Содержание к диссертации
Кереш 4 б.
I булек. Тарихи чор колоритын тудыру поэтикасы
1. Ytkgh дэверлернец чынбарлыгын ицлэу хасияте 17 б.
2. Тарихи чынбарлыкныц образлар-персонажларда гэудэлэнеше...35 б.
II булек. Автор башлангычы поэтикасы
П. 1. Публицистик башлангыч пэм сэнгатьлелекнец узара менэсебете 70 б.
И. 2. Сэнгатьчэ гомумилештеру алымнары Ьэм детальлэре 104 б.
II. 3. Автор позициясен белдерудэ сюжет-композиция узенчэлеклвре 113 6.
Йомгак 124 б
Библиография 132 б
Введение к работе
Хезмотнец актуальлеге. XX гасыр башында татар эдэбияты тарихи роман кебек катлаулы жанрдагы эсврлэр тудыруга сэлэтле булып формалаша. 1905-1907 нче еллар революциясе йогынтысында башланган азатлык херэкэте ижтимагый тормыш Ьэм тарих мэсьэлэлэре белэн кысыксынуны кечэйтеп жибэрэ. Повесть, роман, драма кебек жанрлар кечле усеп киткэн бу елларда матбугат битлврендэ милли тарих фактларын эдэбиятта чагылдырырга кирэклеген, тарихи жанрларга ихтыяждык тууын эйтеп язган мэкалэлэр еш басыла. Г. Ибрапимов эдэбиятта халык тарихын тирэнтен чагылдыру юнэлешенен, эле булмавына борчылып болай дип яза: «Хэятыбызньщ куп нокталары шагыйрьлэребезнец кузене чалынмый ятадыр; хосусан озак яшэгэн вэ бик терле, жанлы вэ бик куп хэзинэле булган хэяте мазиямез, тарихыбыз шагыйрьлэребез тарафыннан бетенлэй онытылып торадыр. Хэер, бу бер шигырьдэ генэ тугел, нэсеребез да монд кул сузмый, тугел эдэбият кына, фэн тарихымыз узе ук ул тирэдэ сай йезэдер» (ИбраЬимов, 1960, 47). Бу елкэдэ эдип узе ук беренче кыю адым ясый: «Хэят дулкыннары» исемле трилогия язарга тотына. Аныц беренче кисэге булган «Безнен, кеннэр» романын ул 1914 елда язып та бетерэ. Элеге эсэр узенец эпик кинлеге Иэм масштаблыгы, кечкенэ генэ мэйданга зур вакыйгалар сыйдыра алуы, тарихи вакыйгаларны суратлэу осталыгы белэн яшь буын язучыларын буген да сокландыра эле.
Г. ИбраЬимов татар деньясы белэн генэ чиклэнеп калмый. Ул башка халыклар тормышына да утеп керэ. «Казакъ кызы» (1909-1911) — шуньщ ачык мисалы. X. Хэйри бу эсэрне татар эдэбияты тарихын да беренче тарихи роман дип курсэтэ (Хэйри, 1979, 170).
Бу романга да шулай ук зур тормыш, эпик кицлек, тормышныц бетен якларын (казакъньщ гореф-гадэтларе, кымыз мэжлеслэре, бер урыннан икенче урынга кучу, яца жэйлэулэр кору, сэяси интригалар, ижтимагый менесэбетлэр, чор психологиясе h.6.) ицлерге омтылу хае.
1917 нче елгы Октябрь революцияееннен соц эдэбиятта тарихка игътибар арта. Эмма илдэ урнашкан рэсми идеология язучылар карамагында булырга тиешле тема-проблематика пем стиль мемкинлеклэреннен тиешенчэ файдаланырга мемкинлек бирми. Г. Ибраїїимовньщ «Тирэн тамырлар», М. Галэунец «Болганчык еллар», «Мепажирлэр», Ш. Камалныц «Тан, атканда», К. Нэжминец «Язгы жиллер», И. Газиныц «Онытылмас еллар» романнарында 1905-1907 нче еллардагы Беренче рус революцияее, 1917 нче елдагы Февраль пем Октябрь революциялере, аларньщ дистэлэрче елларга сузылган елгеру процессы, ижтимагый тетрэнулэрнец нэтижэлэре булган гражданнар сугышы, авыллардагы чуалышлар, кумэклештеру кебек вакыйгалар гына сурэтлэнген. Эдиплэр есэрлэренец нигезене сэяси-сыйнфый факторларны гына салырга, мэсьэлэнец милли-тарихи ягын ацласалар да, аны читлэтеп утэргэ мэжбур булалар. Эдэбиятныц киц мемкинлеклэрене ия булган роман жанрында татар тарихы тулы канлы булып чагылыш таба алмый. Бу уцайдан X. Эшрэфжанов: «Татар халкы элеге еч революцияден дэ читтэ калмады, аныц революциялэргэ килуе, аларда катнашуы тарихи зарурият иде. Тарихи революцион романнарда бу раслана да. Эмма ул эсэрлэрнец нигезене сыйнфый-сэяси фактор гына алынды. Э бит месьеленец милли-тарихи ягы да бар иде», — дип яза (Эшрэфжанов, 1998, 148).
М. М. Бахтин хаклы ревеште болай дип язган: «Становление мысли, этической воли и чувства, их блуждания, их еще неоформленное нащупывание действительности, их глухое брожение в недрах так называемой общественной психологии - весь этот не расчлененный еще поток становящейся идеологии отражается и преломляется в художественных произведениях» (Бахтин, 1975, 22-23). Шундый ук фикерлер Ф. Хатипов хезметлерендэ дэ яцгырый. «Тематика жипан хэрэкэтенэ, аныц сулышына, йерэк тибешене бик сизгер ул. Ил тормышындагы, кешелер язмышындагы ижтимагый, идеологик, рухи узгэрешлер кене-еэгате белен дигэндэй китап битлэренэ килеп керэлэр, сенгать деньясында яши башлыйлар. Шул ук вакытта аларныц ни дэрэжэдэ чагылышы демократиянец, чиклэулэрнец нинди кимэлде булуы белэн бэйлэнгэн», — дип яза Ф. Хатипов (Хатипов, 1998, 38).
Тарих турында язган эдип жэмгыятьтэ берелэнэ барган проблемаларга аеруча сизгер була. Олеге фикер узган гасырньщ 70 нче еллар башында татар тарихи романнары елкэсендэ барлыкка килгэн житди узгэрешлэр, тенденциялэр белэн раслана. Бер яктан, археологларньщ фон елкэсендэге ачышлары, икенче яктан, ижат кечлэренец карашлары, чынбарлыкка менэсэбэтлэре рэсми идеология кысаларын жимерэ башлау белэн, Н. Фэттах, М. Хэбибуллин кебек эдиплэр, рэсми тарихныц дистэ еллар буе калыпланып килгэн ейрэтмэлэренэ, татарныц этник тарихын бозып ацлатуларга каршы чыгып, утэ бер ужотлек белэн тарихи дереслекне ейрэнергэ, татар миллэтенец язмышы турында зур хакыйкатьлэр ачу, мэцгелек белэн бэйле фикерлэр эйту, алардан нэтижэлэр чыгару ягыннан милли ацны устерудэ эпэмиятле булган эсэрлэр ижат итэргэ керешэлэр, халыкныц яшэеш сэбэплэрен ерак уткэннэн эзлэргэ омтылыш ясыйлар. Сеннэр, Беек Болгар, Идел буе Болгары, Алтын Урда дэулэтлэре турында кыю фикерлэр эйтеп, уз укучыларын жэмгыятьтэ булачак кискен узгэрешлэргэ езерлилэр.
1972 нче елда Н. Фэттахныц «Ител суы ака торур» романы денья курэ. Тарихи фактларны аерым шэхеслэр биографиясенэ яраклаштыру барган чорларда, эле аз ейрэнелгэн тарих катламнарына беренче буразна салган эсер буларак, аныц эдэбият тарихы ечен никадэр эпэмиятле пэм кадерле икэнлеген X. Эшрэфжанов болай бэяли: «Беренчедэн, Н. Фэттах, совет чоры татар прозасы кысаларында тэуге язучы буларак, борынгы тарихны эдэби чагылдыру юлына басты. Шуньщ белэн бергэ, икенчедэн, тоталитар режим шартларында элеге факт милли дэулэтчелек тамырлары турындагы мэсьэлэне кыю рэвештэ сэнгать югарылыгына кутэру тэвэкэллеге буларак бэялэнергэ хаклы. вченчедэн, татар прозасында борынгылыкны бэян итудэ фэнни ачышларныц эдэби иэкат ечен нигез булуы гамэли расланды. Дыеп эйткэндэ, «Ител суы ака торур»ныц нэшер ителуе татар тарихи романыньщ усеш тарихында яца девер башлану турында хэбэр итэ» (Эшрэфжанов, 1998, 65).
Р. Салихов Н. Фэттахны татар эдебиятында чын тарихи роман тудыручы эдиплэрнен, беренчесе итеп курсэтв: «Башка татар эдиплэренец соцрак иждт ителгэн тарихи романнары татар эдэбиятына 70 нче еллар башында Н. Фэттах ачкан ишеклэрдэн атлап керделэр»,— дип яза ул (Салихов, 1999, 254).
«Ител суы ака торур» романы Н. Фэттах ижатында бердэнбер тарихи эсэр булып калмады. Бу жанр теренец усешен ул «Сызгыра торган уклар» дилогиясе белэн дэвам итте. Киц кулэмле, куп планлы, куп персонажлы, узенец сюжет-композиция узенчэлеклэре, эчке тезелеше, колачланган тарихи-вакыт аралыгыныц зурлыгы, вакыйгаларньщ пэм характерларньщ бирелеше пэм куп кенэ башка сыйфатлары буенча бу эсэр тулы мэгънэдэ тарихи роман-эпопея булып санала (Эшрэфжанов, 1998, 143).
Татар тарихи романыньщ соцгы еч дистэ ел эчендэ алга таба усеш алуы, пичшиксез, М. Хэбибуллин ижаты белэн дэ бэйле. Эдип «Кубрат хан» (1984), «Илчегэ улем юк» (1989), «Сеембикэ ханбикэ пэм Иван Грозный» (1992), «Шайтан каласы» (1993), «Хан оныгы Хансеяр» (1994), «Батый пэм Лэйлэ» (1997), «Аллапы булэге» (1999), «Атилла» (1998-1999) кебек бер-бер артлы денья курген романнарында терки халыклар тезегэн дэулэтлэрнец тарихи сэхифэлэрен актара, аларныц мохитен сэнгатьчэ алымнар белэн куз алдына бастыра.
Э. Кэримуллин, эдипнец ижади колачына сокланып, болай дип яза: «М. Хэбибуллинныц тарихи романнары моца хэтле галимнэребезнец кулы яисэ теше житмэгэн катламнарына утеп керэ алуы, тарихи бушлыкны эдэби, эстетик юллар белэн торгызу ягыннан эдэбиятыбыз тарихы ечен дэ зур казаныш. М. Хэбибуллин узлэреннэн берничэ мэртэбэ кечлерэк булган баскыннарны зирэк акылларына пэм бердэм булуларына таянып жицэ алган батыр бабаларыбызныц героик образлары аша бугенге чор кешелэрен тэрбиялэугэ, инкыйраз куркынычы алдында торган татар миллотен тарих сабаклары пем гыйбрэтле мисаллары ярдэмендэ кисэтергэ, куркыныч афэттэн араларга омтыла» (Квримуллин, 1998, 115).
«М. Хвбибуллин «Кубрат хан» романы белэн иждт мемкинлеклэренец яца сехифэсен ачты», — дип яза Ф. Галимуллин (Галимуллин, 1997, 142).
Т. Эйди: «М. Хвбибуллин тарихи романын язганда бай катламга юлыга, шуннан алтын кантарлар табып ала», — дигэн фикер эйтэ (Эйди, 1990, 132).
Т. Эйди эдипнен «Илчеге улем юк» романынын, да татар эдэбияты усеше ечен зур эпэмияткэ ия булуын ассызыклый. Ул болай дип яза: «Эсэр болгар двулетенец уникенче йез азагында теп сэяси, мэдени, матди узгэрешлэрне, ж,эмгыятьнец терле катлам, теркемнэр арасында барган керэшлэрне узэккэ алып сурэтли, болгар халкыньщ селамэт нигездэ яшэвен, аньщ килэчэккэ хакы барлыгын дэлилли, тарихи милли анны Атилла, Келтегин, Кубратлар эшчэнлеге белен бэйли, онытылган тамырларыбызны, ата-бабаларыбызньщ йолаларын, гореф-гадетлерен жанландырып курсетэ» (Эйди, 1990, 132).
М. Хебибуллинньщ «Атилла» эсере шулай ук татар эдэбиятыныц зур казанышы буларак кабул ителде. Ф. Урманче аны Ф. Данный шул ук исемдэге романы белэн чагыштыра. Галим татар эдибенец Атилланы пэм пун-сарматларны уцай яктан сурэтлэвен изге эш дип атый, татар халкыньщ уткэнен яца югарылыкка кутэргэн эсер буларак аца югары бея бирэ. «Аныц нияте изге. Ни ечен дигэндэ, Атилла шэхесенэ Ьэм аныц яуларына карата Европа халыклары ижатында да, тарих фэнендэ дэ (бигрэк тэ совет историографиясендэ) терле капма-каршы карашлар яшеп килэ. Хэтта борынгы теркилэр тарихы буенча купсанлы житди хезмэтлэр язган Л. Н. Гумилев та пун яуларын тик тискэре куренеш дип кене беяли. М. Хебибуллин исэ моца капма-каршы фикер уздыра Ьэм романнын башыннан ахырына кадер hyH державаларыныц хэрекэтен Атилланыц колбилеучелеккэ, терле халык векиллэрен коточкыч вакыйгаларга дучар иткэн Рим империялэренэ карты керэшен тарихи уцай куренеш дип бэяли heM моны купсанлы конкрет мисаллар белен раслап бара», — дип яза ул (Урманче, 2002, 148).
Тенкыйтьче галим Р. X. Сверигин «Атилла» романыныц «куп Ьем бай мбгълуматлы эсер, титаник хезмэт» булуын ассызыклый (Сверигин, 2002, 147).
Герлэп чэчэк атып утырган Казан ханлыгынын, Ьэлакоте — татар миллетенец катлаулы Ьэм фажигале тарихында булган югалтуларньщ иц эрнулесе hoM иц зурысы. Ф. Латыйфиныц «Хыянэт» романы элеге фажигане ацларга ярдвм итуе Іівм шуныц тирэн себеплерен ачуы белен галим тэнкыйтьчелернец игътибарын узене тартты пем уцай беясен алды. Эдипнец элеге есер белен милли узацны устеругэ керткен елеше югары беяленде. (Сафин,2001, 115).
1992 нче елда исеме куп еллар девамында халык йерегендэ яшэген Батыр ша турында Ж,. Рехимов язган есер денья куре. Ул — татар халкыныц XX гасырньщ 80 нче еллардагы милли деулетчелеген торгызу юлына аяк басуы белен турыдан-туры бейле рэвеште туган тарихи-сеяси тердеге роман булып исеплене. «Батырша» романы едебиятта калырга лаеклы есер», — дип билгели Т. Галиуллин (Галиуллин, 1993, 154). Э Сехапов исе романны «Г. Исхакый рухында язылган, милли яшееш очен кереш мотивлары белен сугарылган эсер» дип атый (Сэхапов, 2000, 137).
В. Имамовныц «Утлы дала» романы да галим-тэнкыйтьчелэрнец Ьэм ж,емэгатьчелекнец игътибарын узенэ тартты.
Р. Бэшэр «Мейдан» журналында елеге есерге багышланган мекале белен чыгыш ясый. Тенкыйтьче едипнец ижади колачына соклануын белдереп: «Килэчэкте Вахит кебек уникешер ел гомерен архивларга багышлап, куцеленде-хетеренде тепсез-чиксез хезине туплый алырдай бутен бер фидакаръ табылырмы еле, юкмы — моны Ходай тегале узе гене беле», — дип яза (Бешэр, 2002, 183).
Романныц ундй сыйфатларын тотып алган Ф. Сафин фикерлэре кызыклы. У л «бер В. Имамовньщ гына тугел, бэлки гомумтатар прозасыньщ казанышы булып саналырлык эсер» дигэн фикер эйте. Тенкыйтьче дэулэт стратегиясе темасыньщ тарихи эсер кысаларында беренче мэртэбэ кутэрелгэненэ басым ясый. «Колачланган географик пространство ягыннан булсын, шул дэвердэге геополитик вэзгыятькэ анализ ясарга омтылыш ягыннан булсын, есэрдэге сюжет сызыклары, катнашучы персонажлар ягыннан булсын — соцгы 10-15 елда татарда мондый роман булдымы икэн? — дип яза ул, — Эсер белэн килешмеучелэр дэ бар. Андыйларга шуны вйтэсе килэ: авторньщ максаты ачык. Эгэр шулай эйтергэ яраса, ул гаять ж,егер пэм тырышлык тугеп, вакыт сарыф итеп роман-хроника тэкъдим итэ. Эдип жентеклэугэ шулкадэрле эпэмият бирэ, урыны-урыны белэн эсэр битлэре обзор лекцияне хэтерлетэ башлый. «Курегез, белегез, тарих шулай булган! » — ди тесле ул. Бу кадэр тырышлыкны, кечне курми мемкин тугел» (Эдэбиятыбыз кая бара? (Тугэрэк естэл артында сейлэшу) // Мирас. - 2001. 115).
Р. Сверигин: «Халыклар тарихы белэн якынрак кызыксынучылар «Утлы дала» дип исемлэнгэн бу романнан искиткеч куп пэм бай мэгълумат алырлар», —дигэн фикер уткэрэ (Сверигин, 1998, 147).
«Утлы дала» романы тарихчы галимнернец дэ игътибарын узенэ тартты. Ф. Хужин болай дип яза: «Ул Болгар илен шул заманнарда яшэгэн курше пэм ерак дэулэтлэр тарихы фонында курсэтергэ телэгэн. Терле-терле выкыйгалар, эреле-ваклы шэхеслэр Ьэм аларныц барысы да йэ турыдан-туры, йэ куренер-куренмэс жеплэр белэн бэйлэнгэннэр. Нэтижэдэ Болгар дэулэтенец урта гасырлар деньясында тоткан урынын тагын да тулырак, дересрэк итеп кузалларга мемкинлек туа. Мин узем авторньщ бу алымын хуплыйм Ьэм аны узенэ курэ бер яцалык дип саныйм» (Хужин, 2002, 198).
Теманыц вйрэнелу дэрэжэсе. Татар эдэбияты галимнэре тарихи роман жанры мэсьэлэлэре белэн куптэннэн кызыксыналар. Аньщ поэтик табигате, сэнгатьчэ узенчэлеклэре турындагы фикерлэрне беренчелэрдэн булып
Г. Сэгъди эйтэ.Ул аны «тарихи шэхеслэр, тарихи вакыйгалар, уткэн заман заман турындагы эсэр тере» дип билгели. «Мондый эсэрлэрдэ тарихи шэхеслэр хаким вэ башлык сыйфаты белэн генэ тугел, бэлки бер гади адэм сыйфаты белэн, аларныц шэхес вэ хосусый тормышлары, гадэтлэре вэ шундый хэллэре белэн тасвир ителэдер. Хэзерге заман романыньщ тарихи романнан аермасы шундадыр: монда шагыйрь турыдан-туры узе тикшереп, уз кузе белэн куреп, уз тэжрибэсеннэн уткэреп язадыр. Эмма тарихи романнарда исэ шагыйрь уткэн заман тормышларын тарихлардан алып язадыр» (Сэгъди, 1925, 165).
Тарихи романныц барлыкка килуе, усеше пэм терлэнуе мэсьэлэлэрен ейрэну пэм тикшеру X. Хэйри хезмэтлэре белэн бэйле. Ул, сугыштан соцгы утыз ел дэвамындагы эдэби пронесены анализлап, тарихи романньщ татар эдэбиятында урын алган еч теп терен куреэтэ, тарихи-революцион, тарихи-биографик, тарихи-психологик эсэрлэрнен узенчэлеклэрен аерып чыгара. Галим поэтика мэсьэлэлэрен дэ читлэтеп утми: Э. Фэйзинец «Тукай», Г. Шэрипованьщ «Гафур гаилэсе», А. Расихнын «Ямашев», Н. Фэттахньщ «Ител суы ака торур» романнарын идея-эстетик яктан анализлый (Хэйри, 1979).
Алга таба тарихи роман мэсьэлэсе X. Эшрэфжднов тарафыннан тиронэйтелэ. Аныц хезмэтлэрендэ татар тарихи прозасыньщ проблематика ягыннан усеше, узенчэлекле тармаклану юнэлешлэре, соцгы утыз елда барлыкка килгэн терлэре тикшерелэ, яца сыйфатлары барлана, тарихилыкныц теп мэгънэлэре ацлатыла, эдэби тэнкыйтьнец жанрга менэсэбэте тикшерелэ (Ашрафзянов, 1998).
Ф. Мусин узенец тикшеренулэрен язучыныц тарихка менэсэбэтен характерлаучы билгелэрне куреэту юнэлешендэ алып бара. Ул тарихилык принцибы белэн тарихи жанр, документальлек, пэм автор фантазияеенец узара менэсэбэтлэрен махсус ейрэнэ (Мусин, 1974).
Тарихи роман жанры тэнкыйтьче галимнэрнец дэ игътибарын узенэ тарта. Т. Галиуллин, Ф. Хатипов, Р. Мостафин, Ф. Мицнуллин, Э. Кэримуллин, Р. Сверигин, Ф. Бэшир Ь.б.ныц эдаби-тэнкыйди пэм иждт портреты рэвешендэ язылган мэкалэлэрендэ татар тарихи романыньщ усеш-узгэреш юнэлешлэре Ііем поэтик узенчэлеклэре тврле яссылыкларда тикшерелэ.
Н. Фэттахньщ Ител суы ака торур романына карата Р. Мостафин, Ф. Хатипов, Ф. Урманче у3 фикерлэрен белдерэлэр. «Сызгыра торган уклар» романы Ф. Мицнуллин, X. Миннегулов, Ф. Хатипов, Р. Бэшэр, И. Халиуллин, Э. Свхапов h.6. ныц игътибарын узене тарта. Эсер hop эдэби-тенкыйди мэкалэдо хаклы рэвештэ югары бэя алды.
Ф. Мицнуллин Н. Фэттахныц Сызгыра торган уклар эсэренэ махсус эдэби тэнкыйть мэкаласен багышлый. Тэнкыйтьче М. Хэбибуллиннын, Кубрат хан романын да югары бэяли. «Тарихи эсэрлар арасында гына тугел, гомумэн, соцгы елларда нэшер ителгэн романнар даирэсенда Н. Фэттахньщ «Сызгыра торган уклар» пэм Н. Хэбибуллиннын «Кубрат хан» аерым урын тота. Шул рэвешчэ язылган ялыктыргыч пэм пассив стильле романнар арасында соцгы могикан кебек куцелле сюрприз булып шушы ике эсэр калкып тора», — дип яза ул (Мицнуллин, 1999, 332).
Ф. Хатипов «Сызгыра торган уклар» романын «киеренке мавыктыргыч сюжетлы, этнографик бай колоритлы, борынгы хэятнец бик узенчалекле якларын яктырткан эсэр» дип курсэтэ (Хатипов, 1983, 171).
Э. Сэхапов романныц идея-эстетик юнэлешенэ югары бэя бирэ. «Бу тарихи романда Н. Фэттах борынгы бабаларыбызныц ыруг-кабилэ булып яшэу пэм дэулэт булып оешып килу дэверендэге гореф-гадэтлэрен, тормыш-кенкурешлэрен, зур тарихи вакыйгаларны мавыктыргыч итеп сурэтли. Г. Исхакый кебек ук, Н. Фэттах та уцай геройлар урнэгендэ туган жирне сеяргэ, миллэтне яратырга, тарихны онытмаска, борынгы тамырлар белэн бердамлекне Ьэрдаим тоеп яшэргэ ейрэтэ», — дип яза ул (Сэхапов, 2000, 136).
И. Халиуллин Н. Фэттахны Дюма белэн чагыштыра. Тарихчы гал им дилогиянец «татар эдэбиятында хэзерге милли тарихыбызныц иц тирэн катламнарын тасвирлаган роман» булуына басым ясый, «пун яуларыныц прогрессив эпэмиятенэ, башка халыклар белен бергэ Рим колбилэучелек дэулэтенец жимерелуенэ зур елеш керткэнлегенэ тешенергэ мемкинлек бирэ торган эсер» дип бэяли, аньщ фэнни яктан дерес булуын дэлилли. Ул мондый фикер уткэре: «Сызгыра торган уклар» романы беренче чиратта иц авыр шартларда да азатлыкларын, якты кояш астында горурланып яшерге хокукларын саклап, яклап кала алган ерак бабаларыбызга рэхмэт хисе булып кабул ителэ» (Хэлиуллин, 1990, 170).
М. Хэбибуллин романнарыныц сэнгатьчэ узенчэлеклэре Ф. Гали-муллин, Э. Кэримуллин. Т Эйди хезмэтлэрендэ яктыртыла. Тэнкыйтьчелэр М. Хэбибуллин эсэрлэре арасында «Кубрат хан» романыныц сэнгатьчэ эшлэнеше, образлар бирелеше, аларныц бетенлеге, безнец заманга аваздашлыгы пэм тарихи шэхес образын тудыру осталыгы белэн башкалардан аерылып торуына игътибар иттелэр. Бу хакта Э. Кэримуллин: «М. Хэбибуллин тарихтагы беек шэхеслэребез хакында, аерым алганда Кубрат хан, Кодрак хан, Ишкул хан, Иллек хан, Болгар хан, Тукый хан, Айдар хан, Хэнтжел хан, Зебэер хан, Мехэммэтэмин хан, Силки хан, Алмас... ханнар турында гажэеп кызык мэгълуматлар туплый. Лэкин сурэтлэу ечен берсен — Кубрат ханны ала. Бу борынгы бабабыз Азов дингезе буенда Беек Болгар дэулэтен тезеп, Византия империясен узе белэн санлашырга мэжбур итэ алган. Шуца аныц Ьэм балаларыньщ тарихта калдырган тирэн эзе язучыныц игътибарын аеруча жэлеп иткэн. Эсэрнец уцышы — язучы ечен иц меЬим булган образ тудыру осталыгында», — дип яза (Кэримуллин, 1998,4).
Шул рэвешле, тарихи романнар Ьэрвакыт татар жэмэгатьчелеге, куренекле тэнкыйтьчелэр, эдэбият Ьэм тел белгечлэренец игътибары узэгендэ тора. Лэкин эле бу эдиплэрнец сэнгатьчэ осталыгы тулысынча ейрэнелгэн, пэрьяклап яктыртылган дигэн суз тугел. Ижат алымнарыныц, фикерлэу юлларыныц терлэнуе махсус ейрэнуне сорый. «Роман жанры hop милли эдэбиятныц усеш дэрэжэсен, перспективасын, тирэнлеген, эдиплэрнец зурлыгын курсэтэ. Эдэбиятныц никадэр елгергэн булуын, язма мирасныц байлыгын. беренче чиратта, роман кебек кулэмле пм катлаулы жанрлар билгели, — дип яза Ф. Бэшир, — Шуна куре едэби процессный, эйдэп баручы кече булган роман тарихын ейрэну, уз нэубэтендэ милли эдэбиятыбызныц уткэнен белу, бугенгесен кузэту пэм килэчэген билгелэугэ омтылу белэн тыгыз бэйлэнгэн» (Бэшир, 2001, 49). Элеге зур елкэнец бер тармагы булган пэм гажэеп кеч куеп тудырылган киц кулэмле, куп планлы, колачланган тарихи вакыт аралыгыныц зурлыгы ягыннан киц полотнолы тарихи романны тудыру осталыгын бэялэу мэсьэлэсе кен тэртибеннэн тешми. Бигрэк тэ тарихи есэрлэрнец поэтик узенчэлеклэрен ейрэну елкэсе куп пэм житди тикшеренулэрне кете1. Теманы сайлауныц актуальлеге шуныц белэн ацлатыла.
Хезмэттэ узган гасырныц соцгы чирегендэ иж,ат ителген татар тарихи романнарыныц сэнгатьчэ узенчэлеклэрен, эдиплэрнец поэтика елкэсендэге эзлэнулэрен, табышларын ейрэну максат итеп куелды.
Теп максатны тормышка ашыруда тубэндэге бурычлар хэл ителде:
татар эдиплэренец уткэн дэверлэрнец чынбарлыгын ицлэу осталыгын кузэту;
тарихи романнарда сурэтлэнгэн чорныц образ-персонажларда гэудэлэнеш алуын тикшеру;
автор башлангычы поэтикасын ейрэну;
публицистик апэц пэм сэнгатьлелек дэрэжэсенец узара менэсэбэтен кузэту;
автор позициясен белдерудэ кулланылган сэнгатьчэ детальлэрне Ьэм алымнарны барлау;
сюжет-композиция пэм хронотоп узенчэлеклэрен курсэту.
Мегьлум булганча, эдвбият белемендэ поэтика термины берничэ мэгънэне анлата. Сонгы елларда двнья кургвн хезмэтлэрдв поэтика эчтолекне сэнгатьчэ гэудэлэндеру чараларын Ьэм формаларын уз эченэ ала, жанрнын яки аерым эсврнен структурасын Ьэм андагы поэтик компонентлар, бэйлэнешлэр системасын гэудэлэндерэ дигвн фикерлэр встенлек итэ. Диссертациядв дэ поэтика тешенчбсен эсэрнен билгеле бер идея-тематик бурычлары Ьэм жанр табигате билгелвнуче художество чаралары образлар структурасы берлеге, аларнын бер бетен системасы дип анлау куздэ тотыла. Монда Ю. Борев фикерлэре нигез итеп алынды: Борев Ю. Б. Эстетика.-М: Полит, литер., 1988.-С. 256, 261.
Хезмэтнец фэнни-теоретик Ьэм методологик нигезе. Эдеби-теоретик месьелэлерне яктыртканда пэм тарихи романнарны анализлауныц юнелешлерен билгелегэнде М. М. Бахтин, Д. С. Лихачев, Б. М. Эйхенбаум, П. В. Палиевский, Ю. Б. Борев, В. Б. Шкловский, Ю. А. Андреев, А. Б. Есин, В. В. Кожинов, С. М. Петров, В. Д. Оскоцкий, Е. В. Хализев, X. Мицнегулов, Т. Галиуллин, Н. Хисамов, Ф. Хатипов, Р. Ганиева, А. Эхмедуллин, И. Нигъметуллина, М. Бакиров, Ф. Мусин, Д. Запидуллина, Р. Салихов, X. Эшрефжанов h.6. едебият белгечлеренец Ием тенкыйтьчелеренец фенни хезметлере, тенкыйди кузету терендеге мекалелере файдаланылды.
Диссертацияде Н. Феттахньщ «Ител суы ака торур», «Сызгыра торган уклар», М. Хебибуллинныц «Кубрат хан», «Илчеге улем юк», «Шайтан каласы», «Аллапы булеге», «Батый Ьэм Лейле», «Атилла», Ж,. Рэхимовньщ «Батырша», Ф. Латыйфиньщ «Хыянет», В. Имамовныц «Утлы дала» Ф. Эмекнец «Саташып аткан тан» романнары анализланды.
Хезмэтнец фэнни яцалыгы. Диссертацияде беренче тапкыр татар тарихи романнарынын, поэтик табигате махсус ревеште анализлана.
Диссертациянец гамели яктан еИемияте тубендегелерден гыйбарет:
- хезмет тарихи романнарны анализлауга житди игътибар уятуны кузде тота Ием студентларга, мектеп укытучыларына ярдемлек, уку-укыту есбабы буларак текъдим ителе ала;
- хезмэттеге кузету-нетижелерне, материалларны фенни тикшерену- лерде, югары Ьем махсус уку йортларында, мектеплерде едебият пем аньщ методикасын укытканда файдаланырга Ьем студентларга белгечлек буенча махсус курс итеп кертерге була.
Хезмэтнец апробациясе. Диссертация темасы Чаллы педагогия институтыньщ филология факультеты студентларына махсус курс итеп расланды Ьем укытылды. Хезметте кутерелген теп месьелелер дурт мекал еде Ьем укытучылар ечен чыгарылган китапта урын алды.
Диссертациянец структурасы. Диссертация керештен, ике булектен, йомгактан Ьем библиографияден гыйбарет. Беренче булектэ узган гасырныц соцгы чирегендэ ижат ителгэн татар тарихи романнарында эдиплэренец чор колоритын тудыру поэтикасы тикшерелде. Икенче булектэ автор башлангычыц поэтикасын кузэту урын алды.
Иомгак елешендэ гомумилэштерелгэн нэтижэлэр ясалды.
