Содержание к диссертации
Кереш 3
I булек
XX гасыр башы татар балалар журналларына типологик сыйфатлама //
§ 1. Балалар журналларына тарихи экскурс .11
§ 2. Балалар басмаларыныц максаты 15
§ 3. Чынбарлыкны чагылдыру предметы 17
§ 4. Аудитория сыйфатламасы 20
§ 5. Язу стиле, бизэлеш 24
// булек XX гасыр башы татар балалар матбугатында матур эдэбият 28
§ /. XX гасыр башы балалар эдэбиятыныц теп узенчэлеклэре 28
§ 2. Халык авыз ижаты 36
3. Поэзия 51
§ 4. Чэчмэ эсэрлэр 62
§ 5. Тэржемэ эсэрлэр 75
§ 6. Публицистика 85
/// булек Балалар журналларыныц двньяви белем бирудэге роле 95
§ 1. Табигать белемен тарату 100
§ 2. Гуманитар белем биру 110
IV булек 131
Балалар журналларында дини тэрбия 131
§ 1. Дини йола-гадэтлэргэ вйрэту 135
§ 2. Дини язмалар аша эхлак тэрбиясе биру 152
Йомгак . 166
Эдэбият исемлеге 172
Кушымта 184
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. XX гасыр башы татар жэмгыятенен ижтимагый-сэяси Ьэм мэдэни усеше ечен актуаль проблемаларнын берсе — яца кеше тэрбиялэу мэсьэлэсе була. Россиядэге демократии узгэрешлэр татар зыялылары алдында да яца ижат мемкинлеклэре ача. Алар узлэренец эдэби, фзнни Ьэм публицистик хезмэтлэрендэ татар миллэтенец Россиядэ Ьэм гомумэн бетенденья масштабларында усешкэ ирешуе Ьэм башка халыклар белэн бертигез дэрэжэгэ кутэрелуе ечен яна. Элбэттэ, кардиналь узгэрешлэргэ соцрак, татар миллэтенен яца — гомумкешелек кыйммэтлэренэ йез тоткан, уз халкына хезмэткэ эзер булган, европа менталитетлы, белемле Ьэм эшсеяр буыны алмашка килгэч кенэ ирешеп булачагы ацлашыла. Элеге максатка хезмэт иту татар зыялылары эшчэнлегендэге теп юнэлешлэрнец берсе булып тора.
Усешенец югары ноктасына житкэн XX гасыр башы татар эдэбияты милли периодика белэн тыгыз бэйлэнештэ яши: матбугат эдэби эсэрлэрне халыкка житкеруче, татар язучы-шагыйрьлэренец эшен пропагандалаучы Ьэм жайга салучы фактор булып формалаша. Бу татар балалар матбугатына да кагыла. Татар балалар журналларындагы элегэ кадэр заман укучысына килеп житэ алмаган эдэби-нэфис материал шул чор балалар эдэбиятын ейрэнудэ теп чыганакны тэшкил итэ.
Проблема hdM теманыц вйрэнелу дэрэщэсе.
Октябрь инкыйлабына кадэр дэ, аннан сон, да балалар журналлары матбугат кузэтулэрендэ, аерым авторлар мэкалэлэрендэ каршылыклы фикерлэр белэн искэ алына. Егерменче еллар башында, «Кечкенэ иптэшлэр» журналын оештыручы М. Ж,элил «Ак юл» журналын урнэк итеп ала, бу эштэ ярдэм итулэрен сорап, элеге басманыц авторларына мерэжэгать итэ. Аньщ «Ак юл» журналы авторы, галим Гали Рэхимгэ язган хаты шул хакта сейли1. 1939 елда «Совет эдэбияты» журналында Ф. Кэрим гасыр башы балалар язучыларына пэм «Ак юл» журналы турында: «Уз вакытында татар милли буржуасы балаларны матур эдэбият аша тэрбиялэугэ зур эЬэмият бирде. Бу эшкэ узенен ин- тэмле телле, балаларны дин пэм буржуазия идеясе белэн оста итеп агулый белэ торган зурлар язучыларын тартты. (...) Аларньщ балалар ечен чыгара торган эдэби журналларыныц исеме генэ дэ «Ак юл» (ислам юлы) иде»2, — дип, бэя бирэ. Тагын 20 елдан сон Э. Фэйзи: «Балалар эдэбияты шурлеген баету пэм шул ук вакыт узебезгэ дэ ижат тэжрибэсен кицэйту, тирэнэйту планында безгэ балалар эдэбиятыньщ тарихына да эйлэнеп карау да зарар итмэс иде. Революциягэ кадэр пэм аннан сон безнец бай гына мирасыбыз бар»3, — дип яза. Ф. Кэрим «буржуаз язучылар» дип атаган С. Ж,элэл, Г. Рэхим, Ф. Агиев белэн бергэ Ш. Эхмэдиев, Н. Думавиларньщ ижатын Э. Фэйзи кире кайтарырга чакыра.
Эдэбият галиме И. Нуруллин XX йез башы татар эдэбиятын ейрэнгэндэ чыганак итеп XX йез башы татар вакытлы матбугатына, шул исэптэн балалар матбугатына да мерэжэгать итэ4. Татар эдэбиятыньщ усешендэ мэгълумат чараларыныц да зур роль уйнавын ассызыклый ул.
XX гасыр башы балалар эдэбиятын ейрэнудэ пэм шул чорда ижат иткэн кайбер балалар язучыларын кире халыкка кайтаруда Ф. ИбраИимова зур эш башкара. Балалар эдэбиятын ейрэнгэндэ, ул балалар журналларын чыганак итеп ала. Аньщ ззлэнулэре «Татар эдэбияты тарихы»5нда, аннан сон «Сабыйларны у3 итеп»6 китабында басылып чыга. Ш. Эхмэдиевнен «Язмыш7», Ф. Агиевньщ «Мэрхэмэт»8 китапларын кире кайтаруда ул зур роль уйный. Шулай итеп, Ф. Ибрапимова Г. Тукай, Дэрдмэнд, М. Гафуриларньщ балалар ечен язган эсэрлэре белэн беррэттэн, «Ак юл» журналы белэн хезмэттэшлек иткэн авторларны — Ф. Агиев, Г. Рэфикый, Ш. Эхмэдиевлэр ижатын да жентеклэп ейрэнэ. Эдэби тэнкыйтьче Р. Кукушкин (Рахмани) узенен, Октябрьгэ кадэрге чор балалар поэзиясе турындагы хезмэтендэ, Г. Тукай, Дэрдемэнд кебек шагыйрьлэр белэн беррэттэн, балалар басмалары авторлары 3. Бэшири, X. Сэлимов, 3. Ярмэки h.6. шагыйрьлэрнец ижатына туктала9. Балалар журналларындагы эдэби эсэрлэргэ (тэржемэлэр) уз эшендэ Э. Нигъмэтуллин10 да мерэжэгать итэ.
Р. Эмирханов, революциягэ кадэр татар ижтимагый тормышын шактый кин, итеп ейрэнгэн галим буларак, вакытлы матбугатны да колачлый. Аньщ «Октябрьгэчэ чыккан татар вакытлы матбугаты»11 хезмэтендэ (элеге хезмэттэ ике йездэн артык басма хакында белешмэ бирелгэн) балалар ечен чыккан журналлар турында да мэгълумат бар. Шунысын эйтергэ кирэк, Р. Эмирханов татар ижтимагый тормышында, милли матбугатныц тууында Иэм усешендэ еч кутэрелеш чорын билгели: 1907, 1914, 1917 еллар. Балалар матбугатыньщ барлыкка килуе Ьэм узенен югары дэрэжэсенэ ирешуе дэ шушы еллар белэн билгелэнэ. Шулай ук ул «Иманга тугрылык»12, «Татарская дореволюционная пресса»13 китапларында XX гасыр башындагы мэгърифэтчелек жэЬэтеннэн «Тэрбияи этфаль»гэ мерэжэгать итэ.
Балалар ечен чыга торган «Ялкын» журналында Ж,. Мицнуллиннын,14 Ьэм Ф. ИбраИимоваларньщ революциягэ кадэрге татар балалар басмалары турында мэкалэлэре денья курэ. Шушы журналда 1963-1985 елларда баш редактор булып эшлэгэн Р. Хафизованын, да революциягэ кадэр чыккан балалар журналларын ейрэнуе мэгълум. Бу хакта аньщ терле елларда «Ялкын» журналында басылган мэкалэларе15 сейли. Алай гына да тугел, Р. Хафизова XX гасыр башы балалар журналларында, (эйтик, «Тэрбияи этфаль» басмасында) басылган кайбер кызыклы материалларны да (фокус, башваткыч, кызыклы мэсьэлэлэр) «Ялкын» укучыларына житкерэ16.
А. Габделхакова17 XX гасыр башында басылган татар балалар китапларын ейрэнэ, аларньщ библиографиясен тези, тормышны чагылдыру предметы буенча терле (фэнни, тэрбияви, эхлакый) елкэлэргэ аера. Элеге китапларны тезучелэрнец кубесе балалар матбугатынын, актив авторлары булган икэн. Р. Мэрдэнов белэн И. Галлэмов тезегэн «XX йез башы татар тэгълим-тэрбия журналларыныц библиографик курсэткече»18 хезмэтендэ «Тэрбияи этфаль» журналы хакында кыскача мэгълумат Ьэм анда басылган материалларныц тЗиблиографиясе бирелэ. И. Рэми белэн Р. Даутов тезегэн «Эдэби сузлек»19тэ XX гасыр башы татар матбугатына (шулай ук балалар матбугатына) кагылышлы, моца кадэр таныш булмаган, дэреслеклэргэ, белешмэ-сузлеклэргэ кертелмэгэн персоналиилар хакында кыиммэтле мэгълуматлар бар. Балалар журналларына типологик сыйфатлама биргэндэ, А. Бочаровньщ «Основные принципы типологии современных советских журналов»20 хезмэте нигез итеп алынды. Шулай ук А. Акопов21, С. Цукасов22 хезмэтлэре дэ файдаланылды.
Балалар матбугатына турыдан-туры кагылмаган, эмма диссертациянец аерым булеклэрен эзерлэгэндэ нигез итеп алынган XX гасыр башы эдэбияты, журналистиканьщ, гомумэн, Россиядэ балалар журналистикасыньщ барлыкка килуе Ьэм усеше, дин тарихы буенча эдэбият шактый бай Ьэм куптерле. Эдэбият тарихы Ьэм теориясе буенча М. Гайнуллин23, Р. Ганиева24, X. Госман25, Ф. ИбраЬимова26, М. Мэддиев27, Э. Нигъмэтуллин, И. Нуруллин28, С. Поварисов29, Ф. Хатыйпов30, В. Хаков31, Д. ЗаИидуллина32, журналистика теориясеннэн В. Ворошилов33, В. Гарифуллин, В. Горохов34, И. Низамов35, балалар журналистикасы буенча С. Мохначева, М. Алексеева36, татар матбугаты тарихыннан Ф. Эгъзамов37, Р. Эмирханов38, Y. Гыймадиев39, М. Мэрдиева40, Р. Мэрданов41 хезмэтлэре диссертацияне язганда нигез итеп алынды.
Шулай ук педагогика буенча Я. Абдуллин, Л. Андреев, Э. Хужиэхмэтов42, дин тарихыннан Ф. Яхин43, Г. Исхакый44, h. Яхъя45 эсэрлэре кулланылды.
Тикшерунец предметы — XX гасыр башында чыккан балалар журналларыньщ типологик узенчэлеклэре, тематик юнэлешлэре, жанрлар системасы.
Тикшерунец максаты Нэм бурычлары. Хезмэтнец теп максаты — XX гасыр башында нэшер ителгэн эдэби-нэфис татар балалар журналларына типологик бэялэмэ биру, аларда денья кургэн материалларны тематик Ьэм жанр ягыннан анализлау. Элеге максатлардан чыгып, алдыбызга тубэндэге бурычларны куйдык:
— XX гасыр башы балалар матбугатына кузэту ясарга, аларнын XX гасыр татар матбугатында урынын билгелэргэ;
— XX гасыр башы балалар журналларына типологик сыйфатлама бирергэ;
— алардагы фэнни, дини, матур эдэбият эсэрлэренен. чагыштырмасын курсэтергэ;
— эдэби эсэрлэрне тематик Ьэм жанр ягыннан сыйфатларга;
— XX гасыр башы балалар журналлары эшчэнлеге урнэген бугенге балалар журналистикасында куллану мемкинлеген ачыкларга.
Чыганаклар. Тикшеру очен чыганак итеп XX гасыр башында чыккан балалар журналлары «Тэрбияи этфаль» (1907 ел), «Ак юл» (1913-1916), «Балалар двньясы» (1917-1918) алынды. Балалар матбугаты турында гомуми кузаллау булдыру ечен 1910 елда И. Гаспринский тарафыннан Бакчасарай шэЬэрендэ чыгарылган «Галэме сабиян» Ьэм «Мэктэбе сабиян» газеталарына, 1924 елда Мэскэудэ комсомолньщ татар-башкорт бюросы каршында нэшер ителгэн «Кечкенэ иптэшлэр» журналына да мврэжэгать ителде. Балалар журналларын полиграфия, бизэлеш жэпэтеннэн башка матбугат чара лары белэн чагыштыру ечен «Шура», «Ац» кебек журна л л ар куздэн кичерелде.
Тикшеренунец хронологик чиклэре 1907 елдан алып 1917 елга кадэрге чор. «Балалар деньясы» журналыньщ сигезенче саны 1918 елньщ гыинварында чыкканга курэ, аны да шушы хронологик рамкаларга кертуне кирэк таптык, ченки ул алдагы саннардан берни белэн дэ аерылмый. Шулай итеп, тикшерелэ торган чор — 1907 — 1918 еллар аралыгындагы вакыт.
Тикшеренунец методик пэм методологик нигезлэре. Эшнен методологик нигезен журналистика, эдэбият теориясе, журналистика типологиясенэ караган фэнни-теоретик хезмэтлэр тэшкил итэ. Эдэбият тарихы пэм теориясеннэн И. Нуруллин, М. Гайнуллин, X. Госман, М. Мэпдиев, Э. Нигъмэтуллин, Д. Запидуллина, балалар эдэбияты буенча Ф. ИбраЬимова, журналистика теориясеннэн Ф. Эгъзамов, В. Ворошилов, В. Гарифуллин, С. Корконосенко, дин тэгълиматы буенча Г. Керимов, h. Яхъя, В. Панова, Ю. Бахтин хезмэтлэре нигез итеп алынды. Диссертацияне язганда тарихи-хронолик принцип; кузэту, чагыштыру, анализ, статистик методлар кулланылды.
Тикшеренунец фэнни яцалыгы. Моцарчы XX гасыр башы балалар матбугаты башка тармакларны (балалар эдэбияты, ижтимагый тормыш h.6.) ейрэнгэндэ чыганак булып кына хезмэт иткэн, комплекслы рэвештэ аерым ейрэнелмэгэн. Тикшерену материаллары татар балалар эдэбияты пэм татар балалар журналистикасы тарихы буенча Ьэм аерым авторлар турында моцарчы билгеле булмаган мэгълумат бирэ, аны тагын да баета. XX гасыр башы балалар матбугатынын барлыкка килу Ьэм усеш тенденциялэрен, матбугатньщ балалар эдэбиятына тээсирен ачыклау, мона кадэр билгеле булмаган эдэбият жэупэрлэрен укучыга кире кайтару, XX гасыр башы балалар журналларына типологик сыйфатлама биру — болар Ьэммэсе дэ диссертациянец фэнни яцалыгын билгели.
Тикшеренунец фэнни-гамэли эНэмияте. Фактик материаллар Ьэм балалар журналларыныц кушымта итеп бирелгэн эчтэлеге аерым авторларны ейрэнгэндэ, балалар журналларыныц библиографиясен тезегэндэ файдалы булырга мемкин. Тикшерену татар журналистикасы тарихын ейрэнгэндэ аныц бер булеге итеп тэ карала ала. Шулай у к XX гасыр башы балалар журналлары тэжрибэсен ейрэну буген балалар журналларында эшлэучелэргэ аудитория белэн элемтэлэрне тормышка ашыру, басманьщ узрекламасын житкеру жэЬэтеннэн, тематик, жанр юнэлешлэрен билгелэгэндэ ярдэм итэ ала.
