Содержание к диссертации
Кереш 5
I БУЛЕК
Эпик жанрлар системасында легенда Ьам риваятьлэрнец тоткан урыны: дифференциациялэу, классификациялву мэсьэлэлэре 19
II БУЛЕК
«XVI-XLX гасырларда Идел буе татарларыныц хэзерге Башкортстан жирлэренэ кучеп утыруы» мотивыныц авыл тарихларын тасвирлаган риваятьлэрдэ сюжет хасил итуе 45
2.1. Идел буе татарларыныц хэзерге Башкортстан эщирлэренэ кучеп утыру сэбэплэренэ бэйле риваять мотивлары 46
2.2. Идел буе татарларыныц хэзерге Башкортстан ж;ирлэренэ кучеп утыру ысулларыныц авыл тарихларын тасвирлаган риваятьлэрдэ мотив тудыру момкинлеклэре 54
III БУЛЕК
«Яца жиргэ кучеп килучелэр белэн урындагы халык менэсэбэтлэре» мотивыныц торлэнеше 77
3.1. Щир мэсьэлэсендэге мвнэсэбэтлэр Ьэм аларга бэйле риваятьлэр 77
3.2. Кучеп килучелэр белэн теп халык арасындагы пвнэри мвнэсэбэтлэрнец риваятьлэрдэ чагылышы 96
3.3. Риваятьлэрдэ дин Ьэм тел эщэпэтеннэн туган мвнэсэбэтлэр 97
IV БУЛЕК
Авыл атамаларына бэйле этиологик мотивлар белэн риваять сюжеты менэсэбэтлэре 106
4.1. Авылга нигез салучы шэхес белэн бэйле мотивлар НО
4.2. Табигатъ узенчэлеклэренен авыл тарихларына бэйле риваятьлэрдэ мвстэкыйлъ этиологик мотивлар хасил итуе 126
4.3. Нигез салучысыныц элек яшэгэн урынына бэйлэп, авылга исем биру пэм шул йоланын риваятьлэрдэ яна мотивлар барлыкка китеруе 134
4.4. Авылны аны нигезлэу вакыты белэн бэйлэп атау мотивы... 138
4.5. Вакыйгалылык принцибына нигезлэнгэн авыл атамалары... 139
V БУЛЕК
Урын атамаларын зур тарихи вакыйгаларга бейлвп ацлатучы топонимик риваятьлэрнец идея-эстетик узенчэлеклэре 174
5.1. Монгол явы Нэм Алтын Урда дэвере вакыйгалары хакындагы халык хэтеренец топонимик риваятълэргэ кучуе 177
5.2. Карымта-барымта йоласын фашлау мотивы 178
5.3. Караклар Ъэм качкыннар турындагы мотивлар 188
5.4. XVIIIгасырда Идел-Урал твбэгендэ яшэуче халыкларныц милли-азатлык кврэше тудырган риваятьлэр 196
5.5. Бояр кэм жирбилэучелэргэ, otcup сатуга мвнэсэбэтнец топонимик риваятьлэрдэ урын алуы 214
5.6. Топонимик риваятьлэр контекстында гражданнар сугышы вакыйгалары 220
Йомгак 230
Библиография 239
Кушымта 264
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Соцгы елларда халкыбызньщ тарихына, рухи Ьэм мэдени ядкарьлэрен барлауга игътибар шактый кечэйде. Замана тудырган яца сорауларга ачыклык кертудэ фольклорныц жанрлар системасында мепим урын алып торган риваять пэм легендаларныц, шул исэптэн авыл тарихларыныц эЬэмияте бик зур. Хэзерге Башкортстан жирлэренэ татарлар кайчан пэм кайдан килеп утырганнар, ничек нигез корып, тормыш башлап киткэннэр? Аларныц биредэ яшэуче халыклар белэн менэсэбэтлэре нинди булган? Яца авыллар нигезлэгэндэ аларга исем ни рэвешле Ьэм нэрсэгэ таянып бирелгэн? ЗК ирле урын атамалары ничек барлыкка килгэн? Шуца охшаш сорауларга жавап эзлэгэндэ, без тарихи чыганакларны файдаланудан тыш, хэтта аларда да булмаган мвгълуматларны легендалардан, риваятьлэрдэн Ьэм аларныц аерылгысыз елешен тэшкил итуче авыл тарихларыннан таба алабыз. Халыкта мондый эсэрлэрне еш кына «тарих» дип йертэлэр, э фольклористикада аларны «тарихи проза» дип атау гадэткэ кергэн1.
Халыкныц уз башыннан кичергэн вакыйгалары турындагы фикерен белдергэнгэ, алар эдэби кыйммэткэ дэ, тарихи эпэмияткэ дэ ия булып калалар. Куренекле фольклорчы Ф.И. Урманчеев сузлэре белэн ейтсэк, «риваятьлэр, легендалар, мифлар телэсэ кайсы халыкныц иц борынгы Ьэм борынгы тарихын ейрэнудэ меЬим чыганакларныц берсе булып торалар2». Биредэ бездэн алдагы буыннарныц тормыш фэлсэфэсе, тэжрибэсе чагылыш таба.
Мэсьэлэнец куелышы узе ук ейрэнелгэн ареалда татар риваятьлэренец Ьэм легендаларыныц бугенге кендэге яшэу хэле, аларны жыю Ьэм ейрэну тарихына жентекле куз салуны талэп итэ.
Хэзерге Башкортстан жирлэрендэ яшэуче татарларньщ риваятьлэре пэм легендалары гыйльми рэвештэ XIX гасыр азагы — XX гасыр башы тикшеренучелэре Н.Ф. Катанов, Г.Н. Эхмэров, М. А. Васильев, С.Г. Рыбаков, Р. Г. Игнатьев хезмэтлэрендэ теркэлэ башлый1. Куренекле мэгърифетче Риза Фэхретдинов житэклэгэн «Шура» журналыньщ бу влкэдэ башкарган хезмэте аеруча зур. Биредэ морза Йосыф Твфкилевньщ улеме, «Тэфтилэу» кеенец килеп чыгышы турында ІСилем авылы кешесе (бугенге кендэ Башкортстанныц Буздэк районына карый.— И.Ф.). Галлэметдин Сэйфетдин улыннан язып алынган риваять урнэклэре денья курэ2. Мэшпур эдибебез Габдулла Тукай да узенец «Халык эдэбияты» исемле лекциясендэ татарлар пэм башкортлар арасында киц таралган «Тэфтилэу», «Сак-сок», «Ж изнэкэй» кебек жырларныц барлыкка килулэре турындагы риваятьлэргэ аерым туктала3. Шулай да революциягэ кадэр татар халкыньщ экияти характерда булмаган халык прозасы эсэрлэрен жыю эше фрагментар характерда гына була, алар бары тик халыкныц гореф-гадэтлэрен иллюстрациялэу ечен, яисэ топонимга, аньщ табигый узенчэлеклэренэ ацлатма биру максатында естэмэ деталь сыйфатында гына файдаланыла, местекыйль фольклор жанрлары буларак махсус тикшерелми. fe Башкортстан татарларыныц фольклор эсэрлэрен жыю пэм ейрэну торышыныц революциядэн соц да канегатьлэнерлек булмавын 1926нчы елда якташыбыз Галимжан Ибрапимов билгелэп утэ1- Кызганычка каршы, XX гасырныц бОнчы елларына кадэрге дэвердэ хэл узгэрми. БДУныц татар филологиясе кафедрасы каршында фидакарь галим P.M. Мохэммэтжанов житэкчелегендэге фольклор фонды оештырылгач кына, бу эш жанланып кита. Башкортстанныц татарлар куплэп яшэгэн районнарына махсус % фольклор экспедициялэре оештырып, ул шулар барышында язып алынган 32 риваять, легенда, мифологик хикэят текстын академик басмада — «Татар халык ижаты» куптомлыгыньщ «Риваятьлэр пэм легендалар» китабында бастырып чыгара2.
Башкортстан татарларыныц риваятьлэрен пэм легендаларын жыюда Г.Х. Эхэтов, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хэйретдинова кебек диалектология белгечлэренец, Б.Г. Эхмэтшин, С.З. Мехэммэтнуров кебек фольклорчыларныц да билгеле елеше бар. Аларныц хезмэтлэрендэ 20дэн артык авыл тарихлары, тарихи, топонимик риваятьлэр, легендалар, мифологик хикэятлэр урнаштырыла3.
Сонгы елларда бу эш диссертант тарафыннан дэвам иттерелэ. Аньщ 2003нче елда денья кургэн «Риваятьтэ халык тарихы» исемле уку кулланмасыньщ «Кушымта» елешендэ Башкортстанньщ татарлар куплэп яшегэн тебэклэрендэ язып алынган 173 авыл тарихын тасвирлаучы риваять китерелэ1. Шуларньщ 158е гыйльми эйленешкэ беренче тапкыр кертелэ.
Кыскача кузэтудэн куренуенчэ, Башкортстан татарларыныц вкияти характерда булмаган халык прозасы эсэрлэрен жыю эше соцгы елларга кадэр системалы ревештэ алып барылмады. Бу исэ халыкньщ жанлы тарихын, тормыш твжрибэсен, деньяга карашларын чагылдырган легенда Ьэм риваятьлэрнец, шул исэптэн авыл тарихларыньщ миллэттэшлэребез хэтереннэн акрынлап жуела, югала баруына китерэ. Югарыда эйтелгэннэр барысы да тэкъдим ителгэн хезмэтне актуальлэштерэ.
Русия фольклористикасында экияти характерда булмаган халык прозасы эсэрлэрен тикшеругэ багышланган беренче фундаменталь хезмэтлэр бары тик XX гасырныц бОнчы елларында гына куренэ башлый. К.В. Чистов, С.Н. Азбелев, В.Е. Гусев, В.К. Соколова, В.Я. Пропп кебек галимнэр фэндэ беренче тапкыр халык прозасы эсэрлэрен жанрлар буенча классификациялэу омтылышы ясап карыйлар Ьэм легенда дип — фантастик, риваять дип — реалистик халык хикэялэрен атыйлар2.
бОнчы елларда башкорт пем татар фольклористикасында «легенда» пем «риваять» терминнары синоним буларак кына кулланыла, аларныц жанр чиклэре, узенчелеклере ачыкланмый1. Бары тик 70нче елларда гына Э. М. Селэйманов, Н. Ф. Ибрапимов хезмвтлэрендэ экияти характерда булмаган халык прозасы бсерлерен классификациялеу принциплары билгелене пем алар ике жанрга — риваятьлэргэ пем легендаларга буленеп ейренелэ башлый2. 1970-1980нче елларда Ф.И. Урманчеев, P.M. Мехемметжанов, Г. М. Деулетшин, Н.Ф. Ибрапимов, С.З. Мехемметнуров, СМ. Гыйлежетдинов кебек галимнернец эзленулеренде татар риваять пем легендаларыныц аерым мотивлары, сюжетлары пем образлары анализлана3. Шушы ук елларда
Галин С.Э. Легендалар тураЬында / С.Э. Галин // Башкортостан утсытыусыпы. — 1963.— риваятьлэр пэм легендалар югары уку йортларыньщ «Татар халык ижаты» курсы буенча уку-укыту программаларына да кертелэ1.
Урыс фольклорчылары В.К. Соколова Н.А. Криничнаяларныц 1970-1980нче елларда донья курган хезмэтлерендэ беренче тапкыр халык прозасы эсэрлэрен структур-морфологик яссылыкта тикшеру омтылышы ясала2. Башкорт фольклорчысы Ф.А. Нэдершинаньщ «Халык хэтере» дип исемлэнгэн монографиясендэ окияти характерда булмаган халык прозасы эсерлерене яца кузлектэн классификация ясала, биредэ традицион риваять, легенда жанрларыннан тыш хорафати хикэя, хатире, жыр-риваять (легенда) кебек элеге ике жанр кысаларына гына сыеп бетмэгэн есерлер яшове билгеленэ . Килечекте бу хезмэт докторлык диссертациясе итеп устереле .
Фольклорчы-галим Б.Г. Эхмэтшинныц соцгы елларда донья кургэн хезмэтлерендэ Кеньяк Уралда таралган халык прозасы эсэрлэрендэ терле этник (аерым алганда урыс пэм башкорт) традициялеренец берге берегеп килеп, узенчелекле синтез хасил итуе тикшереле, фэн тарихында беренче тапкыр сейлэк жанры системалы анализлана5.
М.З. Зэкиев, Э.Г. Кэримуллин, Ф.И. Урманчеев, М.Х. Бакировларньщ соцгы 10 елда донья кургэн хезмэтлэрендэ1 экияти характерда булмаган татар халык прозасыныц мифологик катламын ойрэну эше «типологик, гомумкешелек аспектына кучерелеп, мифология, этнология пэм лингвистика мэсьэлэлэре комплекста карала башлый2». Яшь галимнэр Л.Э. Кэриева, Г.Х. Гыйльмановларныц тикшеренулэрендэ татар мифологиясен донья мифологиясе белэн чагыштырма-типологик яссылыктан чыгып анализлау омтылышы ясала3. СМ. Гыйлэжетдинов 2000нче елда якланылган кандидатлык диссертациясендэ татар риваятьлэрен пэм легендаларын тарихи-типологик пэм чагыштырма-тарихи яссылыкта тикшерэ, бу жанрларньщ уз эчендэ тематик классификация ясый, теп мотивларга пэм персонажларга тасвирлама бирэ4.
Шулай да Татарстаннан читтэ яшэуче татарларньщ риваять пэм легенда мирасы, аларныц тебэк узенчэлеклэре, узэк мотивлары, персонажлары, бер ук географик пэм рухи мохиттэ яшэуче терле халыкларныц эпик традициялеренец бер-берсенэ йогынтысы элегэ кадэр тикшерелмэгэн месьэлэлэр булып кала. Э бит «купмиллэтле Уралдагы халык прозасыньщ асылын билгелэуче бер узенчэлек булып, биредэ терле этник традициялэрнец тарихи закончалыкка нигезлэнеп, берегеп килуе пэм бер-берсенэ йогынты ясавы1» исэплэнэ. Башкортстан татарларыныц риваять Ьэм легендаларыныц тарихи нигезе, сюжет составы, узэк мотивлары Ьэм персонажлары, мифологик тамырлары, эсэрлэргэ янэшэдэ яшэуче башка терки, славян, фин-угыр халыклары эпик традициялэренец йогынтысы, аларга хае аерым мотивларныц, персонажларныц татар фольклор репертуарында урын алуы элегэ кадэр хэл итуне сораган гыйльми проблемалардан саналалар. Бу узе ук тикшерену ечен сайланган теманыц актуальлеген билгели.
Тикшеренунец максаты Ьэм бурычлары. Сайланган теманыц актуальлегеннэн чыгып, тикшеренунец теп максаты Ьэм бурычлары билгелэнде. Хезмэтнец теп максаты — Башкортстан татарларыныц топонимик риваятьлэренец тарихи нигезлэрен Ьэм идея-эстетик функциялэрен тикшеру, аларныц гомумтатар фольклорындагы урынын билгелэу Ьэм тебэк узенчэлеклэрен ачыклау. Шушы максатка ирешу ечен, автор уз алдына тубэндэге бурычларны куйды:
— мэсьэлэнец ейрэнелу тарихына байкау ясау;
— экияти характерда булмаган халык прозасы жанрларын — риваятьлэрне, легендаларны, мифологик хикэятлэрне, сейлэклэрне классификациялэу принципларын ачыклау Ьэм шул нигездэ аларныц жанр табигатен, узара менэсэбэтлэрен аныклау;
— риваятьлэрне жанр терлэре буенча теркемлэу принципларын билгелэу;
— XVI-XIX гасырларда татар халкыныц Идел буеннан хэзерге Башкортстан жирлэренэ кучеп утыру процессларыньщ топонимик риваятьлэрдэ пэм аньщ составындагы авыл тарихларында чагылышыньщ узенчэлеклерен hoM эпэмиятен ачыклау;
— Башкортстан татарларыныц топонимик риваятьлэрендэ сюжет хасил итуче узэк мотивларны ачыклау Ьэм ейрэну, аларньщ тебэк узенчэлеклерен билгелэу;
— топонимик риваятьлернец реаль тарихи нигезен, мифологик тамырларын, аларньщ узара берегеп киту сэбвплэрен Ьэм нэтижвлэрен тикшеру;
— риваятьлэрнец узэк персонажлар составына тасвирлама биру, аларньщ образларын тудыру алымнарын яктырту;
— Башкортстан татарларыныц халык прозасы эсэрлэрендэ алар белэн бер ук географик Ьэм рухи мохиттэ яшэгэн терки, славян, фин-угыр халыклары фольклорына хае мотивларньщ, персонажларныц берегеп киту очракларын, узара йогынтысын тарихи пэм чагыштырма-типологик яссылыкта анализлау;
— халык прозасы эсэрлэрендэ художестволы суретлеу алымнарын тикшеру.
Тикшеренунец объекты Ьэм предметы. Тэкъдим ителген хезметнец тикшерену объекты итеп Башкортстанда яшеуче татар халкыныц гасырлар дэвамында тупланган риваять Ьэм легендалары алынды. Э инде тикшерену предметы булып шушы есэрлэрнец идея-эстетик функциялэре пэм тарихи нигезлэре хезмэт итэ.
Хезмэтнен. теоретик Ьэм методологик нигезе Ьэм фэнни тикшерену методлары. Методологик планда автор тэкъдим ителген хезметне тасвирлама, тарихи-чагыштырма Ьэм тарихи-типологик тикшерену методларына таянып башкарып чыкты. Диссертациядэ тарихилык, усеш, гомум бэйлэнеш, художестволы ацныц местэкыйльлеге кебек фэнни принципларга мепим методологик эпэмият бирелде. Тарихилык принцибы фольклор куренешлэренец (сюжетларныц, мотивларныц, образларньщ) билгеле бер вакытта пэм урында хасил булуын конкрет тарихи вакыйгаларга пэм сэбэп-нэтижэ менэсэбетлэренэ нигезлэнеп ацлатырга мемкинлек бирэ; усеш принцибы сюжетларны, мотивларны, персонажларны тикшергвндэ аларга эволюцион анализ ясарга, тарихи узгэрешлэрне кузалларга, терле деверлврге караган катламнарны аерырга, аларны бер-берсене менесебетте тикшерерге ярдэм итэ; гомум бейлэнеш принцибы жанрара Ьэм фольклорара бэйленешлерне Ьем йогынтыларны анализлый; художестволы ацныц местекыйльлеге принцибы риваять пэм легендаларньщ идея усешендэ чагыштырмача азат булуларына игътибар итеп, фольклор эсэрлэрендэ чагылыш тапкан вакыйгаларны пэм персонажларны ижтимагый практиканыц копиясе сыйфатында тугел, э поэтик ижат куренеше итеп тикшеру талэбен куя. Эзлэнулэрнец теоретик пэм методологик нигезен куренекле фольклорчы-галимнэр Ьэм едэбият белгечлэре Л.Е. Элиасов, К.В. Чистов, С.Н. Азбелев, В.Е. Гусев, В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, В.П. Аникин, И.Н. Кравцов, Е. М. Мелетинский, В.П. Кругляшова, А. И. Лазарев, В.М. Жирмунский, В.К. Соколова, Н.А. Криничная, Л.Г. Бараг, Э. М. Селэйманов, Ф.А. Нэдершина, Кирэй Мэргэн, Э.И. Харисов, М.Х. Минпажетдинов, С. А. Галин, Г.Б. Хесэенов, К. Э. Эхмэтжанов, Б.Г. Эхмэтшин, Ф.И. Урманчеев, Х.Ш. Мэхмутов, Х.Х. Ярмехэммэтов, СМ. Гыйлэжетдинов, М. 3. Зэкиев, М.И. Эхмэтжанов, Г.Х. Гыйльманов, С.З. Мехэммэтнуров, Н.Ф. ИбраЬимов, Л. Э. Кэриева, P.M. Мехэммэтжановларныц хезмэтлэре тэшкил итте. Аерым мэсьэлэлэргэ ачыклык керткэндэ автор Р.Г. Сибэгатов, Э. 3. Эсфэндияров, Р.З. Шэкуров, Р.Г. Кузеев, Р.Н. Зиннуров, Р.Г. Эхмэтжанов, Г.Ф. Саттаров, Д.Б. Рамазанова, В.В. Сидоров, З.М. Дэулэтшина, Д.М. Исхаков кебек абруйлы тарих Ьэм тел белгечлэренец язмаларына таянды.
Тикшеренунец чыганаклары hdM материаллары. Текъдим ителгэн хезмэт нигезендэ Башкортстанда яшэуче татарлар арасыннан жыеп алынып, «Татар халык ижаты» унечтомлыгыныц «Риваятьлэр Ьэм легендалар» китабына урнаштырылган фольклор урнэклэре , авторныц «Риваятьтэ халык тарихы» дип исемлэнгэн уку кулланмасыньщ «Кушымта» елешендэ китерелгэн Башкортстанныц теньяк-кенбатышындагы авыл тарихларын тасвирлаучы риваятьлэр, пэм БДУньщ татар филологиясе кафедрасы каршындагы фольклор фонды материалларына нигезлэнеп, диссертант тарафыннан тезелгэн «Башкортстан татарларыньщ экияти характерда булмаган халык прозасы» томына (кулъязма) кергэн риваятьлэр, легендалар Ьэм мифологик хикэятлэр ята. Безнец тарафтан барлыгы 850дэн артык экияти характерда булмаган халык прозасы эсэре табылды пэм ейрэнелде.
Хезмэтнец фэнни яналыгы. Тэкъдим ителгэн диссертация Башкортстанда гомер итуче татарларньщ риваять пэм легенда мирасын системалы рэвештэ фэнни нигездэ тикшеругэ багышланган беренче хезмэт булып тора. XVI-XIX гасырларда Идел буе татарларыньщ хэзерге Башкортстан жиренэ кучеп утыру процессларыныц, биредэге башка халыклар белэн жир, дин, тел мэсьэлэлэрендэге узаРа бэйлэнешлэренец топонимик риваятьлэрдэге чагылышы анализлану хезмэтнец мепим фэнни яцалыгы булып тора. Диссертациядэ беренче тапкыр Башкортстан татарларыньщ топонимик риваятьлэренец тарихи нигезлэре, идея-эстетик функциялэре, сюжет составы тикшерелде, биредэге узэк мотивларга пэм персонажларга тасвирлама бирелде, классификация ясалды. Аларга биредэ яшэуче башка миллэтлэрнец, беренче чиратта, башкорт фольклорыныц йогынтысы анализланды; башкорт риваятьлэренэ хае аерым мотивларныц (мэсэлэн, карымта-барымта сугышларына кагылышлы мотивларныц) Башкортстан татарларыньщ халык прозасы эсэрлэренэ дэ берегеп китуе ачыкланды. Элеге мотивларныц бары тик Башкортстан татарлары фольклоры ечен гене хае булуын, Казан татарлары репертуарында чагылыш тапмавын билгелеу шулай ук хезмэтнец яцалыгы булып тора. Диссертациядэ фендэ беренче тапкыр жирле топонимик риваятьлэр составындагы тарихи Ьэм мифологик пластлар аерым анализлана, аларньщ бер-берсенэ йогынтысы нэтижэсендэ трансформациялэшулэре тикшерелэ.
Тикшеренунец фэнни-практик эЬэмияте. Хезмэтнец нетижэлэре татар фольклоры тарихын, теориясен тебэк узенчэлеклерен тикшеру елкэсендэ килэчэктэге тикшеренулэр ечен мепим чыганак вазыйфасын ути ала. Аларны югары уку йортларында «Татар халык юкаты» курсы буенча лекциялэрдэ, урта мэктэплэрдэ татар эдэбияты, Башкортстанныц тарихы, мэдэнияте Ьэм эдэбияты дэреслэрендэ, татар халкыныц этногенезына, тарихына, этнографиясенэ, мэдениятенэ кагылышлы аерым мэсьэлэлэрне тикшергэндэ файдаланырга мемкин. Шулай ук алар татар фольклоры буенча дэреслеклэргэ Ьэм югары уку йортлары программаларына кертелэ ала. «Кушымта»да урнаштырылган риваять, легенда, мифологик хикэят текстларын килэчэктэ аерым китап итеп бастырып чыгарырга мемкин. Бу исэ узе ук деньяныц терле тебэклэренэ сибелгэн татар халкыньщ фольклорын бербетен система итеп кузалларга булышлык итэчэк.
Хезмэтнец апробацияее. Диссертациянец теп эчтэлеге Ьэм фикерлэре «Урал батыр» эпосы Ьэм мифология» (27-28.05.2003.Уфа), «Салават Юлаев тормышында Ьэм ижатында азатлык идеясе» (03.06.2004.Уфа) дип исемлэнгэн бетенрусия; «Башкортстан татарларыныц милли-мэдэни проблемалары» (14.02.2003.У фа), «Башкортстанда татар теле пэм эдэбиятын укытуда региональ компонент» (04.04.2000.Стэрлетамак), Галимжан ИбраЬимовныц тууына —100 ел тулуга багышланган (17.03.1997.Уфа) республика; «Татар теле Ьэм эдэбиятын укытуныц кенузэк мэсьэлэре» (14-15-05.1998. Стэрлетамак); «Татар теле Ьэм эдэбиятын ейрэнунец Ьэм укытуныц актуаль мэсьэлэлэре» (06.05.2003.Стэрлетамак) дип аталган региональ фэнни Ьэм фэнни-гамэли конференциялэрдэ автор тарафыннан ясалган чыгышлар аша фикер алышу мэйданына чыгарылды.
Диссертантньщ XVI-XIX гасырларда хэзерге Башкортстан территориясендэ барган миграция процессларыньщ авыл тарихларын тасвирлаган риваятьлердэ чагылышын анализлаган «Риваятьтэ халык тарихы» исемле уку кулланмасы тикшерелу утте пэм аерым китап булып денья куреп, БДУныц филология факультетындагы «Татар халык авыз ижаты» курсыныц укыту программасына кертелде1. Ул — Башкортстан татарларыньщ авыл тарихларын тасвирлаган риваятьлэрен фэндэ системалы рэвештэ жыю пэм тикшерунец беренче урнэге булып тора.
Диссертант тэкъдим ителгэн хезмэттэ кутэрелгэн мэсьэлэлэр буенча гыйльми жыентыкларда пэм журналларда татар, башкорт, урыс теллэрендэ 10 мэкалэ бастырып чыгарды2. Тикшеренудэ чагылыш тапкан куп кенэ фикерлэр 2001-2004нче елларда автор тарафыннан алып барылып, уз алдына Башкортстан татарлары фольклорын тергезу Ьэм пропагандалау максатын куйган «Сэйран» телевизион тапшырулар циклында, шулай ук Башкортстан радиосындагы аерым чыгышларда файдаланылды.
Башкортстан Республикасы Министрлар Кабинетыньщ 2002нче елнын, 23нче декабрендэ кабул ителген «Башкортстан халыкларыныц фольклорын ейрэну, тергезу Ьем устеру Программасы»на ярашлы рэвештэ 2011нче елга кадэр нэшер ителэчэк «Башкортстан татарлары фольклоры» сигезтомлыгыныц экияти характерда булмаган халык прозасы есэрлэрен туплаган китабы диссертант тарафыннан басмага взерлэнде. Биредэ 857 риваять, легенда пэм мифологик хикэят тексты урнаштырыла, шулардан 801 урнэк гыйльми ейлэнешкэ беренче тапкыр кертелэ.
Хезмэтнец структурасы. Диссертация керештэн, .биш булектэн, йомгактан, файдаланылган эдэбият исемлегеннэн пэм кушымтадан тора.
