Содержание к диссертации
КЕРЕШ 3
ТЄПЄЛЕШ
I булек XX гасырньщ 90 нчы еллар татар прозасында типик характерны типик хвллэрдв гэудэлвндеру
1.1. Ижтимагый тирэлек пем шэхес менесебетенец яцача куелышы... 14
1.2. Геройларныц рухи халэте нем характер сыйфатларыныц бирелеше 68
1.3. Сатирик типиклаштыру алымнары 102
II булек Хезерге татар прозасында милли тип тудыру узенчэлеклере 149
ЙОМГАК 203
БИБЛИОГРАФИЯ 212
Введение к работе
Хезмэтнец актуальлеге. Совет чорын кичергэн башка купсанлы милли эдебиятлар кебек ук, XX нче йезнец туксанынчы елларында татар эдебияты да иркен сулыш алды. Шул чорда башланган узгерешлер икътисади тормышны гына тугел, суз сенгатенец барлык елкелерен де башкачарак усеш юлына юнелтте.
Бугенге татар едэбияты тематик терлелеге, эзлэнулэрнец куптармаклылыгы Ьэм психологик тирэнлеге белен аерылып тора. Тема, проблема жэпетеннен тыш, туксанынчы еллардагы проза эсэрлере фикер уткенлеге, образлылылык, сюжет узенчелеге ягыннан да бер-берсене охшамаган. Бу чор татар прозасы кеше табигатенец четерекле якларын, тормышыбызныц чын хакыйкатен кыюрак яктыртуы белен де характерлана.
Тормыш дереслеген чагылдыруга омтылыш арту прозада кутерелгэн проблемаларны кицейтте пем кечейтте. Язучылар реаль чынбарлыкка якынрак булырга, аныц асылын, эчке закончалыкларын ачып бирергэ тырыштылар. Ф.Энгельс реализмныц табигатен билгелеп «реализм детальлер дереслегеннен тыш, типик характерны типик хеллердэ дерес геуделэндеруне куздэ тота»1, - дигэн. Бу уцайдан, туксанынчы еллар прозасы да реализмны типиклаштыруныц узенчелекле яца сыйфатлар белен баетты.
Егерменче гасырныц сиксененче еллар ахырында жемгыятьте барган узгерешлер эдебиятны да узенчелекле усеш юлына юнелтте. Эдиплеребез аеруча тарихи уткенге, миллетнец катлаулы язмышына карата игътибарны арттырдылар. Бигрэк те роман жанрында усеш алган тарихи тема Н.Феттахныц «Сызгыра торган уклар», Р.Батулланыц «Сеембике», М.Хебибуллинныц «Кубрат хан», Ф.Латыйфиныц «Хыянэт», Ж,.Рехимовныц «Батырша», Р.Мехеммедиевнец «Сират купере»,
1 К.Маркс и Ф.Энгельс об искусстве. В 2-х т. Т. I. 4-е изд. доп. - М.: Искусство, 1983. -С.52.
В.Имамовньщ «Сэет батыр» эсэрлерендэ чагылыш тапты. Элеге романнарда халыкныц уткэн юлына объектив караш, вакыйга-куренешлэрне яцача бэялэу омтылышы ачык сизелэ. Бугенге татар прозасында тарихи обьективлык белэн тормышчанлык бергэ урелеп, ижади осталык дэрэжэсе кутэрелэ дип икелэнмичэ эйтергэ була.
90 нчы еллар эдэбиятында документальлекнец шактый усеш алуын билгелэп утэргэ кирэк. Э.Еникиныц «Соцгы китап», «Кояш баер алдыннан», М.Мэпдиевныц «Ачы тэжрибэ», Т.Мицнуллинныц «Утырып уйлар уйладым», М.Галиевньщ «Догалы еллар», Р.Мехэммэдиевныц «Утлы таба естендэ» h.6. истэлек-хатирэлэрендэ чынбарлыкны сэяси, эхлакый, эстетик позициядэн чыгып бэялэу кузгэ бэрелеп тора. Язучыларныц уткэндэге елларга кайтып уйланулары, хэтерлэрендэ яцарган хэл-вакыйгаларны бэялэве заманчалык хисе белэн сугарылган.
Тормышны шактый берьяклы чагылдырган социалистик реализм эдэбиятыннан аермалы буларак, бугенге кеннец суз сэнгате укучыны чынбарлык белэн йезгэ-йез очраштырды, вакыйгаларны бизэмичэ, геройларны тормыштагыча каршылыклы бэрелештэ сурэтлэп, чынбарлыкка уз карашын белдеруне алгы планга куйды. Язучылар аянычлы вакыйгалардан торган тормыш мэйданында бугенге кен идеалын, чорньщ уз героен эзлэу максаты белэн и кат иттелэр. Шушы яссылыкта Р.Мехэммэдиевныц «Кенэри - читлек кошы», А.Гыйлэжевныц «Балта кем кулында?», Т.Галиуллинныц «Тэубэ», «Элмэк» h9M «Тенге юллар», Р.Айзатуллинныц «Ирекле тоткыннар», Э.Галиевныц «Ждшерелгэн хыяллар», З.Фэйзинец «Сазлыкка ауган чэчэк» эсэрлэре туды. Эдэбиятныц чынбарлыктагы ямьсез куренешлэрне сурэтлэугэ алынуы жэмгыять корылышыныц узгэренэ, буржуаз менесебэтлэрнец кабат ескэ калкуына бэйле иде, билгеле. Элеге эсэрлэр тема-эчтэлеге белэн генэ тугел, образлары, сурэтлэу теле белэн дэ социалистик реализм эсэрлэреннэн аерылып торалар. Татар эдэбиятына туксанынчы еллар башында килеп кергэн элеге «негатив проза» тормыш реальлеген гариплек, тубэнлек куренешлэре аша сурэтлэуне алгы планга чыгарды. Шулай ук, бу тер эсэрлвр эдиплэрнец эхлакый йезен, чынбарлыкка менэсэбэтен дэ чагылдыра, жэмгыятьтэ идеологик бушлык хвкем свруен, идеалларныц томалана баруын курсэтуче чара булып та тора.
Совды ике дистэ ел эчендэ эдэбият мэйданында реаль кенкуреш шартларыннан читлэшкэн мистик проза эсэрлэре хасил булды. Виртуаль денья куренешлэре эчендэ хэрэкэт итуче мифик персонажлар Н.Гыйматдинова, Ф.Бэйрэмова, Г.Гыйльманов, Р.Фэизов, Аманулла повестьларында аеруча киц чагылыш таба. Элеге эсэрлэрдэ курэзэлек иту, халык тормышындагы сихер, имлэу, ырымнарньщ чынбарлык белэн катлаулы синтезы ачык чагыла.
Туксанынчы еллар татар прозасында кузэтелуенчэ, язучыларныц сизгер карашыннан базар менэсэбэтлэре алып килгэн узгэрешлэр читтэ кала алмый. Кешелэрнец акча колына эйлэнуе, гади кешелэрнец фэкыйрьлеккэ тешуе, миллэтнец рухи ярлылана баруы калэм иялэрен ифрат борчый. Элеге мэсьэлэлэрне укучыга житкерудэ язучылар терле юл белэн эш иттелэр. Берэулэр тормышньщ иц хэтэр пэм ямьсез куренешлэрен карацгы буяулар белэн тасвирлауны уз естенэ алды, икенчелэр бу кире куренешлэр миллэткэ, аныц язмышына куркыныч яный дип борчылдылар, кемнэрдер шул жэмгыятьнец авыру симптомнарын сатира ярдэмендэ ачып салдылар.
Шунысы узенчэлекле, туксанынчы еллар татар прозасында тормыш вакыйгаларына Иэм куренешлэренэ ироник менэсэбэт хае. Элеге сыйфат сатирик булмаган байтак эсэрлэрдэ дэ кузэтелэ. А.Гыйлэжевныц «Балта кем кулында?» романында, Т.Галиуллинныц Сэет Сакманов язмышы турындагы трилогиясендэ, М.Кэбировньщ «Сары йортлар сере» повестенда абсурдлык дэрэжэсенэ житкэн вакыйгаларны ироник модус аша бэялэу алга чыга.
З.Хэкимнец «Агымсуда ни булмас?», «Кишер басуы» эсэрлэрендэге, Ф.Батталныц сатирик хикэялэрендэге комизм чыганаклары тормышньщ узеннэн алынганнар, аларда жэмгыять тарафыннан тудырылган кире типлар хэрэкэт итэ.
Татар эдэбиятыныц гомум усешене Башкортстанда яшэп ижат итуче татар телле язучылар да уз елешен керте. Р.Риянов, А.Котыев, К.Кара, М.Кэбиров, Х.Медэррисова, Д.Булгакова исемнэре белэн бэйле Башкортстандагы татар прозасы, шулай ук, узенчэлекле типлар, кабатланмас геройларны эдэбият мэйданына чыгарды.
Гэрчэ, телгэ алынган эсэрлэр эдэби тэнкыйтьтэ купмедер бэялэнсэ дэ, аларны язуда этэргеч булып торучы сэбэплэр, эсэрлэрнец идея-художество эшлэнеше, типиклаштыру узенчэлеклэре элегэ кадэр конкрет анализ предметы булып тормады Ьэм фэнни яссылыкта яктыртылмады. Моньщ сэбэплэре дэ ащюшыла: пэр яца чор эдебиятына анализ бирер ечен вакыйга-куренешлэрне вакыт бизмэненэ салып улчэу мепим.
Яшэп килгэн жэмгыять кануннарыныц шэхес язмышына тээсир итуе Э.Еникиныц «Саз чэчэге», «Рэшэ», «Эйтелмэгэн васыять», Э.Баяновныц «Урланган ай» h.6. эсэрлэрендэ ук, замана шартларына ярашлы рэвештэ, узенчэлекле чагылыш тапкан иде. Бу исэ тарихка, чынбарлыкка объектив карашныц акрынлап ныгый бару, элегэ кадэр кара тап булып калган чынбарлык куренешлэренец башкача бэялэну нэтижэсе иде.
Милли эдэбиятыбыз никадэр генэ тикшерелгэн булмасын, бугенге эдэбият гыйлеме, куп кенэ тешенчэлэрне яцадан карауны, яцача якын килуне тэлап итэ. Шунысы мепим: рухи мирас, инкыйлап чорын сурэтлэгэн, тормышньщ карацгы ягы белэн йезгэ-йез очраштырган эсэрлэргэ идеологик яктан гына тугел, э денъяга караш, эстетик менэсэбэт пэм психологизм позициясеннэн дэ яцача бэя биру бурычы килеп баса. Бу, уз чиратында, чынбарлыкны художестволы сурэтлэу, бигрэк тэ, эдэби эсэрне оештыручы поэтик структура - сюжет, композиция тезелеше, характер, тип тудыру алымнары, яца чор тудырган герой концепциясе мэсьэлэлэрен дэ жентекле тикшеруне талэп итэ.
Чыннан да, есер, иц беренче чиратта, катлаулы чынбарлыкны суретлеу, образларны геуделендеру, типиклаштыру чаралары позициясеннен беялэнерге тиеш. Эсэрлэрде кутэрелген проблемаларныц актуаль булуы Ьем тормышка якын торуы зарур. Эмма нинди гене тема естенде эшлэгэнде де язучыныц, барыннан да элек, нэфис суз остасы пем психолог булуы MehHM. Эсэрнец укучы куцелене утеп керує дэ эне шуца бэйле. «Монда исэ теп бурыч - естенлекле юнелешне курсэтеп, заман едэбиятыныц узенчэлекле сыйфатларын, гомум фикер юнэлешен билгелеу»1, — дип язган бу хакта В.Г.Белинский.
Бугенге гыйльми, тенкыйди хезмэтлэрдэ XX гасырныц туксанынчы елларында юкат ителген есерлернец образлар деньясын тулысынча анализлау, характерлар, типлар тудыру узенчелеклерен, аларныц сэнгатьче жирлеген ачып бирунец житешмеве куренеп тора. Шуныц ечен дэ хэзерге татар прозасында типлар тудыру узенчелеклерен тикшеру едебият белеме пем едеби тэнкыйть елкесенде актуаль мэсьэлэ булып кала.
Проблеманьщ вйрэнелу дэрэ кэсе. Эдебият белемендэ узэк месьелелернец берсе булган реалистик суз сенгатенец асылын ейрэну типиклаштырудан башка мемкин тугел. Эсэрнец ижтимагый пем эстетик епемияте дэ тормыштагы типик характерларны ни дэрэжэдэ дерес пем тулы чагылдыруы белен билгеленэ. Тормыш дереслеген художестволы югарылык дережесене кутеру ечен гомумилештеруге пем индивидуальлештеруге ирешу меЬим шарт булып тора.
Эдебият белемендэ типиклыклаштыру типик характер, билгеле бер кулемде гомум Ьэм индивидуаль сыйфатларга ия булган кешенец сенгатьче образын тудыру процессы буларак карала. Некъ типик характерларда, аларныц узара теэсир итешуенде, шартлар белен бейленешенде шехес пем мохит нисбетен художестволы танып-белу чагыла2.
Сонгы еллар едвбият гыйлеменде типиклаштыру проблемасын ейренугв игьтибар бераз суреле теште. Аерым алганда, прозаны анализлаган галимнер всерлернец кубрвк идея пэм проблема месьелелерене тукталалар. Хэер, типиклаштыру узенчелеклэрен ейрэну бетенлэй тукталган дип булмый, аньщ терле сыйфатларын барлау девам итэ тора.
Типиклык проблемасы, билгеле булуынча, В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов хезмэтлэренде ук теп мэсьэлелэрнец берсе буларак кутэрелэ. Эдэбият гыйлемендэ В.Асмус, И.Масеев, А.Ревякин, Б.Рюриков, В.Днепров, А.Дрёмов h.6. типиклык мэсьэлэсенец теоретик нигезлэрен ейренугэ елеш кертэлэр. Элеге мэсьэлэ милли эдэбият зкирлегендэ терле елларда Г.Халит, И.Нуруллин, А.Сайганов, Ф.Хатипов, Й.Нигъмэтуллина, Ф.Мусин, Р.Сверигин, М.Ж элэлиева, Р.Мостафин, Г.Хэсэенов, Р.Баимов, Т.Килмехеммэтов кебек галимнэрнец хезмэтлэрендэ, аерым мэкалэлэрендэ чагылыш тапкан.
Татар эдэбият гыйлемендэ типиклаштыру проблемасын теоретик нигездэ ейрэну асылда XX гасыр башында усеш ала. Эдэбият тарихын ейрэнуче тэнкыйтьчелэр Ьэм галимнэр типиклаштыруныц теге яки бу язучы ижатындагы бирелешенэ, ягъни проблеманыц аерым аспектларына игьтибар итэлэр. Эйтик, XX йез башында Ф.Эмирхан чынбарлыкны курсэткэн эдэбиятньщ «татар тормышыннан алынган типлар»1ны сурэтлэргэ тиешлеген аерым билгели Ьэм карашларын З.Бигиев романнары мисалында нигезли.
Татар эдэбият гыйлемендэ типиклыкны сэнгатьлелек билгесе буларак тану XX гасыр башында Н.Хэлфин тарафыннан башлана2. Эдэбиятчы типиклыкны гомумилек белен индивидуальлек берлеге итеп карый heM эдэби есэрнец объективлыгын типиклык белэн янэшэ ике мешш шартньщ берсе итеп куя. Н.Хэлфинча, эдэбиятта миллилек тэ типиклыкка, тормышка охшашлыкка нигезлэнгэн була.
1 Эмирхан Ф. Сайланма эсэрлэр. 4 томда. T.IV. - Казан: Татар, кит. нашр., 1986- 73 б.
2 Хэлфин Н. «Эдэбият ысуллары» вэ аныц ишлэре // Ац. - 1913. - №7. - 118 б.
Х.Вэлинец 1929 елда басылып чыккан «Эдеби типлар механизмы» диген китабында эдэби тип психология фэне белэн бэйлэнештэ карала. Автор, нигездэ, образ тудыру процессын куз алдына китерэ пэм типныц ике юл белэн формалашуына басым ясый: беренчесе, билгеле бер прототипка нигезлэнгэн булса, икенчесе, «тормышны элек кургэннэрдэн фикер ассоциациясе белэн хыяллау аркасында туа»1. Галимнец бу мэсьэлэдэ Г.В.Плеханов карашларына нигезлэнгэнен дэ билгелэп утбРгэ кирэк. Х.Вэлинец «Эдэби типлар механизмы» китабы 30 нчы еллар ахырында вульгар социологизм, формализм урнэге буларак тэнкыйтьлэнсэ дэ, шул чордагы эдэби тэнкыйтьтэ типиклык мэсьэлэсен ачыклауда билгеле бер эдэби факт буларак бэялэнергэ тиеш.
XX гасыр урталарында татар эдэбиятында шкат методы мэсьэлэлерен ейрэнуче галим Г.Халит, характер тудыру осталыгына бэйле рэвештэ, «кешелек характерларын» ачуны да меііим мэсьэлэ итеп куя. Ул геройларныц тормышчан булырга тиешлегенэ басым ясый, аларныц типик сыйфатларына да игътибарны кечэйту тарафдары булып тора2. Типларныц табигатен дерес билгелэу, рухын пэм тойгыларын ачу узенчэлекле характерлар тудыруга мемкинлек бирэ дигэн фикерне яклый3.
Куренекле эдэбият белгече И.Нуруллин «Типик характер дигэннэн без тегехяки бу категория кешелэргэ хае уртак, асыл сыйфатларны узендэ туплап та, кабатланмас индивидуаль сыйфатлары белэн конкрет, жанлы бер кеше булып куз алдына килеп баса торган персонажны ацлыйбыз»4, - дигэн фикерне эйтэ. Типны тудыруда индйвидуальлек белэн гомумилекнец, пэм шулай ук ижтимагый шартларныц мепим урын тотканлыгына басым ясый.
Эдэбиятчы А.Сайганов исе типиклаштыруда узенчэлекле принцип итеп психологизмны билгелэде1.
Галим Ф.Хатипов эдэбиятта типиклык, рухи халат проблемаларын тикшергэндв эдэби геройныц куцел тибрэнешлвренэ, эчке коллизиялэргэ, психик процессный; тврлечэ чагылышына туктала2.
Эдэбият белгече Й.Нигъмвтуллина типиклаштыруны милли тип тудыру яссылыгында тикшерэ. Эстетик идеалньщ милли узенчолеген куз уцында тотып юкат иту тип тудыруда мепим аспектларныц берсе буларак карала дигэн фикердв тора3.
Бугенге квндэ прозадагы типиклаштыру мвсьэлэсенец терле аспектлары елешче «Казан утлары» журналы тарафыннан оештырылган дискуссиялэрдэ, матбугатта басылган терле мэкалэлврдэ, конференциялер материалларында чагылыш таба. Соцгы берничэ елдагы татар прозасын бэялэудэ Ф.Мусин4, Р.Сверигин5, С.Хафизов6, Д.Запидуллиналар7 тарафыннан актив эш алып барыла. Эдэбият белгечлэре прозаныц килэчэген милли традициялэргэ нигезлэнуендэ дэ, чор каршылыкларын узенэ туплаган типны тудыруда да курэлэр.
Гомумэн, туксанынчы елларда ижат ителгэн эсэрнец тел-стиль узенчэлеклэре, геройларныц рухи халэтен ачудагы сэнгатьчэ чаралар, язучылар и кат иткэн характерларньщ пем типларныц едебиятка алып килгэн яцалыгы житди ейренуне сорый.
Хезерге татар едебияты узенец яца усеш этабын кичерэ. Элбетте, бу хезметте де елеге колачлы татар прозасыныц барлык аспектларын карау бурычы куелмый. Шунлыктан да, анализ ечен туксанынчы еллар прозасына яцалык алып килуче геройлар, типиклаштыру позициясеннен аерым узенчелеклэрге ия булган есерлэр алынды.
Тикшерену объекты булып XX гасырныц туксанынчы еллар татар прозасында типиклаштыру процессы, предметы булып конкрет есерлер нигезендэ типиклаштыру юллары пем алымнары тора.
XX гасырныц туксанынчы еллар прозасында гомумилештеру пем индивидуальлештерунец, объективлык пем субъективлыкныц диалектик берлеген барлауны, методологик позицияден чыгып ейренуне тикшеренунец максаты итеп куябыз.
Билгеленгэн максатка ирешу ечен тубэндеге бурычларны хел иту куз уцында тотыла:
- туксанынчы еллар татар прозасында тип тудыру принципларын ейрэну Ьэм аларны аерым едэби есерлер мисалында курсету;
- татар прозасыныц типик характерны типик хеллерде геуделендеру, шехес Ьэм мохит месьелесен хел иту узенчелеклерен барлау;
- хезерге прозада геуделендерелген типларда гомумилек Ьем индивидуальлек сыйфатларыныц нисбетен карау;
- тип тудыруда психологик детерменизм Ьем аныц характер сыгылмалыгын теэмин иту узенчелегене тукталу;
- прозада сатирик типиклаштыру алымнарын барлау;
- бугенге проза есерлеренде милли тип тудыру юлларын ачыклау. Фанни тикшеренунец методологик нигезен едэбиятны ейренудеге объективлык, тарихилык Ьем герменевтик принциплар тешкил ите. Анализлауныц узек методлары булып системалы-структур, чагыштырма-типологик принциплар тора.
Тикшерену предметы итеп нигезде туксанынчы еллардан башлап ижат ителгэн проза эсэрлере алынды. Аерым очракларда, проблеманы эзлекле пэм кицрэк ейрэну максатында, чагыштырма-типологик анализ ечен башка чорларда язылган татар, рус, башкорт пэм чит ил эдэбиятларыннан мисаллар китерелде.
Диссертациянен теоретик пэм методологик нигезен М.Бахтин, А.Бочаров, Л.Гинзбург, А.Левидов, В.Фащенко, Я.Эльсберг, А.Макарян, В.Хализев, Г.Гачев, Г.Халит, И.Нуруллин, Й.Нигъмэтуллина, Ф.Мицнуллин, Ф.Хатипов, Ф.Мусин, Г.Хэсэенов, Р.Сверигин, Ф.Галимуллин, Р.Баимов, М.Ж элэлиева, Р.Салихов, Р.Мостафин, Т.Килмехэммэтов, С.Хафизов, У.Гыймадиев, Д.Запидуллина хезмэтлэре тэшкил итэ.
Хезмэтнен Фэнни яналыгы булып эдэбият гыйлемендэ туксанынчы еллар прозасын беренче тапкыр гомумилэштереп анализлау пэм бэялэу тора. Аерым эдиплэрнец юкатлары комплекслы анализлана пэм аларньщ бугенге эдэбиятта тоткан урыннары ачыклана. Беренчелэрдэн булып милли тип тудыру мэсьэлэсе аерым алып ейрэнелэ.
Хезмэтнец методик яктан яцалыгын да курсэтеп утэРгэ кирэк: билгелэнгэн чор эдэбиятын тикшерудэ беренчелэрдэн булып системалы-структур анализ кулланыла.
Хезмэтнен теоретик пэм гамэли эпэмияте. Диссертация нигезенэ салынган материалларны югары уку йортларында, гомум белем биру мэктэплэрендэ, колледж-техникумнарда эдэбият тарихын укыту барышында, дэреслеклэр пэм уку эсбаплары, татар эдэбияты буенча программалар тезегэндэ кулланып була.
Хезмэтнен апробациясе. Тикшерену нэтижэлэре Башкорт дэулэт педагогия университетыныц татар теле Ьэм эдэбияты кафедрасы утырышларында каралды, Уфа, Стэрлетамак шэпэрлэрендэ уткеРелген вузара пэм халыкара конференциялэрдэ ясалган докладларда, матбугатта пэм фэнни жыентыкларда басылган мэкалэлэрдэ чагылыш тапты.
Элеге тема буенча авторныц тубэндэге хезмэтлере денья курде:
1. Хэлиуллина А. Тормыштан читке китмичэ. (Эдэби шартлылык турында) // Башкортостан укытыусыпы. - 2002. - №12.
2. Хэлиуллина А. Т.Галиуллин романнарында типиклаштыру узенчэлеклэре //Система непрерывного образования: школа -педучилище - педвуз: Материалы Международной научно-практической конференции. - Уфа: Изд-во БГПУ, 2003.
3. Хэлиуллина А. Бугенге татар прозасында шартлы символлар //Система непрерывного образования: школа - педучилище - педвуз: Материалы Международной научно-практической конференции. - Уфа: Изд-во БГПУ, 2003.
4. Хэлиуллина А. Аларны тормыш тудырган // Актуальные проблемы татарского языка и литературы: (Материалы Ш региональной научно-практической конференции, посвященной 10-летию татарско-русского отделения СГПИ). - Стэрлетамак: Изд-во СГПИ, 2003.
5. Хэлиуллина А. Судьба современной татарской деревни в повести З.Хакима «Морковное поле» // Молодые ученые БГПУ: вклад в современную науку: Сб. научных статей. - Уфа: Изд-во БГПУ, 2004.
6. Хэлиуллина А. А.Хэлимнец «0ч аяклы ат» пэм «Татар вакыты» эсэрлэрендэ милли тормыш картинасын биру узенчэлеге //Система непрерывного образования: школа - педучилище - педвуз: Материалы Международной научно-практической конференции. - Уфа: Изд-во БГПУ, 2004.
Хезмэтнец структурасы куелган максатка пэм материалны ейрэну буенча ачыкланган бурычларга нигезлэнеп билгелэнде. Диссертация керештэн, ике булектэн, йомгак пэм эдэбият исемлегеннэн тора.
