Содержание к диссертации
Кереш 3
1. Г.Сегъдинен, тормыш Ьэм ижат баскычлары И. Г.Сегъди Ьэм XX йез башы татар эдэбияты тарихы мэсьэлэлэре
2. 1. Татар едэбияты тарихы фэненец формалашу алшартлары 50
2.2. Г.Сегъди кузаллавында фен буларак татар едебияты тарихы 76
2. 3. Татар едэбияты тарихын чорларга булу месьелэсе III. Г.Сэгъдинец едеби иждтны, едеби тер пом агымнарны ейрену методикасы
3. 1. Г.Исхакый ижатын системалы ейрену (1917 елга кадерге чор) 117
3. 2. Татар драматургиясенец усеш этаплары турында 141
3. 3. Ижат методлары Ьем агымнары. Шигъриятне беялеу методикасы 173
Йомгак 209
Библиография 213-243 б.
Введение к работе
XX гасырныц соцгы чирегендэге ижтимагый пэм мэдэни узгэрешлэр татар эдэбиятына нисбэтле ер-яца фикер-карашлар формалашуга китерде. Безнец куз алдында эдэбият белеме фэненэ карата одэби процессный, уз, эчке закончалыклары белен дэ, эдэби барышныц усеш юлларын билгелэген социо-мэдэни шартлар белэн дэ бэйле булган узенчэлекле менэсэбэт барлыкка кило. Филологик гыйлемнец иц борынгы юнэлешлэреннан берсе -эдэбият белеме - уз алдына «куп нэрсэгэ яцадан эйлэнеп кайтып, куп нэрсэне яцача, чын фэнни нигездэ ейрэну Ьэм бэялэу» [235, 293] бурычы куя.
Марксистик-ленинчыл концепциягэ туры килеп бетмэу сэбэпле «тоткарланган», укучы кулына килеп ирешэ алмаган рухи байлык; соцгы елларда тупланган яца материаллар, кабат «кайткан» эдэби Ьэм фэнни катламнар эдэбиятка да эстетик Ьэм тарихи-мэдэни планда яцача якын килуне талэп итэ. Эдэбиятныц узендэ тоткан кыйблалар узгэру исэ, бугенге эдэбият белеменец яца биеклеклэрдэн торып, бер яктан, узган гасырлар мирасын бэялэу, икенче яктан, эле ацлашылып житмэгэн, мэйданга аяк баса торган сэнгатьнец эстетик Ьэм онтологик узенчэлеклэрен барлау эшенэ алынырга кече житу-ж;итмэуне сорау астына куя. Уткэндэге методология яца бурычларны утэп чыгу очен пэрвакытта да ярашлы тугеллек тэ инде берэудэ дэ шик тудырмый. Татар эдэбияты тарихын ейрэнунец яца концепциялерен булдыру вакытында милли мирасны да файдалана алу мемкинлеге эдэбият белеменец, аныц теп тармаклары булган эдэбият тарихы, теориясе, тэнкыйте кебек фэннэрнец барлыкка килу, аякка басу вакытына игътибарны юнэлтте. Нэтижэдэ татар эдэбият нэзариясенец барлыкка килу пэм усеш баскычларын [182], милли эдэбият белеменец 20-30 нчы еллардагы (XX йез) усешен [150, 154] мэгълум идеологик кысалардан арынып, яцача тикшереп пэм бэялэп язган хезмэтлэр денья курде. Шулар белен янэшэ, татар эдэбияты тарихыныц формалашу вакытын билгелэу пэм уз концепциясен булдыру юлын тикшеру актуаль мэсьэлэлэрнец берсе булып кала.
Татар эдэбият тарихын фэн буларак нигезлэугэ хезмэт иткэн галимнэрнец эшчэнлеген дифференциаль ейрэну, хезмэтлэрен бугенге гыйльми-нэзари фикер югарылыгыннан бэялэу генэ уз заманында бу елкэдэ тэкъдим ителгэн милли концепциялэрне ацларга юл ача. Безнец хезмэтебез шушы юнэлештэ пэм татар эдэбият белеме тарихында тирэн эз калдырган куренекле эдэбият белгече, мэгърифэтче, жэмэгать эшлеклесе Габдрахман Сэгъдинец татар эдэбият тарихына караган гыйльми мирасын элеге яссылыкта тикшеругэ багышланган. Галимнец эдэби-тарихи эзлэнулэрен монографик яктыртан хезмэтлэр булмау да диссертациянец актуальлеген билгели.
Тема кэм проблеманыц вйрэнелу дэрээщосе. 1910-30 нчы елларда татар халкыныц фэн пэм мэгариф системасында эйдэп баручы элеге галимнец гыйльми эшчэнлеге пэрвакыт игътибар узэгендэ торган. Фэнни тикшеренулэре купаспектлы булганлыктан, аныц хезмэтлэренэ мерэжэгать итуче эзлэнулэр дэ куптерле. Аларны берничэ тергэ булеп карарга мэмкин.
1. Галимнец нэзари карашларына нисбэтле тикшеренулэр аныц «Мохтэсар къэвэгыйде эдэбия» (1911), «Эдэбият ысуллары» (1912) кебек китаплары денья куру уцаеннан языла (Н.Хэлфин [284, 285], Наразый [236], Вахиди [126], Дэгъфэр [181]). Г.Сэгъдинец элеге пэм башка дэреслеклэре Д.Ф.Запидуллина тарафыннан тэфсилле ейрэнелеп, аныц гыйльми-нэзари ейрэтмэлэре беренче мэртэбэ фэнни эйлэнешкэ кертелэ[182, 184]. Эдэбият белгеченец ижат методы пэм стиль хакындагы карашлары терле елларда Г.Нигъмэти[240], Г.М.Халит[279], Х.У.Госман[169], И.З.Нуруллин[366], v Н.Г.Юзиев [296], Й.Г!Нигъмэтуллина[358], Т.Н.Галиуллин[322], А.Г.Эхмэдуллин [303], Ф.М.Мусин [218], Д.Ф.Запидуллина [187] А.М.Саяпова [373] h.6. галимнэр тарафыннан анализлана.
2. «Татар эдэбияты тарихы» китабына нисбэтле, галимнец эдэби- тарихи кузаллавына Г.Ибрашшов[189], Н.Хвким[283], Х.Вэли[135], Г.Гали[145-146], Г.Рэхимнэр[247] игътибар итэ. Г.Сэгъдинец эдэби-тарихи карашларына, эдэби хэрэкэтне тикшеру методологиясенэ, эдэби хэрэкэтне анализлау методикасына Э.Р.Галиева монографиясендэ [150] киц урын бирелэ.
Эдэби-тэнкыйди фикер тарихын (М.С.Мэпдиев[346], Р.С.Мехэммэдиев[355], Э.Р.Бариева[307], Т.Ш.Гыйлэжев[177] h.6.), XIX йоз ахыры, XX гасыр башы, 20-30 нчы еллар татар эдэби хэрэкэтен, аерым эдиплэр иждтын ейрэнучелэр дэ аньщ «Бездэ эдэби тэнкыйть» (1927), «Татар эдэбияты тарихы» (1926), «Пролетариат диктатурасы дэверендэ татар эдэбияты» (1930), «Символизм турында». (1932) h.6. хезмэтлэренэ таяналар (М.Х.Гайнуллин[321], И.З.Нуруллин[242], Р.К.Ганиева[161, 162, 164], Ф.М.Мусин[233], Х.Ю.Мицнегулов[220], Ш.А.Садретдинов[248], Ф.К.Бэширов[122], т!Ш.Гыйлэжев[176], Ф.Мехэммэтшин[229] h.6.).
20-30 нчы еллар эдэбият белеме, Гыйльми Узэк, Кончыгыш педагогия институтындагы эдэбият кафедрасы эшчэнлегенэ багышланган эзлэнулэрдэ дэ (Г.Гали[147], К.Нэжми[237], Н.Исэнбэт[332], Г.Кутуй[341], Х.У.Госман[171], Г.Мехэммэдова [227], М.Х.Хэсэнов[292], Х.Ф.Хэйри[288], Р.Г.Салихов[372], Ф.Г.Галимуллин[152-153], Э.Р.Галиева[151] h.6) Г.Сэгъди фигурасы узэктэ тора.
3. Г.Сэгъдинец уку-укыту эшчэнлегенэ, тел тарихына кагылышлы, педагогик Ьэм методик язмаларына, дэреслеклэренэ Х.Эбелхан [102], Х.Гали[149], Г.Д.[174], Ж.Вэлиди[134], Г.Ибрапимов [190], Е.П.[328], Ж;.Вэзиева[127], Г.Эминев, Г.ЭдЬамова[106], Я.Х.Ханбиков[383], Э.Нигъмэтуллин[241], В.Хаков[275], Ф.Исламов[195], З.Фэйзуллина[269] h.6. тикшеренучелэр мерэжэгать итэлэр.
4. Озак еллар Торкестанда яшэп, узбэк эдэбияты проблемалары белэн шэгыльлэнгэнлектэн, анда да аныц хезмэтлэре уз вакытында бэялэнгэн. Докторлык диссертациясе, Нэвоигэ багышланган хезмэтлэре Е.Э.Бертельс[313], Н.М.Маллаев[349], А.Хайитметов[380] h.6. тарафыннан анализлана.
5. Г.Сэгъдинец тормыш юлы, ижат биографиясенэ кагылышлы материаллар 1929 нчы елдан курена башлый (К.Нэжми[258], Г.Сафиуллин[254] h.6.). «Совет Татарстаны язучылары» (1986), И.Рвми[244] Ьэм «Татар энциклопедия сузлек»лэрендэ дэ аныц хакында мэгълумат бирелгэн. Шулай ук вафатына нисбэтле (1956), иска алу йезеннэн язылган 1960-1999 нчы елларда (М.Гайнуллин[144], Л.Яфаров[298], М.Гайнетдинов[140], Р.Мекимов[226], Ф.Фаткуллин[270] h.6.) шактый мэкалэлэр денья курэ. «Татар эдэбияты тарихы»ньщ IV томында китерелгэн язманы (Н.Гыйззэтуллин [262]) да шушы пунктка кертергэ мемкин.
Шул рэвешле, татар эдэби-гыйльми фикере терле позициядэн, нигездэ, аерым бер проблеманы чишу барышында Г.Сэгъди хезмэтлэренэ мерэжэгать иткэн, файдаланган. Лэкин аныц тормыш пэм ижат баскычлары, педагогик-методик эшчэнлеге г енэ тугел, эдэбият тарихына кагылышлы эзлэнулэре дэ бербетен система рэвешендэ тикшерелмэгэн. Соцгы еллардагы ижтимагый-мэдэни, идеологик узгэрешлэр яктылыгында аныц фэнни мирасын монографик ейрэну, эдэби-тарихи • концепциясен билгелэу кирэклеге ачыкланды.
Диссертациянец ейрэну предметын Г.Сэгъдинец эдэбият тарихы мэсьэлэлэренэ багышланган хезмэтлэре тэшкил итэ: «Эдэбият тарихымы, язмалар тарихымы?» (1923), «Татар эдэбияты тарихы»ндагы хаталар» (1925), «Татар эдэбиятын тикшерудэ кайбер хаталар» (1927), «Татар эдэбияты тарихы» (1926), «Татар театр эдэбияты пэм аныц усу тарихы» (1926), «Эдэбият тикшеру методлары турында бер ацлашу» (1926), «Татар эдэбиятын жэмгыятьне (бергэлекне) ейрэну белэн баглау мэсьэлэсе пэм укыту методикасы» (1926), «Эдэбият укыту тэжрибэсе» (1925-26), «Яца эдэби агымнардан футуризм» (1923), «Символизм турында» (1932) h.6. Болардан тыш, галимнец тэнкыйди, сэнгать белеменэ караган мэкалэ Ьэм хезмэтлэре, рецензиялэре, методик-педагогик тикшеренулэре игътибар узэгенэ куелды. Шулай ук архив материалларына (документлар, хатлар), галим хакындагы истэлеклэргэ таяндык.
Хезмэтнец максаты: Г.Сэгъдинец эдэбият тарихын ейрэну концепциясен татар эдэбияты формалашу Ьэм усу контекстында тикшеру. Безнец хезмэтебез татар эдэбияты тарихыныц беренче адымнарын - аерым алганда, аныц эйдэп баручы кечлэреннэн булган Г.Сэгъди мирасы мисалында - ейрэнугэ; шулай ук эдэбият тарихыныц методологиясен пэм методикасын тарихи-функциональ аспектта, ягъни Г.Сэгъди кузаллавында, ачып биругэ юнэлтелгэн. Без галимнец эдэбиятны ейрэну мэсьэлэлэренэ кагылышлы карашларыныц бугенге кен ечен кыйммэтле булган якларын актуальлэштерергэ телибез.
Максаттан чыгып, тубэндэге бурычлар билгелэнде:
фэн буларак формалашканчы эдэби-тарихи фикернец яшэу рэвешен кузэту; татар эдэбияты тарихы тууныц алшартларын, сэбэплэрен ачыклау;
1920 нче еллар эдэбият белемендэ татар эдэбиятын тарихын чорларга булу принципларын Ьэм вариантларын барлау;
Г.Сэгъдинец фэн буларак эдэбият тарихын кузаллавын (предметын, вазыйфасын, максат Ьэм бурычларын) ейрэну;
галимнец эдэби-тарихи танып-белу методын билгелэу;
эдэби иждтны системалы тикшеру принципларын анализлау;
эдэби терлэрне ейрэну Ьэм анализлау методикасын ейрэну; иждт методы, агымнары хакындагы карашларын системалаштыру;
Г.Сэгъдинец эдэбият тарихын, эдэби процессны ейрэнугэ керткэн елешен Ьэм галимнец татар эдэбият белемендэ тоткан урынын билгелэу.
Хезмэтнец фошш яцалыгы: Элеге монографик хезмэттэ Г.Сэгъдинец эдэбият тарихын ейрэну елкэсендэге эшчэнлеге беренче тапкыр системалы ейрэнелэ. Бу тикшерену нигезендэ галимнец эдэби-тарихи концепциясе кузалдына бастырыла. Галимнец эдэби эсэр, эдэби тер, аерым эдип ижаты Ьэм эдеби процессны тикшеру методикасы пэм методологиясе анализлана. Конкрет, фактик материалларга таянып, аныц эдвбият тарихын практик ихтыяждан чыгып нигезлэве, моца эзерлек эшлэрен «тел-эдэбият укытуда яца агым» хэрэкэтеннэн ук башлавы курсэтелэ. Г.Сэгъдинец эдэби-тарихи фикерлэвенец Ьэм танып-белу методыныц узенчэлеге ачыклана.
Г.Сэгъдинец куп кенэ хезмэтлэре гарэп графикасыннан кириллицага кучерелде, хэзергэ кадэр эдэбият белеме игътибарыннан читтэ калып килгэн язмалары Ьэм архив материаллары фэнни эйлэнешкэ кертелэ. Шулай ук галим хезмэтлэренец библиографиясе тезелде.
Тикшеренунец методологиясе пэм методикасы. Хезмэтнец методологик нигезен герменевтика тэшкил итэ. Диссертант, нигездэ, чагыштырма-тарихи, чагыштырма-типологик Ьэм интерпретация методларын куллана.
Диссертациянец теоретик-методологик нигезен П.А.Николаев, А.С.Курилов, А.Л.Гришунин, В.В.Курилов, Л.М.Крупчанов, И.КГорский, Ю.Б.Борев, Б.В.Томашевский, А.И.Белецкий, И.Г.Нигъмэтуллина, Д.Ф.ЗаЬидуллина, Р.К.Ганиева, Ф.М.Мусин, Э.Р.Галиева Ьэм башка эдэбият галимнэренец хезмэтлэре тэшкил итэ.
Диссертациянец фэнни гамэли кыйммэте. Аерым галимнец эдэби-тарихи мирасын ейрэнудэ безнец тарафтан тэкъдим ителгэн методика эдэбият белемендэге охшаш куренешлэрне тикшергэндэ кулланыла ала. Диссертациянец материаллары татар эдэбият белеме тарихын Ьэм 1920-30 нчы еллар татар эдэбияты тарихын ейрэнудэ, мэктэптэ татар эдэбияты Ьэм югары уку йортларында эдэбият белеме тарихын, махсус курслар укыганда файдаланырга мемкин.
Диссертациянец теп нэтиж,элэре Казан дэулэт университетыныц фэнни йомгаклау конференциялэрендэ (1999, 2004, 2005) доклад тесендэ тэкъдим ителде. Тема буенча барлыгы 7 мэкалэ басылып чыккан.
