казан ханлыгы чорына караган Мехэммэд Эминнец 1506 елда Польша короле Александрга (Мщнегулов, 2003) Иэм Сафа-Гэрэйнец Польша короле Сигизмундка язган хатлары (Мустафина, 1997), Ш.Хажитарханиныц терек солтанына жибэргэн хат-язмасы (1550) (Халситархани, 1995; Шерефи, 1995) кулланылды. Санап узган чыганакларда ханлыкныц югары идарэ системасы, дипломатик эшчэнлеге кузаллана.
Без кулланган чыганакларныц шактый елешен урыс елъязмалары тэшкил итэ. Элеге чыганаклар арасында соцрак чорда язылганнары яисэ кучереп язганда узгэрешлэр белэн баетылганнары да бар. Елъязмалар арасында шул чорларныц сэясотене бвйле берьяклы - тенденциоз формада язылганнары да очрый. Мэсэлэн, моцарчы Казан ханлыгы тарихы, Урыс деулете белен пем ханлыктагы эчке менесебетлер еш кына "Патша китабы"на яисэ "Никон елъязмасы"на таянып язылды (Патриаршая или Никоновская летопись, Царственная книга - ПСРЛ, ІХ-ХШ). Элеге елъязмаларны тикшеруче М.Н.Тихомиров билгелэп утуенчэ, алаР XVI гасырда булып узган тарихи вакыйгаларга нисбэтле икенче тапкыр кучереп язылган Ьэм шул чорларныц сеяси вакыйгаларына бэйле торле узгерешлэр кичергэн (Тихомиров, 1940, с. 255-257). "Патша китабы" да Явыз Иван патша яшэген чорга караган тарихи язмалар тупланмасы булып тора. "Патша китабы" Ьем "Никон елъязмасы" куп очракта бер-берсен кабатлыйлар. Шуца да карамастан, башка чыганакларда Казан ханлыгыныц идарэ системасына, андагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрене кагылышлы хебэрлернец аз булуы сэбэпле, элеге елъязмаларны да тэнкыйди файдаланырга туры килде.
Икенче чыганак Казан ханлыгы тарихына багышланган "Казан елъязмачысы" китабы ("Казанский летописец" - ПСРЛ, XIX, 1903). Елъязма 1564-1565 елларда тезелгэн дип санала. Аныц авторы 1532-1551 елларда Казанда есирлекте булып, Казан ханнарына хезмэт иткэн шехес буларак фаразлана. Елъязмачы шул чорда Казан тарихы белэн танышкан булса кирэк. Елъязмада Казан тарихын бэян итудэн бигрэк, Явыз Иванга "кылган батырлыклары" ечен дан жырлау алгы планга чыга. Елъязмачы "боек" жицулернец тарихын кэгазь битлэренэ тешергэндэ уткэннэр белэн горурланып, килэчэк буыннарныц куцелен уйнатырлык теслэр кызганмый. Эсэрнец башыннан ахырынача шовинистик рух, Казан халкына нэфрэт беркелеп тора. Шул сэбэпле, тарихчылар бу елъязманы "бик буталчыклы экият", "баллы хикэя" буларак бэялилэр (Вельяминов-Зернов, 1863, с. 7). Елъязмачы вакыйларныц барысын да узе кургэн кебек суз йертсэ дэ, язманыц соцрак чорда кем тарафыннандыр узгэртелуен куру кыен тугел. Аны язганда бары бер талэп кенэ куела: урыс халкыныц беек жицуен мэцгелэштеру.
Елъязмачы, Казан ханлыгы тарихын жицучелэр кузлегеннэн чыгьш кына бэян итса де, анда ханлыкньщ идарэ, икътисадый пэм хужалык иту системасына караган менэсэбэтлэр турында куп мэгьлумат булу сэбэпле, елъязма фенни чыганак буларак та еш кулланыла.
Хезмэттэ шул чорларда яшэгэн шэхеслврнец шападэтнамэлэре дэ киц файдаланылды. Мэсэлэн, А.М.Курбский тарафыннан язылганы "Казаны алу турында хикэя" дип атала (Курбский, 1913). Аныц авторы - 1552 елда Казанны алуда h0M 1554 елда ханлыкта девам иткэн халык кутэрелешлэрен бастыруда катнашкан гаскэр башлыгы, Явыз Иван якыннарыннан берсе. Безнец ечен аныц язмасында бирелгэн Казанны алу турындагы мэгълуматлэр игътибарга лаек. Ул куп очракта узе кургэннэрне яза. Шул исэптэн Казан шэЬэрен саклаучы хэрби идарэчелэрнец узара менэсэбэтлэрен кузаллауга да ачыклык кертэ. Хикэясендэ башкалардан ишеткен хэбэрлэр дэ бар. А.Курбскийныц башка чыганакларны кулланган булуы да ихтимал. Ченки аныц язмалары Казан алынуга 11 ел вакыт узганнан соц барлыкка килгэн.
Казан ханлыгы тарихын ачыклауда чит ил сэяхэтчелэре тарафыннан язылган хезмэтлэрнец, сэяхэтнамэлэрнец дэ ярдэме зур. Безнец эштэ С.Герберштейн, (Герберштейн, 1988), А.Олеарий (Олеарий, 1870) хезмэтлэре кулланылды.
Татар теленде елъязма формасында сакланучы, XVI-XIX гасырларга караган сирэк кенэ язмалар да Казан ханлыгы чоры турында мэгьлумат бирэлер. Месэлэн, Шэриф Хажитархани тарафыннан язылган "Казан вилаятенец жицуе" (Зафер наме-и вилайет-и Казан) эсэрендэ Казан шэЬэрен яклаучыларныц дини пэм хэрби идарэчелэре курсэтелэ, аларныц дэрэжэлэре пэм бурычлары турында мэгьлумат бирелэ. Элеге хезмэт беренче тапкыр М.И.Эхмэтжанов тарафыннан фэнни эйлэнешкэ кертелэ (Хаоїситархани, 1995). "Хажи Гэрэй дастаны" атамасындагы билгеле тарихи язмада да Казан ханлыгы чоры авыллары (шул исэптэн Чаллы тебэге авыллары да), аларныц эчке тормышы бэян ителэ. Ханлык дэверен шэрехлэуче элеге дастан узендэ сурэтлэнгэн вакыйгалардан соц ярты гасыр вакыт узгач язылган. Шул сэбэпле дастанда терле авыл кешелеренец жыелып Хажи Гврейне узлэренэ "хан" итеп кутерулерен ялгыш дип эйтуе кыен (Татар халык иэщаты, 1987). Хезмэтебездэ шулай ук ханлык тарихын чагылдырган, емма соцрак чорда язылган язмаларга да игътибар бирдек (Мвслими, 1999; Насыйри, 1975). Эмма элеге чыганакларда фенни мегълуматлэрнец аз Ьем куп очракта буталчык булулары собэпле игътибарлы булып, алардан твнкыйди файдалану сорала.
Ханлык Ьем ханлыкта яшэгэн социаль катламнар тормышы шул чорныц эдэби эсэрлэрендэ до чагылыш тапкан. Казан шэЬэренде XV азагы - XVI гасыр урталарында яшеген Мвхэммэдъяр белэн Колшэриф болгар-татар эдэбиятына турыдан-туры бэйлэнешле эдиплар. Дини башлык Ьэм дэулэт эшлеклесе Колшэрифнец ханлык чоры мэдэни тормышын чагылдырган дурт шигыре Ьем бер поэмасы, Мехеммедъярныц "Техфэи Мердан" (1540), "Нуры содур" (1541) поэмалары Ьэм "Нэсихэт" (1548) дигэн шигыре безнец кеннергече килеп житкен. Шул чор едиплвребез хезмэтлэрендэ ханлык халкыныц сояси-ижтимагый тормышы чагылыш таба (Кол Шериф, 1997; Мвхэммэдъяр, 1997). Хезметтэ "Идегей" дастанында чагылыш тапкан Алтын Урда чорына караган иерархик тезелешкэ Ьэм Болгар олысы жирлерене бейлэнешле тарихи хэбэрлэр де кулланылды (Идегэй, 1988).
Чаллы тебэге тарихын ачыклауда элеге жирлекте урнашкан авыл халкыннан терле елларда язып алынган риваятъ-легендалар, халык авыз иэщаты материаллары да уз олешен кертте (Татар халык ищаты, 1987). Элеге материалларныц шактый елеше автор тарафыннан жыелды (Борынгы, 2000; кара: куш. 12). Чаллы тебэгене караган тарихи истелеклерде ханлык чорына караган куп терле хеберлер чагылыш таба. Элеге хеберлер Чаллы шеЬэренец "ханнар каласы" булу, авылларга нигез салыну Ьем Чаллы шепэренец яулап алыну чорларына карый.
Казан ханлыгы, шул исептен Чаллы тебеге ж,ирлегенец тарихи, медэни Иэм матди культурасын ачыклау, икътисадый Ьэм хужалык тормышын ейрэну, тебекнец тарихи географиясен барлауда археология, эпиграфика ком нумизматика материаллары кыймметле чыганак булып тора. Чаллы тебеге тарихына караган археологик материаллар Россия Фэннэр академиясенец Археология институты (ИА РАН) архивында саклана.
Археология материаллары, Казан ханлыгын, аерым алганда Чаллы тебэген, ейрэнудэ аерым бер кыйммэткэ ия чыганак булып торалар. Кирмэн ныгытмаларын казып тикшеру аларны тезу, тезеклэндеру, естэмэ ныгыту яисэ кальганыц жимерелу вакытын ачыклый. Ныгытмаларныц тезелеш алымына бэйле узенчэлеген билгели. Казу эшлэре вакытында терле катламнардан чыккан материал буенча аларныц чорлары билгелэнэ.
Тикшерелгэн зиратлар буенча тебэктэ яшэгэн халыкныц тормышына, санына пэм демографик узгэрешлэргэ бэйле статистик мэгълумат алына. ШэИэрнец узэге Ьэм бистэлэрендэ уздырылган казу эшлэре нэтижэсенде табылган материал буенча Чаллы тебэгенец шул чордагы сэяси-сыйнфый пэм хужалык тарихын ейрэну аркылы дэулэттэге феодал вассаллык менэсэбэтлэрен кузаллау мемкинчелеге туа.
Археологик чыганакларны ейрэну хронологик рэвештэ алып барылды. Чаллы шэпэренец материаль культурасын яктыртканда, кайсы чорда пэм нинди экспедиция тарафыннан ейрэнелугэ сэбэпле, фикерлэрнец бер терле генэ булмавы да куренэ. Археология фэнендэ яца техник алымнар куллану дэрэжэсе артка калу сэбэпле ялгыш фикерлэр буду ихтималлыгы да юк тугел. Мэсэлэн, 1955 елгы казу эшлэре нэтижэсендэ Чаллы шэпэренец яшэеш чоры XV-XVI гасыр башлары белэн генэ билгелэнгэн (Калинин, 1955). Аныц сэбэбе археология фэненец шул чордагы усешенэ бэйле ацлатыла. 1989 елда Удмуртия Республикасыныц Туган як музее тарафыннан оештырылган казу эшлэре нэтижэлэре буенча, башка тикшеручелэрдэн аермалы буларак, ар ягы (кеньяк) удмуртларына (арские удмурты) караган керамик материал естенлек итэ. Аны теркемлэу кайсы да булса халыкка нисбэтлэу Ьэм керамиканыц хронологиясен ачыклау мэсьэлэсендэ дэ терле, шул исэптэн сэяси характердагы фикерлэр дэ чагылыш таба.
Чаллы шэпэрлегендэ фэнни археологик казу эшлэре беренче тапкыр 1955 елда Н.Ф.Калинин тарафыннан уздырыла. Ул кремль урынын казып тикшерэ.
Казу нэтижэлэренэ Ьэм тарихи чыганакларга таянып Чаллы тебэгенец аерым билек ("княжество") булганлыгын фаразлый. Казу эшлэре вакытында табылган иц яхшы, сыйфатлы керамик материалныц кремль жирлегендэ табылуы сэбэпле, анда жирле феодал яшэгэнлегенэ ишэрэ ясый (Калинин, 1955). 1983 елда Татарстан Дэулэт музее тарафыннан оештырылган экспедицияне Н.А.Кокорина, 1989 елда Удмуртия Республикасыныц Туган як музее тарафыннан оештырылганын Т.И.Останина житэкли. Алар тарафыннан кремль тирэсе, аныц ныгытмалары Ьэм шеЬэр янындагы I нче бисте урыны казып ейрэнелэ. Тикшеру нэтижэлэре буенча Чаллы шэЬэренец яшэеш чорлары XII-XVI гасырлар уртасы белэн билгелэнэ (Кокорина, Останина, 2000).
1993-1997 елларда Чаллы шэЬэрлегенэ Татарстан Фэннэр академиясенец Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм тарих институты тарафыннан археологик экспедиция оештырылды (житвкчесе Ф.Ш.Хужин). Археологлар тарафыннан кремль ныгытмалары, шэЬэрнец I Ьэм II бистэлере, зиратлары казып тикшерелде. Тикшеру нэтижэлэре буенча кремль ныгытмаларыныц кулланылыш чорлары билгелэнде. Казып тикшерелгэн зиратныц мэйданы, куму йолалары Ьэм каберлеклэрдэге табылдыклар буенча аннан файдалану чоры ачыкланды (Газимзянов, 2000).
Соцгы елларда шэЬэрлек бистэлере Ьэм ныгытмасы Алабуга педагогика университеты археологик экспедициясе тарафыннан ейрэнелде (житэкчесе А.З.Нигамаев) (Хузин, Нигамаев, 1999а). Элеге тикшеру нэтижэлэре буенча Чаллы шэЬэрлеге янындагы икенче бистэнец кулэме Ьэм чиклэре билгелэнде.
Чаллы тебэген феодал вассал билэмэ буларак тикшеругэ бэйле автор тарафыннан да 2001-2003 елларда Чаллы шэЬэрлегендэ Ьэм аныц эйлэнэ-тирэсендэ археологик кузэту Ьэм казу эшлэре алып барылды. Чаллы шэЬэрлеге тирэсендэге борынгы авыллар, аларныц зиратлары ачыкланды Ьэм аларда елешчэ археологик тикшеренулэр уткэрелде. Мэсэлэн, Шомбыт авылы янында ХП-ХШ гасырларга караган болгар чоры эйберлэре табылды. Тебэк халкыннан шушы урынга бэйле риваятьлэр язып алынды. Чаллы шеИэрлегеннен 1,5 чакрым ераклыкта урнашкан элекке Шихаздэ авылы урыны казып тикшерелде. Тикшеру нетижэлэре буенча авыл янында Алтын Урда Иэм ханлык чорына караган торак урыннары булганлыгы ачыкланды. Шихаздэ авылы янэшэсендэ, Ташлы елганыц уц ягында, сукаланучы кырдан Болгар чорына караган чулмэк, савыт-саба ватыклары жыеп алынды. Чаллы тебэгендэге борынгы эпиграфик пэйкэллэр барланды, яца табылган эпиграфик язмаларныц эчтэлеге турында мэгълумат бирелде. Тикшеру нэтижэлэре буенча Чаллы тебэгендэге Котлы Бекеш, Теберде Чаллысы авылларыныц барлыкка килуе ханлык чорына караганлыгы ачыкланды (Гариф, 2001-2003).
1955, 1983, 1989, 1993-1997 нче елларда Чаллы шэЬэрлегендэ уздырылган археологик тикшеру эшлэренец нэтижэлэре 2000 елда басылып чыккан "Борынгы Чаллы - Древние Чаллы" дигэн китапта урын алды. Археологик хезмэтлэрнец 2001-2002 елларга караганнары "Татарстандагы археологик ачышлар" ("Археологические открытия в Татарстане") дигэн дэвамлы жыентыкларда яктыртылды {ЛОТ, 2001; АОТ, 2002).
Безнец тикшеренуде терле елларда басылып чыккан археологик карта пем белешмэлернец роле де зур булды (АК, 1981, 1985; Фахрутдинов, 1975).
Р.Г.Фехретдиновныц "Идел-Кама Болгарстаныныц археологик истелеклере Ьем аныц территориясе" (Фахрутдинов, 1975) пэм "Татарстан АССРныц археологик картасы: Кама алды" (АК, 1981) кебек хезмэтлэре игътибарга лаек. Картада ханлык чорына караган археологик пэйкэллэрнец урыннары да (шул исэптэн Чаллы тебэге дэ) билгелэнгэн.
Чаллы тобэгенец матди культурасын, сэудэ Ьэм хужалык тормышы эшчэнлеген ачыклауда археологик тикшеру нэтижэлэре ярдэм итэ. Элеге мэсьэлэ тарихчы-археолог Ф.Ш.Хужинныц (1998, 2000, 2001) Ьэм Н.А.Кокоринаныц фэнни хезмэтлэрендэ еш яктыртыла (2000, 2002).
Ханлык чорын ейрэнудэ билгеле бер кулэмдэ эпиграфик чыганаклар да файдаланылды. Болгар, Алтын Урда, ханлык чорларына караган зират-каберлеклэрнец каберташ язмалары Г.Рэхим, Ь.В.Йосыпов, М.И.Эхмэтжанов, Ф.С.Хэкимжанов, Ж .Г.Мехемметшин h.6. тарихчылар, текстологлар тарафыннан ейрэнелгэн. Безнец тарафтан ханлык чорына караган 243 кабер ташы барланды. Шул мегълумат буенча ханлыктагы иерархик система, аерым тебэклэрнец узенчэлеклэре кузалланды (кара: куш. 1). Чаллы тебэгендэ ханлык чорына караган эпиграфик таш-Иэйкэллэр Чаллы шэпэрлеге тирэсендэ, Мэмле Казаклары Чаллысы пэм аныц янэшэсендэ урнашкан Бикчурай Чаллысы, Бирдебэк авыллары янында сакланып калган. Безнец тарафтан элеге ташлар барланып, эстампажлары алынды, сакланышлары тээмин ителу ечен чаралар курелде. Чураш авылы янында 1530 ел белэн билгелэнгэн кабер ташы табылып, фэнни эйлэнешкэ кертелде. Элеге ташларньщ барысы да ханлык чорына карый. Казан ханлыгы чорына караган, шул исэптэн Чаллы тебэгендэ сакланган ташлардагы язмалар ул чордагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрен ейрэнудэ естэмэ материал булып торалар. Элеге кабер ташларындагы язмаларныц эчтэлеген ейрэну аша жирле феодалларныц титул-дэрэжэлэре, исемнэре пэм яшэгэн еллары билгелэнэ, тебэклэрдэге хакимият тезелешен ейрэну, ташларньщ урнашуына бэйле торак урыннарны, олы юлларны яисэ сугыш кырларын ачыклау, традицион язу урнэге, башлам текстлары, бизэк орнаментлары, геометрик кулэм пэм форма узенчэлеклэре буенча шул чорныц сэнгати усешен кузаллау мемкинлеге туа.
Ташларны ейрэну тарихы пэм алардагы язмалар фэнни басмаларда урын тапты {Тариф, 2002а, 20036). Элеге ташларны ейрэнугэ текстологлар М.И.Эхмэтжанов, Н.И.Нэккаш, Р.Ф.Мэрдэнов, И.Г.Ьадиев та мэгълум хезмэт кертте (Нэккаш, 2000; Тариф, 2002; кара: куш. 3).
Чаллы тебэге тарихын феодал вассаллык менэсэбэтлэре кузлегеннэн ейрэнгэндэ Чаллы шэпэрлегендэ, шэпэрлек тирэсендэге авылларда табылган яисэ шушы тирэ-якка бэйле искэ алынган нумизматик материаллар да файдаланылды (Миссионерские, 1895; Борынгы, 2000; Тариф, 2002).
Борынгы карталар. Чаллы тебэгенец тарихи географиясен ейрэнгэндэ борынгы карталар пэм алардагы ацлатмалардан файдаланылды. Чаллы шэпэре 1376 елда Италия сэудэгэрлэре, абыйлы-энеле Пициганилар тарафыннан тезелгэн картада "Чал" атамасында билгеле (Эхмэтэщанов, 1997). XIX гасыр тарихчылары пэм жир ызанлаучылары Чаллы шэпэрчеге, аньщ эйлэнэ-тирэсе пэм авыл жирлэренэ караган терле карталар сызып калдырганнар (РГАДА. Ф. 1356, on. 1, д. 1173, 1179, 1184, 1796г.; Ф. 1312, on. 2, д. 976, 1795г.;НАРТ. Ф. 324, on. 724, д. 808, 809, 830, 877, 2083). Олеге карталарныц бер елеше тэуге тапкыр файдаланыла (НА РТ. Ф. 324, on. 739, д. 429, д. 431).
Хезмэттэ башкалар белэн бер рэттэн тарихи лексикология материаллары да файдаланылды (Борканова, 1982). Чаллы тебэгенэ караган географик, топонимик пэм гидронимик атамалар ейрэнелде (Гарипоеа, 1998; Саттаров, 1974; Лапочкин, 2000). Бу тебэкнец топонимиясендэ ханлык чорындагы иерархик буленешкэ бэйле феодал катлам вэкиллэренец исемнэре яисэ аларныц торган урыннары (Шэехзадэ, Би-Эмир, Бирдебэк, ЗК анбатыр, Мэмеш, Би-Йорт, Байхужа h.6.) чагылыш таба.
Безнец тарафтан Чаллы тебэге авылларына экспедициялэр уздырылды, жирле тарихчылар белэн хезмэттэшлек ителде. Терле чорларда алышынып торган топономик пэм гидронимик атамаларныц сузлеге тезелеп, урыннары билгелэнде (кара: куш. 13-15). Чаллы тебэгендэге атамаларныц мэгънэсен, килеп чыгышын андатканда телчелэр Ф.Г.Гарипова пэм Г.Ф.Саттаров тарафыннан жибэрелгэн куп кенэ тегэлсезлеклэр XVII-XIX гасырларга караган архив чыганаклары буенча тезэтелде.
Югарыда барлап узган чыганакларга тулаем нэтижэ ясап, аларныц даирэсе шактый тар булуын искэртеп узасы килэ. Шул сэбэпле казан ханлыгындагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрен тикшеру гаять авыр, катлаулы эш булып кузаллана.
Методология ком методика. Ханлык чорындагы феодал вассаллык менэсэбэтлэрен ейрэну тарихи дэвамчылыкка нигезлэнеп, деньяви процесларга бэйле алып барылды Ьэм чорга объектив бэя биру омтылышы ясалды.
Казан ханлыгындагы феодал вассаллык менэсэбэтлэре тарихи чагыштыру, анализ, синтез, картография ысуллары, ретроспектив пэм башка методлар ярдэмендэ ейрэнелде. Хезмэттэ Казан ханлыгы оешканчы чордагы Ьем аннан соцында Урыс деулетендоге вассаллык менвсэбетлоренец узара бэйлелегене нисбэтле тарихи девамчылыкныц табигый канунчылыгы исепке алынды. Тикшеру чиктеш гуманитар фен тармакларын (тарих, археология, антропология, социология, икътисад h.6.) бер ботенге берлештеруден, гомумилэштеруден гыйберет булды. Шулай ук гомумиден аерым бер фикерге килу методы да кулланылды. Нетижэлор ясау аерым тарихи чордагы мегьлуматларны бер тертипке салып, эзлеклелек, системалылык белен башкарылды.
Фвнни хезмэтнец яцалыгы. Казан ханлыгындагы Чаллы олысын ойрэнуге багышланган елеге хезмет ханлыктагы аерым вассал феодал билэмене Ьем узэк белен тебэк арасындагы феодал вассаллык менэсебетлерен ейрену буенча тэуге тежрибе булып тора. Шул себепле, Казан ханлыгы тарихы яца археологик, язма чыганаклар комплексы Ьем башка тер тарихи материаллар белен баетыла.
Чаллы тебеге вассал феодал билеме буларак карала Ьем аерым тарихи жирлек мисалында ойренелэ. Феодал билеме мисалында жирле идаре системасы шерехленэ. Чаллы тебегенец Ьем аныц узеге Чаллы каласыныц тарихы, Казан ханлыгында тоткан сеяси Ьем икътисади урыны ачыклана. Шулай ук тобэкнец ханлык чорындагы тарихи географиясе, авыл-салалары heM борынгы зиратлары барлана.
Казан ханлыгында Чаллы олысыныц сеяси-сыйнфый heM хужалык тарихын, тебекнец тарихи географиясен ойрэну тежрибесе Казан ханлыгында, башка урта гасыр терки-татар деулетлеренде вассал феодал билемелерне, феодал вассаллык монесебетлерен ейрену очен башлангыч жирлек тудыра.
Предпосылки и основные факторы образования Казанского ханства
Казан ханлыгыньщ оешу алшартларын тикшеру ханлык тормышын ейрэнуцэ меЬим башлангыч чара булып тора. Ченки ханлык оешуга чаклы булган вэзгыять яца оешкан дэулэтнен, сэяси-ижтимагый тезелешенэ пэм икътисадый тормышына кечле йогынты ясаган.
Узбэк хан улгэннэн соц (1342) Алтын Урда дэулэтендэ ызгыш-талаш, тэхет тирасенда чуалышлар башлана. Нэтижэдэ дэулэт халсезлэнеп, таркала башлый. Бу хэлдан файдаланып, 1361 елда Булат Тимер "Казан Болгарин" басып алган ("овладел Казанской Булгарией" - ПСРЛ, X, 1965, с. 25-26). 1370 V елда Болгарда хакимлек Хэсэн бак тарафыннан яулап алына пэм ул Алтын Урдага кергэн Казан баклегенэ утыра (ПСРЛ, XI, 1965, с. 12). Алтын Урда ханы Болгар вилайэтен тулаем уз хакимлегенэ кайтару омтылышыннан илчесе Асылхужа (Ачихожу) аша Суздаль кенэзенэ мерэжэгать итэ. Шул ук кезне Суздаль Ьэм Новгород кенэзлэре жьшган гаскэр ярдэмендэ Болгар тэхетенэ Алтын Урда ханыныц уз кешесе Мехэммэд Солтан утыра. Никон елъязмасында баян ителгэн элеге хабэрдэн куренганчэ, "Суздаль Ьэм Тубэн Новгород кенэзе Дмитрий Константинович куп гаскэр щыеп уз абыйсын... узлэрен хэзер казанлылар дип атаучы болгар бэге Хэсэнгэ карты щибэрде" ("Дмитрий Константинович Суздальский и Новгорода Нижнего, собрав воинство много, послал брата своего... ратью на болгарского князя Асана, еже ныне глаголются казанцы" — ПСРЛ, XI, 1965, с. 12). 1376 елгы \, вакыйгаларда да Хэсэн белэн Мехэммэд Солтан "Казан дип аталучы Болгарлар " буларак иска алыналар ("на Болгары, рекше на Казань " - ПСРЛ, XI, 1965, с. 25).
Казан (Болгар) боге Хэсэннец язмышы тагын бер тарихи хэбэр буенча ачыклана. Казан шэИэре янэшэсендэ сакланып калган бер кабер ташы Мир Мэхмут улы Хэсэн бэккв куелган. Элеге ташны ейрвнгвн Ь.В.Иосыпов кабер ташыныц куелу вакытын XIII гасыр ахыры белэн билгели (Юсупов, I960, табл. 2). Кабер ташында Хэсэн бэк "хормэтле Солтап", "Беек Эмир", "Щицуче", "боеручыныц ярдэмчесе" ("помощник повелителей") буларак сурэтлэнэ. В.Л.Егоров ташныц титулларга бай булуы, гарэп-фарсы традициясенэ ияреп "Эмир" атамасыныц XIV-XVI гасырларда кулланышка керує Ьем таштагы язуныц узенчэлеклэрен иске алып, аны урыс елъязмаларында искэ алынган Хэсэн бэкнеке дип яза. Хэсэн бэкнец "боеручыныцярдэмчесе" буларак аталуы.
Система государственного управления в ханстве: историческая основан преемственность
Казан ханлыгы идаре системасыныц тарихи нигезен барлау нем аныц девамчылыгын тикшеру деулетте урнашкан идаре системасыныц иерархик катламын пем феодал вассаллык менесебетлерен ачыклауда зур роль уйный.
Казан ханлыгыныц деулети башлангычы турында Н.Фирсов, Казан ханлыгыныц идаре системасы Алтын Урданыкыннан аерылып тора, дип яза. Ул Алтын Урда ханнары монарх дережесенде булса, Казан ханнары исе уз тиресенде аксеяклерне де деулет идаресенде тотарга межбур була диген фикер уткере (Фирсов, 1866, с. 12). Олеге фикерге Г.Перетяткович пем М.Г.Худяков та кушылган (Перетяткович, 1877, с. 126; Худяков, 1991, с. 174). Казан ханлыгыныц деулети тезелеше, идаре системасына караган фикерлернец терлелеге ханлык чорына караган тарихи мегълуматныц аз булуында.
Шул себепле сорау туа. Казан ханлыгыныц деулет идаресе системасы, эчке сеяси-административ тезелеше нинди булган? Чыцгызыйлар тарафыннан Алтын Урда жирлегенде урнашкан идаре системасы Казан ханлыгына кочлеп тагылганмы? Яисе административ тезелеште зур уртаклыклар булып, алар купмедер кулемде узгерешлер гене кичергенме?
Билгелеп узганча чыганакларга таянып, Казан ханлыгыныц административ системасындагы теп узгерешлерне кузету авыр. Терле документларда иске алынган карачылар, сеергал (херби яисе башка хезмет очен булеклеу, кызыксындыру чарасы), даругалар (кул астындагы елкэлерден салым жыю) системалары Алтын Урда деулете административ системасына хае. Шул ук вакытта ханлык икътисады, салым жыю системасы, ясакларныц кайбер терлере Ьем жирле хакимият нигезенец яшееше болгар чорларына барып тоташа (кара: куш. 7). Казан жирлегецде ОлугМехеммэд династияее 7 Узеи Алтын Урданьщ теп варисы буларак таныта. Шул себепле елеге жирлекте . идареде, эчке сеяси твзелеште ниндидер зур узгерешлер тууы турында суз йертёп -булмый. - Кызганычка каршы, елеге фикер шул чорньщ язма чыганаклары белен житерлек дережеде ныгытылмый.
Казан ханлыгыньщ иц югары хакиме - деулет башлыгы булып хан торган. Ханнар, чыгышлары белен Алтын Урда мирасчылары буларак, v чыцгызыйлар неселеннен сайлап куелган. Шул чордагы терки чыганакларда деулет башлыгын "хан", урыс чыганакларында "царь" дип аталган. Мегьлум булганча, Болгар деулетенец ил башлыгы илтабар (эльтабар) дип йертелген (Ибн Фадлан, 1996, с. 29). Алтын Урда деулетене чаклы оешкан башка терки деулетлерде ил башыныц "каган", "каан", "хан" "илхан" буларак аталып йертелуе де мегьлум (кара: куш. 16). Димек ки, хан титулыныц болгар мирасыннан битер, гомумтерки уртак мирас булуы кузаллана.
Хан атамасы Алтын Урда чорында ук терле естеме эпитетлар белен олылап беяленген. Элеге традиция ханлык оешкач та сакланып калган. Меселен, Сехиб-Герей хан ярлыкта узен: "(Эс-Солтан) Эл-Газый" дип атый (Местэкыймов, 2003, 26 б.). Казан ханы Сафа-Герей, "Казан вилаятенец жицуе" ("Зафер наме-и вилайет-и Казан") язмасында "Эбел-Гази Сафа-Гэрэй Бакадир хан" буларак атала. Чыганакныц авторы аныц турында: "ислам динен яклап, хак булмаган динне тотучыларга каршы сугышты ", — дип яза (Шерефи, 1995, с. 29; Алишев, 2002, 13 б.).
Хан - уз идаресенде булган бар жирлернец хужасы, жир билеуче иц зур феодал. Элеге жирлер белен идаре иту хокукы, ислам дине ацлатканча, Аллапы Тагеле тарафыннан вакытлыча бирелген. Ханныц хакимлеге бер документ белен дэ чикленмэгбн. Шул сэбепле хан ихтыярында сугыш игълан иту, гаскер башында тору яисе аца житекче билгелеу хокукы булган. Хан уз жирлерен туганнарына, якыннарына, хезмотчелеренэ булек иткен пем шул жирлерде утыручылардан ясак пем башка торле салымнар жыярга хокук бирген. Хан тарафыннан дайми деулет хезметендеге углан, беклергэ жирге хокук бируче ярлыклар таратылган. Узек Ьем жирле (тебэк) идарэ урыннарына феодал-беклер билгеленгэн. Хан уз кулы астындагы хезметчелеренеч иминлеген саклауны уз естене алган. "Казан елъязмачысы"нда ейтелгенче, ханныц естенлекке ия атрибутлары булып: "тэхете, таягы, казна байлыклары кэш байраклары" хезмет иткен ("...венец царский, и жезл, и знамя Казанских царей и прочъя царская орудия..." - ПСРЛ, XIX, 1903, с. 467). Хан карары меИер - "нишан " белен расланган Ьем елеге ярлыклар башкалар тарафыннан узгертеле алмаган (ПСРЛ, XIII, 1965, с. 54; Алишев, 2002, 10 б.), hep хан уз меперен эшлэткэн. Сэхиб-Герэй хан ярлыгындагы мепер Алтын Урда пем Кырым ханнарыныкыннан аерылып тора (Усманов, 1979).
Исторические предпосылки возникновения Чаллынского феодального образования в Казанском ханстве
Казан ханлыгы экирлэренэ керген Чаллы феодал билэмэсенец (билекнец) тарихы болгар чорларына барып тоташа. Лэкин Чаллы тебэгенец борынгы чорлардагы тарихын бэян итуче язмалар куп сакланмаган. Иц беренче хэбэр Ипатьев елъязмасында: биредэ Чаллы тебэге Челмата яцгырашында 1184 (1183) елгы тарихи вакыйгаларга бэйле искэ алына (ПСРЛ, I, 1962, с. 125-126). Елъязмада Болгар дэулэтенэ 1184 елда Владимир-Суздаль кенэзе тарафыннан оештырылган пежумнэр уцаеннан мондый юллар бар: "Иделиец Болгардаи астарак элешендэ урнашкан Исады утравыпда, урыс квймэлэре тупланып, шуннан Олуг шэНэргэ [Билэргэ — Н.Г.] t Неясум ясадылар. Бу сугышлар вакытыпда Исады утравына квймэлэр белэн Сабакуллэр, Челматлар кем дэ алар белэн бергэ Тэмте болгарлары — барлыгы 5 мец кеше берлэшеп килеп Ьвщум иттелэр " (ПСРЛ, I, 1962, с. 390). Бу бэрелешлэрдэ кенэз Изяславныц утерелуе Ьэм шулай ук болгарларныц Торцк шэпэреннэн атлы гаскэр белэн Олуг шэпэр - Билэргэ ярдэмгэ килулэре турында да хэбэр ителэ.
Елъязмада телгэ алынган "челматы" чаллылар атамасыныц урысча бозылган варианты буларак кузаллана. Челмат-чаллыларныц яшэгэн урыннары тэцгэл килэ Ьэм алар бер кавем буларак саналалар. Челмата атамасыныц килеп чыгышы турында терле фикерлэр бар:
1. В.Н.Татищев "челмата" этнонимыныц килеп чыгышын Чулман елгасы атамасына бэйлэп ацлата. Чулман хэзерге Каманыц борынгы чорлардагы аталышы. "Чулман" атамасы терле гасырларга караган елъязмалар Ьэм китапларда терлечэ языла. Мэмлук чоры географы Эл-Омари (XIV гасыр) аны "Чулыман", икенче бер гарэп авторы Ибн Халдун (1332-1406) "Ждлыман" дипатап уза. Шулай ук бу атама Елыман, Чалыман кебек вариантларда да чагылыш таба.
2. С.М.Шпилевский фикеренча, Чулман елгасы уз атамасын болгар этнонимы "челмат"тан алган (Шпилевский, 1877, с. 144).
3. Болгар чорыньщ эпиграфик ташларын Ьэм елга атамаларын жентеклэп тикшергэн тарихчы Ь.В.Иосыпов сузлегендэ шэпэр исеме булып яцгыраучы Сувар, Болгар, Тэтеш, Билэр, Терекмэн, Балимэр, Сарай, Алат атамалары арасында "Чал" атамасы да бар. Аныц фикеренчэ, куплэп очраучы "Чаллы" топонимын, этноним буларак, елъязмаларда искэ алынган челматларга бэйлэп карарга кирэк. "Чал" сузе терки халыкларда аксыл, ак йезле кешелэр мэгънэсендэ йергэн (Юсупов, 1971, с. 217-232).
4. Ф.Г.Гарипова "Чаллы" гидронимы атамасыньщ килеп чыгышын Сон // Сон Цон Цын Ыцын Ыцынлы Цынлы Чынлы Чаллы тэртибендэ устереп, Ьун-Сен чорындагы терки телгэ бэйли (Гарипова, 1998, 255-256 66.). Аныц фикеренчэ, челматлар - Челман яисэ Чулман буиларында яшэгэн кешелэр (Гарипова, 1998, 323 б.).
5. Г.Ф.Саттаров Казан татарларыныц Идел-Чулман тирэсендэ яшэгэн борынгы болгар бабалары ташлы елгаларны "чаллы" (ташлы) елга дип, атап йерткэннэр ди. Аныц фикеренчэ, "челматы" топонимыныц "аты" елеше мари телендэ калкулы урынны белгертэ (Саттаров, 1974, 71-74 66.).
6. Н.Б.Борпанова "чал" тамырлы атамаларны чал, чол, чул исемле терки кабилэлэргэ бэйле дип саный (Бурганова, 1982, с. 45).
