Содержание к диссертации
ИНЕШ 3
I булек: XX быуат башында баштсорт эзэби-ижтимаги хэрэкэт. 16
II булек: XX быуат башы баштсорт э?эбиэтендэ жанрзар системаЬы 59
III булек: XX быуат башы баштсорт э^эбиэтендэ ижади методтар пэм стилдэр мэсьэлэпе 101
Иомгатслау 124
Библиография 134
Введение к работе
Беген, илебез тарихынын, ин, меЬим ватсигаларын яцынан тсарап CbiFbiy шарттарында, язмыш тсушыуы буйынса геополитик, итстисади Ьэм рухи ятстан уртатс киилектэрзэ йэшэгэн халытстарзын, гэйэт бай мэзэни мирасына мерэжэгэт итэбез. УткэндэрЬез килэсэк юте тигэн хэтеитеэтте истэ тотоп, Рэсэй халытстары язмышында хэл иткес осорондагы, ЙЭРНИ XX быуат башындагы мирасты ейрэнеу Ьэм баЬа биреу проблемалары тураЬында Ьуз бара икэн, бе? уларзы киеэгене, бегенгене ацлау Ьэм килэсэккэ дэрес булыу есен ейрэнергэ тейешбез. Тарихтары уткэн хаталарзы килэсэктэ тсабатламас есен, заманында тейешле баЬаЬын алыузан ситтэ тсалган рухи тсиммэттэрзе донъяуи кузлектэрзэн баЬалауза бегенге ысынбарлыгыбыз безгэ рухи мирасыбыззьщ прогрессив йекмэткеЬен тешенеу йэЬэтенэн уны ян,ы тсараштарза тсарау мемкинлеген йекмэтэ. Эзэбиэт гилеме йэмгиэтте ейрэнгэн баштса фэндэр менэн бер рэттэн совет власы осоронда тар идеологик догмаларзан Ьэм рамкаларзан азат булмайынса, бер ятслыратс ейрэнелде. Ижади эзлэнеузэр ватсыты менэн яЬалма рэуештэ сиклэнелде, галимдар идеологик icapaniTapFa ярашлы, уззэренен, айырым бер асыштарын идеологик рамкалар сиктэренэн сытсмайынса курЬэтергэ тырышты. Был сиклэнгэнлектэн бигерэк тэ гуманитар фэндэр ЗУР зыян курзе. Аз Ьанлы халытстарзын, тарихтары, эзэбиэт рилеме, тел гилеме партия идеологияЬына ярашлы итеп узгэртелде, тарихи ватсигалар бозоп курЬэтелде. Халытс хэтерен юйыр есен халытстарзын, язма телдэре махсус рэуештэ узгэртелде, бер-бер артлы алфавит Ьэм язмалар алмашынды. Революцияра тиклемге язма тсомарттсылар бары тик Fapan графикапында булган есен генэ дини йекмэткеле тип тыйылды. Кеземтэлэ, быуаттар буйына телдэн-телгэ Ьатсланып килгэн халытс ижады традицияларында ижад ителгэн тсайпы бер эсэрзэр "буржуазия йыры" тип нарытсланды. Узенен, юл башы кенсыгыш эзэбиэте менэн бэйлэнгэн, нисэмэ быуаттар буйына унын, менэн бергэ усешкэн Урал Ьэм Волга буйы, Урта Азия, Себерзэ йэшэгэн терки халытстарынын, эзэбиэттэре узенен, милли колоритын югалтып, япалма рэуештэ бары тик кенбайыш эзэбиэте материлдары схемапы аша Fbma тсаралды. Былар бетэЬе лэ эзэбиэттэр усешендэ сарылыш тапмай тсалманы, элбиттэ.
Эммэ, урзэ панап утелгэн кэмселектэргэ тсарамартан, 90-сы йылдарза баштсорт эзэбиэтен ейрэнеусе галимдарыбыз "Баштсорт эзэбиэте тарихы" исемле алты томлытс хезмэтте бастырып сырарзылар. "Бай фактик материалдар туплау, терле осорзарзы ентекле тикшереу, айырым языусыларзын, ижадын тепле ейрэнеу аша эзэбиэтебеззен, куп томлы фэнни тарихын языу этабына иреште,"- тип билдэлэп утте академик F. Б. Хесэйенов.10 Комплекслы методологик принциптса пэм методтарга нигезлэнеп, "...эзэбиэт усешенен, уз эске законлытстарына, унын, фольклор, этнография, халытс педагогикапы, ижтимаги фекер, философия, эстетика, гемумэн, мэзэниэт торошо менэн берлектэ ятстыртылран..." был хезмэт баштсорт эзэбиэт гилемендэ бик эпэмиэтле.
Шулай уте революцияга тиклемге баштсорт эзэбиэте тарихын ентекле тикшереусе галим F. ТСунафин хэзерге баштсорт эзэбиэте рилеме алдында торган проблемаларзы барлап, узенен, хезмэтендэ "... бегенге кендэ эзэбиэт рилеме эзлэнеузэрендэ ЯН.Ы йунэлештэр билдэлэу бик меЬим: языусынын, игтибарын йэлеп
иткэн ян,ы тема, идея йэипэ проблемаларзы асытслап утеу менэн генэ шегеллэнмэйенсэ, эзэбиэт тарихынын, хронологии рамкаларза Fbma ейрэнеу менэн сиклэнмэйенсэ, эзэбиэттен, ин, тебенэ барып етеу, ЙЭРНИ уныц художестволы ижад буларатс мемкинлектэрен асыу мэсьэлэпе тора"- тип эзэбиэт гилеме алдында торган бурыстарзы барлап утте.
Диссертация темапынын, «XX быуат башы баштсорт эзэбиэтенен, усеш узенсэлектэре» тип аталыуы безгэ баштсорт эзэби мехитенен, тап ошо осоронда барлытстса килгэн узенсэлектэре, милли эзэби традицияларга баштса эзэби системалар йогонтолары пеземтэпендэме, йэипэ эзэбиэттен, узенен, эске усеш законсалытстары ярзамында тизлэнешле усеш йылдарына анализ яЬаузы йекмэтэ.
Эзэбиэт галимы В.Е. Хализев мэсэлэн, бер осратста «тизлэнешле усеш» термины менэн айырым бер илден, пэм дэуерзен, эзэби тормошон билдэлэЬэ, икенсе осратсты донъя масштабында быуаттар дауамындагы эзэбиэт усешенэ бэйлэй.3
Эзэбиэтте сагыштырма-тарихи ейрэнеузэ И. Стеблева, К. Зелинский Ьэм баштсаларзын, хезмэттэре4 HFTn6apFa лайытс. Баштсорт эзэбиэте гилемендэ С. Сафуанов " Эзэбиэттэрзен, усешендэ уз-ара бэйлэнештэрзен, эпэмиэте", "Дуслытс эзэбиэте, хатслытс эзэбиэте" исемле хезмэттэрендэ5 эзэбиэттэрзен, уз-ара бэйлэнештэре турапында бер аз язып сытсты. Эммэ лэкин автор баштсорт-татар эзэбиэт-ара уртатслыры Ьэм эзэби бэйлэнештэре тураЬында дейем фекерзэрзе генэ курЬэтеп китте, шулай а ошо мэсьэлэлэрзе ейрэнеузэге "... аспекттарзы бетэ нескэлектэренэ инеп, тэрэн тикшереу, ижади бэйлэнештэрзен, ян,ы ятстарын асыу килэсэктэ баштсарыласатс бурые булып тсала бирэ", -тип эзэбиэтебеззэ был тэцгэлдэ ейрэнелмэгэн мэсьэлэлэрзе лэ билдэлэп утте.6 Элбиттэ, сагыштырма-тарихи тикшереу есен бе? бер-береЬенэ типик билдэлэре менэн тап килгэндэрен генэ Ьайлап алырга тейешбез Ьэм сагыштырма анализ есен Ьайлап алган тикшеренеу материалы тикшереузен, конкрет матссатына ярашлы булыуы мотлатс. Теманыд актуаллеге - XX быуат башы эзэбиэтен тикшереу бегенге кен K Fapi mbiFbi йэЬэтенэн ошо ocop aFbi традициялар, куеэгилешлек, художестволы фекер узенсэлеге эволюцияЬына байтсау яЬау.
XX быуат башы баштсорт эзэбиэте - милли эзэбиэт тарихында тсызытслы, тсаршылытслы Ьэм тсатмарлы осор. Беген, XXI быуат шарттарында баштсорт Ьуз сэнгэте Рэсэй халытстарынын, эзэби системаЬында, хатта ки донья эзэбиэте масштабында узенсэлекле урын алып тороуында уткэн быуат башында формалашыу осоро кисергэн милли эзэбиэтебез традицияларынын, дауам ителеше ул. Тарих усешенен, тсаршылытслы осоронда халытс ижады традицияларынын, мецйыллытстар дауамында килгэн рухи мирасы Шэретс Ьэм Европа эзэби системалары йогонтоларын тейешле генэ митсдарза тсабул итеуе боролошло Октябрь ватсигаларынан Ьун, да дауам итте. Лэкин 20-се йылдарзан Ьун, барлытстса килгэн идеологик тсысымдар был осор эзэби ысынбарлыгын икенсе ясылытста TcapapFa мэжбур итте.
Беззен, алда элегэ тиклем баштсорт эзэбиэте гилемендэ XX быуат башындагы миллэт тарихындагы эзэби-ижтимаги хэрэкэткэ, ошо осорза эзэбиэттэ барлытстса килгэн терле йунэлештэр, алымдар, жанрзар теплелеген, гемумэн, быуат башындагы художестволы фекер мэсьэлэлэрен тсайтанан тсарап cbiFbiy бурысы килеп бара.
Диссертацияныц матссаты. XX быуат башындагы баштсорт эзэбиэтенен, усеш узенсэлектэрен кузаллау, был осорзагы тсатмарлы эзэбиэт-ара бэйлэнештэрен тсарау, ошо арауытста барлытстса килгэн терки телле матбугатта барыла килгэн эзэби эсэрзэрзен, жанр, ижад методы пэм стиль узенсэлектэрен асытслау Ьэм кузаллау, тулыландырыу, заман югарылырынан СЫРЫП тсайтанан баЬалау. Сенки элегэ тиклем баштсарылган хезмэттэрзэн айырмалы рэуештэ XXI быуат эзэбиэт рилеменен, баЬалау критерийзары узгэреу юлында.
Ошо йэпэттэн СЫРЫП тубэндэге бурыстар билдэлэнде:
- XX быуат башындагы эзэби-ижтимаги хэрэкэткэ байтсау яЬау;
- Эзэбиэт-ара бэйлэнештэрзе ейрэнеп, баштсорт эзэбиэтенен, специфик узенсэлектэрен курЬэтеу;
- Терки телле матбугатта Ьэм айырым йыйынтытс булып барылып сытстсан эсэрзэрзен, жанр, метод Ьэм стиль узенсэлектэрен асытслау;
- 20-се йылдарза барлытстса килгэн сэйэси-ижтимаги тсапма- тсаршылытстарзан пун, эзэбиэттэ ижад методтарын билдэлэу буйынса фекер айырмалытстарын асытслау;
Проблеманыц вйрэнелеу ким эле. Бегенге кендэ эзэбиэт гилеме пэр терле идеологик тсоршаузарзан, бер ятслы тенденциоз тсалыптарзан азат тип бер ни тиклем эйтэ алабыз. Эммэ был безгэ эзэбиэт рилемен, унын, ткайпы бер теоретик Ьэм методологик мэсьэлэлэрен тсайтанан бетенлэй ян,ы тсараш менэн байтсау яЬап cbiFbipFa тейешлегебеззе анлатмай. Был тема тикшерелмэгэн тип булмай. XX быуат башы шигриэтен, прозаЬын, драматургияЬын
пэм ремумэн эзэби процесын, атап эйткэндэ, В. Эхмэзиев, И. Булэков, 3. Нургэлин, Р. Байымов, Н. Зарипов, Э. Вэхитов, X. Зиннэтуллина, 3. Шэрипова кеуек галимдар тикшерзе.7 Югарыла эйтеп уткэнебезсэ, баштсорт эзэбиэте галимдары Совет власы осорондапл кесле идеологик барымга тсарамастан, алты томлытс "Баштсорт эзэбиэте тарихы" исемле зур коллектив хезмэтте бартырып cbiFapbiyFa елгэштелэр. Бынан тыш, был коллектив хезмэт басылып сытстсанга тиклем эзэбиэтсе галимдар тарафынан баштсорт эзэбиэтенец тарихын, теоретик пэм методологии мэсьэлэлэрен ятстырттсан куп панлы хезмэттэре донъя курзе. Айырыуса совет осоро баштсорт эзэбиэте мэсьэлэлэре буйынса. Илленсе йылдарга тиклем рэсми даирэлэрзэ йэшэп килгэн "..октябрь революцияЬына тиклем баштсорт эзэбиэте булмаган... " - тип расланган тенденциоз тсараштарга 60-80-се йылдарза баштсарылган хезмэттэр революцияга.тиклемге баштсорт эзэбиэте тураЬындагы хата тсараштар ы ютстса сыгарзы Ьэм эзэбиэтебез тарихынын, терле осорзарын Ьэм елкэлэрен ейрэнеугэ гилми
Эхмэзиев В. XX быуат башында баштсорт поэзияЬы. Филология фэндэре кандидаты гилми дэрэжэпенэ диссертация. Эфе.-1970; ; Эхмэзиев В. Быуындар бэйлэнеше. Эфе. Баштсортостан китап нэшриэте, -1985.; Булэков И. Баштсорт совет драматургияпынын, барлытстса килеуе Ьэм ныгыныуы. Филология фэндэре кандидаты ниши дэрэжэпенэ диссертация. Эфе,1973, 189 бит; Шул уте . Баштсорт драматургияпынын. юл башы. //Баштсорт эзэбиэте тарихенэн СССР ФА БФ. ТТЭИ. 1975; Нургэлин 3. Э. Заман Ьэм герой. Эфе: Баштс. кит. нэшр.,197, 144 б.; Шул ук. Идея берзэмлеге юлында. (Баштсорт эзэбиэте тарихынын, тсайЬы бер мэсьэлэлэре. 1920-30 йй.). Эфе, Баштсортостан китап нэшриэте, 1979.-288 б.; Шул уте. Билдэлелек ятстыЬында. Эфе: Баштс. кит. нэшр.. 1992., 280 б.; Шул уте. Агизел тсайзан башлана? Мэтсэлэлэр.-Эфе: Китап, 1997, 288 б.; Шул ук. Замандарзан - замандарга. Иилми тикшеренеузэр, тэнтсит мэтсэлэлэре, рецензиялар, эзэби портреттар. Эфе, Баштсортостан «Китап» нэшриэте, 1999.-224 б.; Баимов Р. Шаг в зрелость. Башкирское книжное издательство. 1975.- 190 с; Он же. Поискам нет конца. Современная башкирская проза.-М.: Современник, 1980.-205с; Он же. Судьба жанра. (Литературная монография. Взаимодействие и и развитие жанровых форм башкирской прозы),Уфа: Башк. книж. изд-во. 1984.-320с; Он же. Истоки и устья. Заметки о башкирской литературе.Уфа: Китап, 1993.- 352 с; Он же. Импульсы идут с Востока. // Ядкярь.1995, № 1.С.73; Он же. Восточная литература. Материалы по истории иранской, индийской, арабской литератур с древнейших времен до XVIII:. Учебное-методическое пособие. Уфа: Издание БГУ, 1999.-180с; Он же. Литература Востока. Материалы по истории иранской, индийской, арабской литератур с древнейших времен до XVIII:. Учебное пособие.-2-е издание,дополненное. Уфа: Издание БГУ, 2001 .-324с; Зарипов Н.На пути духовног единства. (Литературно-публицистический очерк). Уфа: Башк. книж. изд-во, 1974.-80 с.;Вахитов А. Жанр и стль в башкирской прозе. Литературная монография.-Уфа: Башкирское книжное издательство, 1982.-352 с; Зиннэтуллина X. Заман Ьэм характер. . Эфе: Баштс. кит. нэшр., 1977.-184 б.; Шэрипова 3. Эзэбиэт рилеме Ьэм заман.-Эфе: Китап, 2001.320 б. нигез булып торзо. Лэкин uiyFa тсарамастан, XX быуат башындагы тсатмарл ы сэйэси-ижтимаги дэуерзэ баштсорт э?эби-ижтимаги хэрэкэтендэ терле йунэлештэр, ер-ян,ы жанрзар барлытстса килгэн Ьэм эзэбиэттен, йылдам усеш алган осоро сарыштырмаса а? ейрэнелгэн килеш тсала бирэ. Был елкэлэ куренекле эзэбиэт белгесе В. Эхмэзиевтын, 1970 йылда "XX быуат башы баштсорт поэзияЬы" темаЬына язылган кандидатлытс диссертацияЬы ошо осор баштсорт эзэбиэтен ейрэнеу буйынса зур Ьэм эЬэмиэтле хезмэт булып тора. Был хезмэттэ автор 1905-1907 йылдарза баштсорт халтсынын, милли узан,ы, ижтимаги фекере урешендэ "... йэнлэнеугэ килтергэн теп кестэрзен, береЬе -Россияла азатлытс хэрэкэтенен, пролетар осоро башланыуында, социаль Ьэм милли азатлытс керэше менэн Коммунистар партияЬы етэкселек итеуендэ ине..."9 - тип билдэлэй.Тикшеренеусе шулай уте был осор баштсорт поэзияЬынын, ее усеш этабын билдэлэп утэ: "...1905-1907 йылдарзагы поэзия - беренсе этап, ...1910-14 йылдарза икенсе - еметЬезлек, тешенкелек этабы, 1914-1917 йылдар - ... баштсорт шагирзарыесен рухи Ьынау, рухи Ьынылыш йылдары..."10 - тигэн Ьырымта яЬай. 20-се йылдарза эзэби тэнтсит Ьэм эзэбиэт тарихы буйынса хезмэттэр язган ЙЭМЭРЭТ эшмэкэре, галим СЭРИТ Мирасовтын, "Баштсорт аймары" журналынын, 5-се Ьанында барылып сытстсан "Баштсорт эзэбиэтенен, тыуышы Ьэм усеше" исемле мэтсэлэЬендэ "... халытс эзэбиэте менбэг шэЬэр булган кеуек, мэузуге лэ шэЬэр. Теле лэ баштсорт тугел, татар крэстиэненэ ацлауы ауыр булган, шэЬэрзэ йэшэгэн зыялыларзын. теле менэн нэшер ителде. Шунын, есен башта ни баштсорт, ни татар эзэбиэте урынын тота алмай 6-7 йыл буйына ике арала уртатс бер дэуер кисерзе. 24 йылдьщ Ьуцына у? мэнбэген, уз мэузуген, уз телен табып, уз базарына, уз майзанына сытсты. Лэкин хэзерге кендэ лэ шэЬэр хэятынан айырылып, ауыл эзэбиэте, ауыл матбугаты урынын тота алганы юте эле. Эммэ беззен, эзэбиэттен, матстанырлытс (игтибар итерлек) бер ере булЬа, ул да классицизм, сентиментализм, романтизм дэуерен татарса эзэбиэттэ уткэреп, реализмгэ мэйел итеу юлында килеп тыуыуы..."- кеуек билдэлэмэ эйтеп утэ.11
Артабан XX быуат башы баштсорт эзэбиэте мэсьэлэлэрен Д.Юлтый узенен, «Сыбар шон,тсар» пэм унын. идеологтары» мэтсэлэЬендэ тсарап утэ. Был мэтеэлэпендэ СМираров, X.
Избитов Ьэм баштса языусыларзын, баштсорт эзэбиэте традицияларын «феодаль нигезгэ» TCopoyFa тсаршы cbiFa. Р.Амантай узенен, кин, билдэле «Милли эзэбиэтте билдэлэу принциптары» хезмэтендэ «милли эзэбиэтте билдэлэузэ 4 шарт (момент) куззэ тотолорга тейеш була. Улар: 1) был миллэттен, конкрет тарихы этаптагы экономик, социаль-политик хэле Ьэм культура усеш дэрэжэЬе; 2) языусынын, милли хэле Ьэм унын, узен таныуы; 3) эрэрзэрен теле Ьэм ул телден, характеры; 4) эрэрзец тематикаЬы Ьэм идея йунэлеше12.
Р.Амантайзын, был хезмэтендэ Октябрь революцияЬына тиклемге баштсорт эзэбиэтен танып, узенед
формулировкаларынын, буржуаз милли эзэбиэтте генэ тугел, э совет милли эзэбиэтен дэ билдэлэу есен ятышлы булыуы эйтеп
утелэ. 1930-1950 йылдарза XX быуат башы эзэбиэте турапында башлыса Д. Юлтый, Т. Иэнэби, F. Амантай формулировкалары Ьатслана. 1955 йылда Запит Шэртси «1905 йылпл революция осоронда Баштсортостанда эзэби-культура хэрэкэте» тигэн мэтсэлэпендэ 1905 йыл революцияпы эзэби хэрэкэткэ бер ятслы FbiHa байтсау яЬап утте.13
Шулай уте Эхнэф Харисов «Баштсорт эзэбиэтенен, усеу юлдары» исемле хезмэтендэ XX быуат башы эзэби хэрэкэтендэ Ш. Бабич пэм М. Иафури ижадтарыныц бары революцион идеялар менэн hyFapbmFaH ятстарын тсарап узлэштереп - ятсшыЬын алырга, яманын кире icaFbipFa тейешбез» тигэн Ьыгымта яЬаны».14
Бегенгэ тиклем XX быуат башы баштсорт эзэбиэте мэсьэлэлэренэ арналган махсус тикшеренеу булып В. Эхмэзиевтын, 1970 йылда филология фэндэре кандидаты гилми дэрэжэЬенэ язылган «XX быуат башында баштсорт поэзияИы» исемле диссерацияпы торзо. Авторзын, артабанры тэуге азымдары («Агизел, 1971, №4, 43-се б.), «Поэзияла традицион образдар («Агизел, 1973, №3, 114-се б.), «XX быуат башы баштсорт эзэбиэтен ейрэнеу проблемалары» («Агизел, 1973, №3), «Баштсорт прозапынын. Ьэм драматургияпынын, тэуге азымдары» («Агизел, 1973, №4), баштса мэтсэлэлэрендэ, «Быуындар бэйлэнеше» китабында (0фе, 1985, 216 б.), «Баштсорт мэррифэтселек реализмы прозапынын, стиль узенсэлектэре» (Баштсорт эзэбиэтенен, метод Ьэм стиль мэсьэлэлэре (Агизел, 1973, №3, 114-се б.) кеуек пэм баштса хезмэттэрендэ XX быуат башы баштсорт поэзияпында узэк мэсьэлэлэр булып ер, милли азатлытс тороуын билдэлэп утте. Шулай уте был осор шигриэтендэ ауыз-тел поэзияЬынын, эске рухына тэрэнерэк инэ барыуын искэ алып китэ. XX быуат башы баштсорт эзэбиэтен нытслы тикшергэн фундаменталь хезмэттэрендэ В. Эхмэзиев элбиттэ, идеологии рамкаларзан ситкэ тайпыла алмай. Ул барлытс хезмэттэрендэ лэ тиерлек (заман талаптарына ярашлы) баштсорт эзэбиэтенен, бегенге ысынбарлыгын унын, уткэн дэуерзэрзэге тсатламдарза яттсанын эйтеп утте.15 В Эхмэзиев диссертацияЬында XX быуат башы ширриэте берзэм aFbiM менэн барманы, унда дини-реакцион, либераль буржуаз, вате буржуаз Ьэм революцион-демократик йунэлештэр асытс Ьызатланды тип радланды.16
Академик F. Хесэйенов хезмэттэрендэ лэ XX быуат башы баштсорт эзэбиэте тураЬында бик тепле тикшеренеузэр уткэрелде. «Баштсорт эзэбиэтенен, ижад методы мэсьэлэлэре» хезмэтендэ XX быуат башы баштсорт эзэбиэтендэ реализм методынын, баштса йунэлештэр менэн бэйлэнешле уреше тураЬында пуз алып барып, метод мэсьэлэлэренен, был осорза бик сыбар булыуы тураЬында ла эйтеп уззы.17
Был осор эзэбиэте тураЬындагы килэЬе хезмэттэр булып ике томдан торран «Баштсорт эзэбиэте. XX быуат башы» антологияЬынын, донъя куреуе ЗУР ватсига булды. Был томдарзы тезеуселэр Э. Харисов, F. Хесэйенов, В. Эхмэзиев, А. ТСудашев Ьэм И. Булэковтар эзэбиэт гилемендэ фундаменталь йыйынтытс туплауга елгэштелэр. XX быуат башында эзэбиэтебеззэ ян,ы Fbma куренэ башлаган драма жанры тураЬында тикшеренеузэр бик аз, атап эйткэндэ Илдус Булэков, Мизхэт Рэйнуллиндын, хезмэттэре.
Шулай уте Р. Эхмэзиевтын, да тикшеренеузэрендэ бер аз был проблема ятстыртылып утелэ.
Баштсорт эзэбиэте йылъязмаЬында - алты томлытс «Баштсорт эзэбиэте тарихы»да, F. Хесэйенов етэкселегендэге авторзар коллективы XX быуат башы баштсорт эзэбиэтендэ форма, ягынан Ьэм тематик йэпэттэн милли ерлектен, ныгына барыуын билдэлэп уттелэр. Был хезмэттэ баштсорт эзэбиэтенен, халытс рухын уятыуга зур булышлытс итеуе лэ искэ алынды.19 Заманында партия йунэлешенэ тап килмэйенсэ "контреволюцион - буржуаз матссатлы империалистик политика"лы20 эзэбиэт тип аталып, ошо баштсорт эзэби процесын тикшергэндэ hap сатс негатив ятстан FbiHa телгэ алынып, рухи мирад буларатс ейрэнеузэн ситтэ тсалдылар. Куп кенэ хезмэттэрзэ тсайЬы бер эрэрзэр (Ш. Бабичтын, тсайЬы бер эрэрзэре (фельетондары) пэм ижадынын, тсайЬы бер осорзары, Э. Вэлидизен, РИЛМИ публицистикаЬы, Ф. Селэймэнов, X. Иабитовтар ижадтары) фэнни кимэлдэ ентеклэп ейрэнмэйенсэ, "...фэтеэт hyrey, тсэЬэрлэу объекты булып торзо, авторзар эзэби библиографик белешмэлэргэ индерелмэне..." .
XIX быуат Ьэм XX быуат башы баштсорт эзэбиэтенен, сатира Ьэм йыр жанрын ейрэнеусе F./Кунафин XX быуат башы баштсорт эзэбиэтен йыр Ьэм сатира поэзияпы узенсэлектэренэ ентекле тикшерзе. Балим был осорзагы йыр поэзияЬын идея йекмэткепе Ьэм художестволы форма елкэЬендэ ЗУР уреш тенденцияЬы кисереуен, э сатирик поэзияныд 6biFa тиклемге кузэтелмэгэн бейеклеккэ елгэшеуен дэлиллэне. F. ТСунафин тап Ш. Бабич ижадында «ТСандала» балладапында, «Разазил» поэмаЬында масштаблытс Бабичты шигриэт генийы дэрэжэЬенэ кутэрзе тип билдэлэне.
Баштсорт эзэбиэтенен, XX быуат башы осоро шулай итеп, баштсорт совет эзэбиэт гилемендэ тепле тикшерелеугэ тсарамастан, идеологии тсысым шарттарында бер ятслыратс ейрэнелде. Бары тик постсовет осоронда терле ятслап анализ яЬауга ынтылыш яЬалды. Был хэл беззен, теманын, актуаллеген TaFbi ла арттыра.
Тикшеренеу материалы итеп XX быуат башында беззен, тебэктэ сытстсан терки телле ватсытлы матбугат, шулай уте Баштсортостан РеспубликаЬынын, Э.-З. Вэлиди исемендэге Милли китапханаЬы Ьэм БДУ китапханаЬы фондтарында Ьатсланган энциклопедик хезмэттэр, XX быуат башында эзэби хэрэкэттэ тсатнаштсан языусыларзын, йыйынтытстары, Ьузлектэр, антологиялар файзаланылды.
Эттец гилми яцылыгы. Быга тиклемге эзэбиэт гилемендэ XX быуат башы баштсорт эзэбиэте гилемендэ ошо осор эзэбиэтендэге милли, жанр, ижади метод Ьэм стилдэр синтезы, эзэбиэт-ара йогонтолар, традициялар тсушылышы мэсьэлэлэренэ нырыратс игтибар бирелде. Ошо осорзагы Европа Ьэм Шэретс эзэби традицияларына, жанрзар бэрелешенэ, Ьэр терле тсушылыштарга заман югарылыгынан cbiFbin тсараш яЬалды. Хезмэттец структурами диссертацияларга тсараган талаптарга ярашлы рэуештэ билдэлэнде. Ул инештэн, ее булектэн, йомгатслаузан Ьэм библиографиянан тора.
Тикшеренеу?ец теоретик Ьэм практик эЬэмиэте. Диссертант фекеренсэ, баштсорт совет эзэбиэте усешенэ хэл иткес йогонто яЬаган XX быуат башы баштсорт эзэбиэтенэ бегенге XXI быуат тсараштарынан пэм художестволы фекер йэпэтенэн cbiFbin тейешле 6aha бирелмэгэн. ©йрэнелгэн осорзон, милли эзэбиэт тарихында быуаттар буйы йэшэп килгэн халытс эзэбиэте, фольклор, шэретс эзэбиэте традицияларына естэп, рус эзэбиэте аша европа эзэбиэттэре системаЬы йогонтоЬон тсабул итеп, узенсэлекле бер эзэби феномен барлытстса килтереуе эпэмиэтле. XX быуат башына тиклемге ижтимаги фекер донъяпында йэшэп килгэн шэретссэ фекерлэу узенсэлегенэ кенбайыш эзэбиэте пэм мэзэниэте импульстары ер-ян,ы синтездар Ьэм тсушылыштар барлытстса килтереуе расланды. Эзэби мехитте халытс массаларына ятсынаитып, уларзы милли идея астына туплай алырлытс бейеклеккэ кутэрелеуе билдэлэп утелде. Диссертацияла уткэрелгэн фекер Ьэм раслаузарзын, килэсэк тикшеренеуселэр есен дэ файзалы булыуы мемкин.
Похожие диссертации на Особенности развития башкирской литературы начала XX века, 1905-1920 гг.
