Содержание к диссертации
Введение
Беренче булек. XX йез башы традицион татар поэмасы Ьэм аньщусеше 21
1.1. XX йез башы татар поэмаларында реалистик юнэлешнец яцарышы 21
1.2. XX йез башы татар эдэбиятында романтик поэмалар 40
Икенче булек. XX йез башы татар поэмаларында яцача эзлэнулэр 87
2.1. XX йез башы татар поэмаларына символизм агымы йогынтысы 87
2.2. XX йез башы татар поэмаларында сызлану фэлсэфэсе 133
Йомгак 151
Библиография 156
- XX йез башы татар поэмаларында реалистик юнэлешнец яцарышы
- XX йез башы татар эдэбиятында романтик поэмалар
- XX йез башы татар поэмаларына символизм агымы йогынтысы
- XX йез башы татар поэмаларында сызлану фэлсэфэсе
Введение к работе
Актуальность исследования. В начале XX века в татарской литературе обнаруживается многообразие жанровых форм, обусловленное культурно-историческим контекстом: ростом национального самосознания, формированием новой татарской интеллигенции, активизацией диалога с русской и западноевропейской культурами. В своем творчестве татарские писатели начала прошлого столетия обращаются не только к традиционным жанрам, но и к новым жанровым формам (например, к роману европейского типа), становление которых связано с усвоением художественного опыта других литератур. Вместе с тем, и традиционные (канонические) жанры претерпевают изменения в условиях становления нового типа художественного сознания и «полилога культурных традиций» (Ю. Нигматуллина).
Актуальность работы состоит в том, что в современном литературоведении значительный интерес представляет проблема взаимодействия различных художественных парадигм. В татарской литературе начала XX века, переживающей период ускоренного развития, взаимодействуют самые разные методы: просветительский реализм, критический реализм, романтизм, модернизм. Изучение процессов этого взаимодействия в разных жанровых формах дает возможность судить об особенностях литературного процесса в целом.
Состояние изученности темы. В исследованиях татарских ученых в различное время рассматривались некоторые аспекты развития жанра поэмы в татарской литературе начала ХХ века. В большинстве работ произведения этого жанра либо вписывались в контекст развития татарской литературы в целом, либо исследовались в творчестве отдельных писателей. Специальных исследований, посвященных системному изучению этого жанра, его места в жанровой системе татарской поэзии начала прошлого столетия, к настоящему моменту не создано.
Научная новизна работы состоит в системном исследовании жанра поэмы и его типологии в татарской литературе начала XX века. Жанр поэмы рассматривается нами в контексте литературного движения эпохи, в котором обнаруживаются различные тенденции: романтическая, реалистическая, модернистская. В исследовании ставится вопрос о влиянии парадигмы художественности на поэтику жанра.
Цель работы – системное исследование татарской поэмы начала XX века в культурно-историческом и историко-литературном контекстах.
Поставленная цель предполагает решение следующих задач:
– определение традиций и новаторства в развитии жанра поэмы в начале XX века в различных художественных системах: реализме, романтизме, модернизме;
– создание и обоснование типологии татарской поэмы начала XX века;
– определение жанрового инварианта и его индивидуальных проявлений в рамках различных художественных систем.
Теоретической основой данного диссертационного исследования послужили труды М. Бахтина, Ю. Лотмана, А. Веселовского, Б. Кормана, В. Бранского, В. Быстрова, М. Воскресенской, А. Бертельса, А. Шиммель, Е. Мелетинского, М. Гайнуллина, И. Нуруллина, Г. Халита, Х. Усманова, Ю. Нигматуллиной, Т. Галиуллина, Р. Ганиевой, Н. Хисамова, Д. Загидуллиной, Т. Гилязова и др.
Методика исследования. В работе используется системный метод, в рамках которого применяется контекстный подход: определяется влияние контекстов (культурно-исторического и историко-литературного) на развитие жанра поэмы как системы.
Основные положения, выносимые на защиту:
1. В татарской литературе начала ХХ века под влиянием культурно-исторических процессов складывается новый тип художественного сознания, одним из проявлений которого становится деканонизация жанров, становление неканонических жанровых форм;
2. В рамках реалистической парадигмы художественности в татарской поэме, сохраняющей связь с традициями просветительского реализма, усиливается критическое (поэмы З. Башири, Я. Мамишева, К. Хаммадова, Х. Усадовой) и сатирическое (поэмы Г. Тукая, Ш. Бабича, Г. Гайнуллина-Чокалы, Х. Исхаки) начала;
3. Качественные изменения романтических поэм обусловлены становлением особой романтической парадигмы – «романтизма идей», что нашло отражение в тематике поэм, их пафосе, поэтике. В романтических поэмах начала ХХ века любовные коллизии, традиционные для этой жанровой разновидности, уступают место социальным: герой поэм все чаще изображается в своих социальных проявлениях;
4. Становление модернистской парадигмы в татарской поэзии начала XX века обнаруживается как на уровне поэтики поэм (обращение к мифологическим образам и сюжетам в новой функции, нечеткость, размытость границ между мифом и «реальностью»), так и на содержательном уровне: рецепция модернистских концепций и их художественное воплощение (например, ницшеанской концепции о «сверхчеловеке», в поэме Н. Думави «Шрык даие» («Гений Востока»); появление экзистенциальных мотивов (конечности бытия, бренности всего сущего) в произведениях Ф. Ибрагимова, Б. Мирзанова, Н. Исанбета, С. Сунчаляя.
Научно-практическая ценность работы состоит в том, что ее результаты могут быть использованы при разработке лекционных курсов, семинарских и практических занятий по истории татарской литературы ХХ века, а также в рамках спецкурсов по проблеме жанра.
Апробация работы. Основные положения диссертации были изложены в выступлениях и докладах на итоговых конференциях Казанского государственного университета (2007, 2008), на международной научно-практической конференции «Проблемы изучения и преподавания тюркской филологии: преемственность поколений» (Стерлитамак, 2008), на международном симпозиуме «Языковые контакты Поволжья» (Казань, 2008), на Всероссийской научно-практической конференции «Проблемы изучения и преподавания татарской литературы» (Елабуга, 2009). Основные результаты и положения исследования изложены в 7 публикациях.
Структура работы. Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и библиографии.
XX йез башы татар поэмаларында реалистик юнэлешнец яцарышы
Чыннан да, XIX - XX гасыр чиклэрендэ татар эдэбияты уз усеш юлында яца сукмаклар сала башлый: Бу фикер; бердэн, Кенбатыштан килгэн яцалыкларньь узлэштеру белэн. бэйле, аерым алганда, суз сэнгатендэ модернистик эзлэнулэр, шартлы. алымнарга таяну, икенчедэн, милли-мэдэни. традициялэргэ игътибарныц артуы белэн дэ дэлиллэнэ. Бу алгарыш, уз чиратында, традицион реализм Ьэм романтизм узенчэлеклэреннэн тыш, символлар, экзистенциаль мотивлар, мифологик образлар, архетипик образлар h.6. куренешлэр белэн кызыксыну кечэюгэ алып килэ. Эдиплэр, татар суз сэнгатендэ гасырлар буе салынган елгелэрне яцадан куздэн кичереп, реалистик Ьэм романтик эсэрлэрне дэ яца элементлар белэн баету омтылышы ясыйлар. Шуныц нэтижэсе буларак, милли поэзиядэ традицион рухтагыларьь белэн янэшэ терле башлангычларны узендэ берлэштергэн бер теркем лирик Ьэм лиро-эпик эсэрлэр мэйданга килэ. Кенчыгыш эдэбияты традициялэренэ нигезлэнеп ускэн Ьэм XX гасыр башында рус, аныц аша кенбатыш эдэбиятлары йогынтысын тойган милли суз сэнгате традицион алымнарга яцача караш булдыра, шул ук вакытта татар эдэбияты ечен яца булган куренешлэр куплэп кузэтелэ башлый. Моца кадэр ислам- дине белэн. бэйле мифологик элементлар; суфичылыктан ук килгэн традицион сюжетлар, образларга нигезлэнгэн эдэбият дини-дидактик, угет-нэсыйхэтчелек максатларын алга серсэ, XX йез башында ижат ителгэн эсэрлэр деньяви фикерлэр уткэру мэйданына эйлэнэ. Без ейрэнугэ алган чор татар суз сэнгате иждт агымнарыньщ терлелеге нисбэтеннэн пэм эсэрлэрнец поэтик эшлэнеше ягыннан яца баскычка кутэрелэ. Олеге куренеш XX йез башы лиро-эпикасында аеруча киц чагылыш таба, яца рухтагы эсэрлэр ике инкыйлаб арасында куп языла. Татар суз сэнгате тэнкыйди реализм узенчэлеклэрен узендэ туплаган, романтизм кысаларында иждт ителеп, элеге агымньг синтез формасында тэкъдим иткэн, модернистик алымнарны чагылдырган, мифологик образларны узэккэ куйган бер теркем поэмалар белэн баетыла. Г. Тукай, Ш. Бабич, Ф. Бурнаш, Г. Харис, Н. Думави, Г. Рэхим, 3. Бэшири, Г. Сенгати h.6. кебек авторларныц иждциэзлэнулэре татар эдэбиятын тагын да устерэ.
XX йез башы шигъриятендэ поэмалар кулэм ягыннан да, сэнгатьчэ эшлэнеш жэпэтеннэн дэ, идея-эстетик кыйммэте нисбэтеннэн дэ шактый зур пэм эпэмиятле булса да, игътибардан читтэ кала килде. Заман узгэреше, эдэби-нэзари ейрэтулэрнец, фэлсэфи фикер усешенец яца юнэлешлэре барлану бу юнэлештэге эсэрлэрне дэ яцача ейрэнугэ, яцача "укуга" ихтыяж. тудырды. Ижтимагый фикернец узенчэлекле бер тере булган эдэбиятны, шул исэптэн поэтик эсэрлэрне яца кузлектэн максатчан тикшеру XX йез башы поэзиясе хакындагы кузаллауларны шактый кицэйтэ. Эдэби процессны ейрэну, гадэттэ, аерым эдэби эсэрлэр, юкатлар аша алып барыла, шунлыктан поэмаларны тикшеру, XX йез башы татар шигъриятенец милли сыйфатларын тегэллэштереп, эдиплэрнец сэнгати-эстетик пэм фэлсэфи эзлэнулэрен ачыкларга мемкинлек бирэ. Бол ар барысы хезмэтнец актуальлеген бил гели.
Теманыц ейрэнелу дэрэи эсе. XX гасыр башы татар эдэбиятында лиро-эпик тернец активлашып китуе, яца усешкэ ирешуе билгеле. Эдиплэр поэма жанрын аеруча уз итэлэр. Бу чорныц лиро-эпик мирасы аерым галимнэр тарафыннан елешчэ ейрэнелгэн. Эле совет чорында ук X. Госман, Г. Халит, И. Нуруллин кебек галимнэр XX йез башы татар шигъриятенэ багышланган саллы эзлэнулэр алып бара. Эмма бу тикшеренулэр, чор идеологиясеннэн азат булмыйча, нигездэ, милли мирасны социологик мотивлар чагылышы ноктасыннан ейрэнеп, аны реализм яки прогрессив романтизм кысаларына кертергэ тырышу тесен ала, шуна нисбэтэн, XX йез башында язылган поэмалардан милли азатлык ечен керэш, революциягэ кадэр халыкныц авыр язмышын сурэтлэу, Аллага, дингэ каршыччыгу кебек мотивлар барлана, чорга тэнкыйди карашлар, яцача эзлэнулэр кулэгэдэ кала яки берьяклы менэсэбэт белдерелэ. 1978 елда X. Госманньщ бу дэвер поэзиясен монографию планда ейрэну нэтижэсен чагылдырган "Шигърият гомере" дигэн китабы денья,курэ. Автор элеге чор эдэбиятын. ике, ягъни реалистик Ьэм романтик катламнарга аерып, романтик эдэбиятньщ сюжет материалын борынгыдан - тарихи, дини легендалардан, халык экиятлэреннэн алуын билгели. X. Еосман легендаларга таянып ижат ителгэн поэмаларньщ нигезендэ урта гасыр тэртиплэренэ нэфрэт ята, дигэн фикерне алга серэ, эсэрлэргэ берьяклырак якын килэ. Мэсэлэн, мондый урнэклэр рэтендэ ГарифШэрифинец "Нэнкэжан" поэмасьь карала. Автор- поэманьщ узэгендэ ханлык, хакимлек белэн азатлыкка омтылучы кеше арасындагы конфликт ятуын билгели Ьэм "легенда материалын иске гадэтлэргэ каршыбаш кутэругэ генэ кайтарып калдыра..
X. Госман XX гасыр башында диннец, дини легендаларньщ татар поэзиясенэ тээсир итуен курсэтэ, пэйгамбэр образына мерэжэгатьнец аеруча киц TapanybiHvбилгели, эмма бу куренеш чынбарлыкны сурэтлэугэ зыян гына китерэ, дигэн фикерне алга серэ. Мисал рэвешендэ автор Г. Сенгатинец "Хозыр" поэмасын урнэк итеп курсэтэ, аньщ пэйгамбэрен пассивлыкта гаепли21. X. Госман тарафыннан шулай ук М. Гафуриньщ "Рисалэт" поэмасына да бэя бирелэ. Биредэ дэ автор Мехэммэт пэйгамбэр образынын,
XX йез башы татар эдэбиятында романтик поэмалар
Шартлылыкка мерээкэгать итеп, автор шушы вакыйгалардан кинэт кенэ Казан ханлыгы чорына кучэ: берничэ гасыр алга китэ. Монда инде хэл башкачарак: рус патшасы татарларньщ язмышына кул суза. Кайчан гына эле (тарих ечен берничэ гасыр зур ара тугел) узлэре дэ коллыкта яшэгэн, сугыш ачысын, югалтуынпэрдаим татып торган халык икенче дэулэтне юк итэ. Эйе, уткэн тарихыннан сабак ала белми руслар. Э уткэнен белмэгэн, тарихын хэтерлэмэгэн Ьэм элек кылынган хаталарны исендэ тотмаган халык Ьэртерле вэхшилеккэ эзер. Автор моны эхлакый проблема дэрэжэсенэ кутэрэ.
Беренче сугыш сурэтендэ романтик буяулар естенлек итсэ (Тик бу ощегетлэр каушамый, / Ук тугел, атсац да твзлэп Каф тавын), Казан ханлыгы, ечен барган яу тулысы белэн реалистик, хэтта урыны белэн натуралисток сурэтлэр дэ тасвирлана: Тукта бу ни? Алда нинди манзара? I Нинди ялкын, нинди ут сон, ни яна? I Ник халык шашкан, кыямэт квн кебек? I Ник твтен сон, ник карангы твн кебек? I Нишлилэр соц, анда нишлэп ызгыйлар? I Шаулыйлар ник, каулыйлар? Ни эзлилэр? I Тукта, нэрсэ? Ах, бу нинди куркыныч! I Анда сугыш, ялтырый алмас кылыч... I Курче: "Щау бетсен!" дэ "Щау бетсен!" дилэр, I Кур: навада- уйныйуткен сонгелэр... I Уйныйлар анда мвкаддэс лсан белэн... I Былчырыйлар э/сир йвзен яшь, кан белэн... I Каршылап вэхшэт белэн тэцре тацын I Агызалар ал тацда пакъ инсан канын...
Шул рэвешле, элеге тарихи моментлар белэн XX гасыр башында барган вакыйгалар арасында параллель уткэрелэ. Поэмада сурэтлэнгэн орыш манзаралары беренче бетенденья сугышы китергэн авырлык, михнэткэ ишарэ булып ацлашыла. Укучы, тарихи хронотоптан читлэшеп, уз чорына бэя бирэ, XX гасыр башында барган вакыйгалар турында уйлана. Тарих кабатлана, халык уз хаталарыннан сабак ала белми, дип ачына тесле Ф. Бурнаш. Реалистик катлам сугыш вакыйгаларын тасвирлый Ьэм Айсылу исемле татар кызыньщ анасы белэн фажигале аерылуы, аныц, уткэне турында берни дэ хэтерлэмичэ, рус кенэзе йортында усуе, игуннан качып китуе кебек вакыйгалар белэн дэвам иттерелэ.
Эсэрдэ теп урынны алып торган романтик катлам Айсылу образы белэн бэйле. Кыз кенэз йортында- рэхэт, гамьсез-борчусыз гомер кичерэ, узенец туган миллэте, энисе белэн аерылу вакыйгаларын ул оныткан кебек. ЗиЬене оныткан, эмма зканы, хэтере - юк. Романтик катламда Айсылуга бэйле рэвештэ сызлану пэм ашкыну мотивлары узэккэ куела: Тик алай да кайвакыт кунеленэ I Нэрсэдер твшкэн булып ул щилсенэ, I Щитми аца нэрсэдер, ул азсына, I Тарсына ул барчасыннан, ятсына, I Куцеле нэрсэлэр сизгэн була... I Эткэсеннэн, энкэсеннэн ятсына, I Белми ул, тик кайдадыр очмак тели, / Кемнедер ак кукрэге кочмак тели, I Тарланып, бу зур сарайлардан бизэ, I Каядыр китмэк телиул мэнгегэ.
Ж ан ашкыну, очу мотивы Айсылуныц уткэнен исенэ тешерэчэгенэ, хэтере уяначагына емет тудыра.
Романтик катламны автор импрессионистик буяулар исэбенэ баетып жибэрэ. Айсылуныц хис-кичерешлэре, уйланулары янэшэсендэ табигатьнец дэ аньщ-белэн бергэ сызлануы, кызга хэерхаклык курсэтуе куренэ. Табигать, чишмэ челтерэве булып, сагышлы ж;ил рэвешендэ, карт каен шаулавы тесендэ, чэчкэлэр сейлэшуе булып, кызньщ куцелендэ уткэн турындагы хэтерне уятырга омтыла. сыман. Айсылу узе дэ моны сизэ, эмма сэбэбен ацлый алмый: Ник минем хакта наман суз йвртэлэр, I Кызганып сызлауларын белгертэлэр?
Табигать сурэтлэре поэманыц Айсылу белэн бэйле елешен башыннан ахырына чаклы инлэп ала. Ахырдан; ислам диненэ йез тоткан кызны элекке кыйбласы очен кичеруен сорап, Аллага да таулар, агачлар, чишмэлэр морэж;эгать итэ.
Романтик катламньщ ачкыч сузе булып Тавыш тора. Бу. сэер, серле Тавышны бары тик Айсылу гына ишетэ. Башта ул аньщ нэрсэ эйтергэ телэвен ацламый, эмма соцрак, усеп экиткэч, Тавыш аца ачыктан-ачык ишетелэ: - Эй, кыз бала, I Будворецлар сица урнэк тугел, I Тормышыц шормыш, квнец нэм квн тугел; I Эллэ каян ерактан, тын гына І Бёр тавыш бар ич сица экрен генэ, I Анда, ул ж;ирдэ, сица акквн генэ, I Елмаеп анда синец бэхетец квлэ:
Энэ шул рэвешле поэмада, югалган, онытылган. Хэтерне яцартып, ац тепкеленнэн Тавыш калка. Мэгънэсе,функциясе романтик катламда ачылган теш ярдэмендэ Айсылуныц уткэннэре бёлэн; бэйле хэтер тагын да ачыклана тешэ. Тештэ дини мифологиялэрдэн килгэн Хозыр; сурэтен алганї Хэтер сейли: Тарсынасыц син, фэрештэм, бик белеп, I Эллэ кайлардаилец; халкыц куреп. I Мдндагы байлык сщакер; былчырак, I Андакерсез, куренэчпикзур елтырап: / Монда ятлар, анда? барысы дусларыц; I Бар да уз халкыц, туганыц,узканыц.
Бу поэмада картархетибы буларак гэудэлэнгэн.Хозыр юлларчатында адашып калган; тормышта; узасылын таба алмыйча сызлангащ рухи газап кичергэн Айсьілугаїюл курсэтэ. Ягъни бу эсэр/ мисалында элеге: образ узенэ хае сакраль функцияне ути: коткара Ьэм ярдэм итэ; дерес юлга чыгара: Туктацыз, чу! Эллэ шулмы? Эйе... шул / Шул... Мйца ул изге карт куреэткэн ил... I Юл... куцел сизгэн ерак илнец юлы... I Изге юл... Єахра.. Матур дицгез буе... I Анда шашлык... Анда уз халкым минем... Поэманы каймалап алган.юл хронотобы берничэгмэгънэви пэм; эстетик яссылыкта ачыла. Беренчедэн, ул — Айсылуны туган иленнэн аерганшэм анда алып кайтачак юл. Икенчедэщ ул - Айсылуныц хэтерсезлектэн хэтергэ кадэр уткэн юлы. Эченчедэн; юл — хаклыккая ирешу, хакыйкатьне тешену юлы. Юлныцеченче мэгънэсе суфичылыкэдэбиятыннанук килгэн тынлык образы ярдэмендэ тегэллэштерелэ:
Гомумэщ XX йез башында . язучылар пэм шагыйрьлэр узлэренец изкатларында тынлык образына еш мерэжэгать иткэннэр; пзмі аца терле мэпьнэ биргэннэр. 0- Мандельштам фикеренчэ, беренчел тынлыкта яшэу чыганагы тупланган. Ул тынлык образын. дицгез кубёгенэ тицл и; э борынгы грек мифологиясе буенча, дингез кубегеннэн матурлык алипэсе - Афродита яралган. Шул ук вакытта шагыйрь чиксез ялгызлык тоя, узен "донья болгавырыннан теп ярына чыгарып ташланган "энэкесез кабырчык" кебек хис итэ. Шушы чагыштыру белэн, галэм тынычлыгы кеше язмышына гамьсез, битараф, дигэн фикерне алга серэ. Аныцча, галэм тынлыгы образы уз эченэ тормыш матурлыгын пэм шул ук вакытта аныц фажигалелеген дэ ала икэн . Образный, элеге мэгънэсе татар шагыйрьлэреннэн И. Юзеевньщ "Тынлык белэн сойлэшу" поэмасында да устерелэ. Биредэ экзистенциалистик фэлсэфэ рухында тэкъдим ителгэн тынлык узендэ чынлык, хакыйкать мэгънэлэрен туплыи . "Айсылу" поэмасында да тынлык хакыйкать мэгънэсендэ килэ, э хакыйкать. исэ кешенец тоткан, кыйбласы, дине, тарихи хэтере белэн бэйлэп ацлатыла. Гомумэн, терле чорларда ижат итуче романтикларны тормышньщ романтик- концепциясен раслау берлэштерэ. Узлэренец ижат узенчэлеклэре, фикерлэу юнэлешлэренен, аерымлыгына карамастан, алар барысы да пэртерле материаль байлыкны, чынбарлыкны кискен кире кагалар пэм бердэнбер хакыйкать, кыйммэт дип кешенец рухи доньясын кутэрэлэр . Бу поэмадагы хакыйкать мэгънэсендэге тынлык образы шушы. концепцияне раслауга буйсындырыла. Автор, шул рэвешле, миллэт темасын дин проблемасы, белэн бергэ бэйлэп куя. Ул татар миллэтен саклап калуныц бер шарты буларак динне саклауны кутэрэ, э дин ул - гореф-гадэтлэр ботенлеге, буыннардан буыннарга тапшырыла килгэн традициялэр, рухи бэйлэнешлэр, веждан, намус, хэтер, килэчэк дигэн суз.
XX йез башы татар поэмаларына символизм агымы йогынтысы
Чынбарлык - кыямэт янэшэлеге уткэрелу яшэешнец мэгънэсезлеген тирэнэйтугэ алып килэ. Алда- маякларныц да рэтлэп куренмэве килэчэккэ еметнец бик зэгыйфь булуын хэбэр итэ. Юлчылар сурэте, гомумилэшеп, бетен халыкны белдерэ. Карт тарафыннан юлчылар турында тубэндэгелэр эйтелэ: Буген чиксез квчле бураны да — / Иртэгэ куп булыр улелэр:.. I Тэнре ярдэм итсен мескеннэргэ, I Мескеннэрне Алла коткарсыщ I Улучелэр бигрэк кызганыч бит, I Авызларына су соц кем салсын?.. I Мескен юлчыларга инде Тэцре I Узе генэ бирсен щайларын... I Шулай булмаганда, бу буранны I Ярамый да инде свйлэргэ, I Кирэкбер Ходайдан, чын куцелдэн, I Gay-сэламэт котылу телэргэ...
Татар миллэте автор тарафыннан улемгэ Дучар ителгэн булып сурэтлэнэ. Хозыр бу фажигадэн чыгу юлын Аллага ялваруда,; Тэнрегэ сыенуда курэ. Автора карт образы аркылы яшэешне інундьшхэлгэтешергэнхэбэплэр , турында уйлана Иэм фэлсэфи нэтизкэлэргэ килэ. Карт туган гарэп. илен сурэтлэу аша; кешелекнец кол хэлендэ яшэве; бозыклыгы, бер-берсен утеругэ кадэр барып ж;итуе Ьэм талау белэн шегыльлэнуе аны юкка чыгаруга китеруче теп шартлар икэнлеген ассызыклый. Димэк, автор фикеренчэ, явызлыкнынд чыганагьг — кешелэрнец узлэрендэ. Ал ар мал артыннан; куа, кенчелек утында яна хаксызлыкка юл, куя. Кешелэрнец эчке деньялары бозык, кара; куцеллэре керле, намуслары пычранган. Аларныц рухи деньяларыныц ямьсезлеге, импрессионистик алым кулланылыщ шул якларньщ.илаїїштабигатенз капма-каршы кует сурэтлэнэ: Белэсенме,. гвллэр чэчэк ата, I Исе бвтен о/сирне ацкыта? I Кояшы да кискен нуры белэн I Нурга кумэ, щирне балкыта... I Белэсенме, тврле кубэлэклэр I Чэчэклэргэ кунып назлана,
Яшэешнец ямьсезлегенэ икенче сэбэп тэ Хозыр авызыннан эйттерелэ. Ул татар миллэтен таркаулыкта гаепли, аны берлэшергэ чакыра пэм XX йез башы татар эдэбиятыныц теп идеясен кабатлый. Бу сузлэр авторньщ XX гасыр башында татар миллэтендэ хекем сергэн таркаулык, рус дэулэтенец бер мэгънэсез сугышлар алып баруына тискэре менэсэбэте булып.ацлашыла: Дидем: - Кардэшпэрем, сез ни очен I Бер-берегезнен канын тугэсез? I Нигэ сез, кардэшпэр, арагызда I Берлек э/себен бушка взэсез?.. I Эгэр сез ул э/сепне бер взсэгез, I Таркалырсыз, щансыз калырсыз! I Эллэ кемнэр, читлэр кул астында I Изелерсез, сызлап янырсыз!.. Автор, дуслык белэн, берлэшеп гомер кичергэндэ генэ, миллэт узенец бэйсезлеген саклап кала алачак, килэчэктз бэхетле тормыш тезу мемкинлегенэ ия булачак, дигэн фикерне уткэрэ. Шулай, дуслык белэн торганда тик I Була-булыр сезнец юнегез... Картньщ улем белэн очрашуы экзистенциаль фэлсэфэне уткэрергэ мемкинлек бирэ. Ана кадэр дэ Хозыр кешелэрне хак юлга ендэп яшэгэн, экдрдэ яхшылык орлыклары чэчэргэ тырышкан, эмма нэкъ менэ улемнец куркыныч гэудэлэнеше белэн очрашу моментында ул яшэвенец теп мэгънэсен анлый, ждрдэге миссиясенэ тешенэ. Бу ж;ир тормышыныц яхшырачагына емет бик аз, гасырдан гасырга, елдан елга авырлык, мохтажлык, кешелэр арасындагы таркаулык, битарафлык арта барачак, дигэн фикер туа. Шуца курэ ул мэцге шулай кешелэргэ ярдэм итеп яшэргэ тиеш. Улем белэн очрашкач, Хозырньщ Аллага мэцгелек яшэу бируен сорап мерэж;эгать итуеннэн соц, щиЬанда. тынлык хуж;а булып кала. Бу эсэрдэ тынлык хакыикать, мэгънэсендэ килэ, э хакыикать кешенец тормыштагы урыны белэн бэйлэп ацлатыла. Уз гомерецне башкалар бэхете ечен корбан иту - иц кечле рухлылар гына булдыра ала торган эш. Хозыр нэкъ менэ шундыйларныц берсе булып тора.,
Хозырньщ, эбел-хэят суын эзлэп, ямьле сахрага килеп чыгуы шыксыз чынбарлыкка капма-каршы куеп сурэтлэнэ: Барып чыктым ямьле бер сахрага, I Чолганылган ягиел агачтан... I Агачлары мэгърур усеп тора, I Тврле чэчэклэрдэн бизэлгэн... I Кубэлэклэр уйный чэчэклэрдэ, I Сайрап кошлар оча куклэргэ, I Хушис борыннарны кисеп кишэ. І Бер гаэщэеп тэмле ислэрдэ... I Ул куллэре эщэелеп ята, I Суы ага акрын, читеннэн... I Чупыл-чупыл итеп ишетелэдер7 Эчлэрендэ балык сикергэн... (...) I Ан... андагы сайрау авазлары I Куцеллэрне ашра куклэргэ. / Ишетсэ бер кеше бёр мэртэбэ I Кайгырмаслар нич мэцге беткэнгэ...
Элеге матурлык, табигыйлек гэудэлэнеше булган, табигать куренеше идеаль тормыш моделе буларак ацлашыла:
Хозыр образы пэрвакытта да ак тес белэн янэшэ куела. Бу поэмада да, карт образын тудырганда, "ак", "пакь" эпитетлары бик кин, кулланыла. "Мескен бэндэлэргэ, зэгыйфьлэргэ / Изге нияттэ1 ак кен итэм мин ", — дип; Хозер узенен. изге куцеллелеген ассызыклый; "сакалларым ак-пакь твскэ керде" диюе аша улемсезлек белэн бергэ кешелэргэ ярдэм иту мемкинлеге алуын, рухи чистарыну утуен белдерэ. Герой да, иц беренче чиратта, аньщ "зур сакалы белэн ак мыегына" игътибар итэ. Аклык, традицион тестэ, изгелек, яхшылык, рухи сафлыкны гэудэлэндереп килэ. Хозыр карт та кешелеккэ якты юлга чыгарга ярдэм итуче булып сурэтлэнэ.
Картныц чикмэне тетелеп беткэн, буреге кырык жирдэн ямалган, чабатасы иске. Димэк, поэмада дини легендалардан билгеле Хозыр белэн бэйле сюжет эчтэлек ягыннан узгэртеп корыла Ьэм антижанр тудырыла. Ак, пакь, нурлы эпитетлары белэн кузалланган традицион образ укучыга башлангыч формага капма-каршы рэвештэ тэкъдим ителэ. IT Туп рэвешле, бу портрет аша автор эсэренец теп идеясен житкерэ. Кешелектэ аклыкка омтылыш- юк,, ул яхшылыкны явызлык белэн алыштыра. Бездэ хаос хекем серэ, ил сэясэте, бетмэс сугышлар изгелекнец, рухи чисталык, сафлык, олы жанлылык кебек сыйфатларньщ жир йезеннэн юкка чыгуына китерэчэк. "Бэндэлэрнец канлы кузлэре" яцадан-яца корбаннар талэп итэ. Алла тарафыннаш кешелэргэ ярдэмгэ ж,ибэрелгэн изгелек иясе куылыпч яшэргэ мэж,бур. Эсэрдэ бу яшэештэ, бу жэмгыятьтэ яхшылыкка изгелеккэ урын юк, дигэн фикерне уткэрелэ. Г. Сёнгати билгелэвенчэ, болай яшэу дерес тугел, милли таркаулык, битарафлык, ахыр чиктэ, халыкны кол хэленэ тешерэчэк.. Шагыйрь бу ж,эмгыятьтэ хэтта Хозыр да асыл сыйфатларын югалткан, хэерче хэленэг кергэн, ди кебек. Димэк, поэманьщ композицион бетенлеген еч-катламны бер теенгэ бэйлэп торган Хозыр образы тээмин итэ, элеге образный, мифологик тамырлары белэн чынбарлыкныц тыгыз бэйлэнеше татар миллэтенэ дерес юл курсэтерлек, шэхеслэр хакында уилануларга китерэ.
А. Дэгъфэрнец "Рух янында" поэмасы 1916 елда денья курэ. Элеге эсэр Рух Ьэм Кеше диалогы, формасында тезелгэн. Ул яшэп килгэн мифны узгэрту, ягъни демифологизация максатыннан язылган.
Мифологик катламда каберстандагы иске кабердэн Рух тавышы ишетелу, аныц моц-зарлары турында бэян ителэ. Бу тавышны Кеше ишетэ. Рух белэн Кеше арасында миллэт язмышы турында борчулы эцгэмэ бирелэ. Эсэр Кешенец керэш рухы белэн канатлануын, максатынбилгелэвен тэгъбир итеп тэмамлана.
XX йез башы татар поэмаларында сызлану фэлсэфэсе
Поэма ахырында, каймалы композиция алгы планга чыгып, гомер агышы, табигатьтэ, яшэештэ бар нэрсэнец берсен-берсе алыштырып килуе Ьэм киткэннэрнец онытылуы турындагы идея яцадан кабаталана: Квннэр утэ, айлар, еллар утэ /Арта наман уткэн квн саны, / Адэм углы наман квнен курэ, / Кимемидер нич беркем саны. / Мулла бабай гына двнъяда юк, / Щир астында куптэн кумелгэн. / Квннэр уткэн, айлар, еллар уткэн, / Чыккан инде хэзрэт куцелдэн. Шул рэвешле, эсэрдэ кеше гомеренец чиклэнгэнлеге, бар нэрсэнец бетугэ юнэлгэн булуы, экипанда мэцгелек агыш бару кебек экзистенциаль мотивлар эсэрнец узэгенэ куела. Ф. Ибрапимовныц "Гармун гавышы" (1915) поэмасында, кечле позиция алып, эсэр исеменэ чыгарылган гармун тавышына бэйле дурт геройныц хис-кичерешлэре сурэтлэнэ, Ьэм элеге геройларньщ язмышында экзистенциаль тенденция табыла.
Беренче тарих - Эхмэд бабай тарихы. Элеге картныц эссенция баскычында кичергэннэре кыенлык, авырлыктан гына торган, эмма карт куцелендэ яшьлеген сагыну паман яши, димэк, нинди генэ булса да, уткэннец матурлыгы. бэхэссез, кеше ечен яшьлеге кире кайтмас якты хатирэ булып кала, дигэн фикер аерып чыгарыла. Картныц хэзергесе карацгылык, кабер белэн тэцгэллэштерелэ, аныц куцелендэ килэчэккэ емет сунгэн. Сызлану фэлсэфэсенэ хае рэвештэ, герой рухы белэн Аллага сыена, улемнэн соц булса да рэхэт яшэргэ ометлэнэ: "Монда, рэхэт курмэдем; и Алла!" — ди, — / "Рэхмэтец куп, андаутка салма!" - ди.
Мэфтуха исемле тол хатынныц да дайми халэте буларак еметсезлек калка. Экзистенция моментында ул рэхэт гомеренец мизгел тесле генэ утеп киткэнен ацлау хэленэ зкитэ: Сизмэгэн дэ, барсы артта калганын. Э, кайгы-хэерэт белэн характерланучы бугенгесе исэ, килэчэккэ тоташып, мэцге бетмэс кебек тоела: Ак, матуруйлар яшен кук тиз бетэ, / Ямьсез уйлар чиксез велэ, изрэтэ. Шул рэвешле, матурлык, рэхэтлекнец тиз юкка чыга торган куренеш булып, кеше тормышында кайгыга, карацгылыкка урын кубрэк булуы хакындагы фикер калкытыла.
Эченче тарих карт кешегэ кечлэп бирелгэн кыз турында. Элеге елештэ автор "хэсрэт" сузе белэн эш итэ: Гармун уйнады наман хэерэтле квй, /Яшь егетлэр щырлый-щырлый хэсрэт щырлары, / Ушата да эщырлата хэерэтлэре, / Чвнки яшь чакларныц актык еллары... Эссенция баскычында кайгы-хэерэтеез гомер кичергэн1 кыз гомеренец экзистенция мизгеленэ максатсыз, килэчэксез, бэхетсез булып керэ. Шул рэвешле, бу 04 геройныц бердэнбер юанычы - уткэндэ калган матурлык хакында уйлану. Димэк, кеше яшэешенец еметсезлеккэ, ямьсезлеккэ юнэлгэнлеге турындагы экзистенциаль мотив ачык чагылыш таба. Дуртенче герой кичерешлэрендэ элеге фикер милли яссылыкка кучерелеп, гомумкешелек дэрэзкэсендэ кабул ителэ. Яшь егетнец уйлары халыкныц уткэне, данлы тарихныц, беек дэулэтлэрнец юкка чыгуы, кешелекне кетуче инкыираз турында: Двнъя тетрэткэн беек дэулэт сунэ, / Эш наман артка бара, твпкэ бата, / Зур арсланнар бетэлэр, кумэлэр. Бу укылышта экзистенциаль фэлсэфэ, кеше язмышыныц бетугэ юнэлгэнлеге кысаларыннан чыгып, гомумкешелеккэ килэчэк улем турында уйланулар булып твгэллэшэ.
Шул рэвешле, поэмада узэк тешенчэ булып торган гармун тавышы образы, аллегорик дэрэжэдэ кабул ителеп, дурт шэхеснец экзистенция ноктасы булып тегэллэшэ. Геройларныц эссенция баскычында кичергэннэре экентекле сурэтлэнелеп, яшэешнец мизгел генэ булуы хакындагы уйланулар туа. Аларныц пэрберсенец елавы хакыйкатькэ ирешу мэгънэсендэ килэ; э хакыйкать бер генэ: кешелек инкыйраздан курка, ул — данлы дэулэтлэрне дэ юкка чыгарырга сэлэтле. Ьэр булек ахырында "Баш ия Ьэм кузлэреннэн яшь коя" юлларыныц кабатлануы экзистенциаль хэсрэтнец дэрэжэсен тагын да кечэйтэ.
Гомумэн, сызлану фэлсэфэсен узэккэ куйган поэмаларда яшэу Ьэм улем, емет Ьэм еметсезлек, чарасызлык, яктылык Ьэм карацгылык кебек тешенчэлэр каршылыгында кеше гомеренец чиклэнгэнлеге, яшэешнец бетугэ юнэлгэнлеге, гомернец яшэу белэн улем арасында бер мизгел генэ булуы хакында бэян ителэ. Элеге чорда юкдт ителгэн эсэрлэрдэ экзистенциаль эдэбият ечен хае булган бу узенчэлеклэр, милли яссылыкка кучерелеп, ижтимагый яцгыраш ала Ьэм гомумкешелек яшэешенец яшэу - улем чиклэрендэ тирбэлуен ацларга ярдэм итэ.
Йомгаклап шуны эйтергэ мемкин: XX йез башы татар/ тезмэ суз сэнгатендэ, яца формалар, яца ысуллар эзлэугэ бэйле рэвештэ, модернистик агымнарга йез тотып иждт ителгэн поэмалар аерым урын алып торалар. Татар суз сэнгате ечен аеруча якын булган символизм белэн экзистенциализм йогынтысын лиро-эпика да тоя. XX гасыр башында эдэбиятта милли-мэдэни традициялэргэ игътибарныц артуы мифологик образлар, сюжет-мотивлар, мифопоэтик шэхеслэр, архетипик образлар белэн кызыксыну кечэюгэ алып килэ. Шуныц нэтижэсе буларак, милли поэзиядэ мифологик образларны символ буларак гэудэлэндергэн бер теркем лирик Ьэм лиро-эпик эсэрлэр мэйданга килэ. М. Гафури, Ш. Бабич, Г. Харис, Г. Сенгати, Б. Мирзанов кебек эдиплэрнец поэмаларында борынгы терки ышанулары, Ьэм ислам мифологиясе белэн бэйле мифологик образлар» сэнгатьчэ эшкэртелэ, гомумбилгеле мифлар тергезелэ, узгэртеп корыла. Миф; хронотобы белэн чынбарлык арасында чиклэрнец жуелуы элеге поэмаларныц чор яшэешенэ бэя биру мемкинлегенэхезмэт итэ. Рус эдэбияты аша татар суз сэнгатенэ дэ утеп кергэн Ницшеньщ "гадэттэн тыш шэхес" турындагы тэгълиматы исэ лиро-эпиканы миллэтне уз артыннан ияртерлек идеал — нэби образы белэн баета. Шундый Образларныц берсе буларак, эдэбиятта Чьщгыз шэхесе калка. XX йез башында жэмгыятьтэ хекем, сергэн рухи тешенкелек, алдагы кенгэ ышаныч югалу, кан коюлы вакыйгалар милли суз сэнгатендэ сызлану (экзистенциализм) фэлсэфэсенец чагылыш табуына китерэ. Ф. ИбраЬймов, Б. Мирзанов, Н. Исэнбэт, С. Сунчэлэй кебек авторларныц яшэу — улем мэсьэлэсен теп проблема итеп алган поэмаларында кеше яшэешенец бер мизгел генэ булуы, Ьэр нэрсэнец бетугэ юнэлгэнлеге хакында фэлсэфи уйланулар чагыла. Эсэрлэрнец купчелеге, аерым. шэхесне сурэтлэу кысаларыннан гына чыгып, экзистенциаль фикерлэрне миллэт язмышы, килэчэге белэн бэйлэпкуя.
