Содержание к диссертации
Инеш 4
1 булек. 20-се йылдар башкорт эзэбиэте, ижади метод, ' йунэлеш проблемалары 12
1. Эзэби йунэлештэр, ижади методтар тураИында кайЬы бер фекерзэр 12
2. Эзэби процеска дейем кузэтеу 19
3. Башкорт эзэбиэтендэ футуризм, космизм Иэм гисъянсылык тын, сагылышы 26
Нбулек. Ижади методтар тирэЬендэ бэхэстэр 54
1. Реализм Ьэм романтизм эволюцияЬы : 54
2. Социалистик реализмдьщ тыуыуы Иэм усеше 77
III булек. 20-се йылдар башкорт эзэбиэтендэ реализм Ьэм романтизм нисбэте 100
1. М. Гафури — реалист-эзип 100
2. F. Хэйри эсэрзэрендэ реализм Ьэм романтизм 104
3. Б. Ишемголдон; ижади эзлэнеузэре 120
Иыгымта 127
Ьзэбиэт Л '. 134
Введение к работе
Хэзерге ил, йэмтиэт тормошобозза Ьунгы 10-15 йыл эсендэ зур революцион узгэрештэр ижтимаги-социаль усештен, йунэлешен, идеологияііьін, принциптарын алыштырыуга алып килде. Системалар, партиялар, платформалар, идеялар, тарафтар алмашынды.
Былар у? сиратында ижтимаги фекерзен, бер формаЬы булган эзэбиэттен, дэ идея-эстетик караштар системаЬына, ижади методына, йунэлештэренэ, агымдарына йогонтоЬоз калманы, элбиттэ. Совет эзэбиэте исеме юкка сыкты. Социалистик реализм методы инкар ителде, Октябрь революцияЬынан Ьунгы эзэбиэтте ревизиялау башланды.
Беген, XXI быуат бейеклегенэн, XX быуат эзэбиэтенэ куз ташлап фекер йеретеу объективырак булыр. Сенки 70 йыл коршау эсендэ йэшэп, 1985 йьипы демократиянан пун, языусылар, галимдар донъяга, йэмгиэт тормошона яды кузлектэн бактылар, кул нэмэлэрзе яцыса аса Ьэм баЬалай башланылар. Былар иЬэ Ьуз ирке Ьэм демократик иркенлек шарттарында тарихи уткэнде Ьэм хэзергене бетэ дереслегендэ бар катмарлыпл Ьэм кискенлектэре менэн терле язмыштар, характерзар аша яцыса художестволы деиемлэштереугэ ынтылышта, идея-эстетик тарафтар, эзэби йунэлештэр узгэрешендэ айырым-асык кузэтелде. Элек тыйылган темалар кыйыу кутэрелде. Э беген XXI быуатка аяк бадканда демократияга кунегеп, бер аз тынысланып, шау-шыу басылгас, йырак Ьэм якын уткэндэргэ объектив 6aha биреу мемкинселеге бар.
Эзэбиэт Ьэм мэзэниэт тарихына куз ЬалЬац, шуны курергэ була — быуат башында емертелгэн дэулэт менэн бергэ тарих тепкелдэрендэ тороп калган ижади алымдар, художестволы методтар, шул исэптэн бигерэк тэ реализм тенденциялары Ьис тэ югалмаган, терле осорза идеологик караш бер ни тиклем узгэреп, кайЬы сак шарттарга яраклашып, совет осоронда ла йэшэп яткан. Тэкдим ителгэн хезмэт 20-се йылдар башкорт эзэбиэтендэ ижади метод пэм йунэлештэр мэсьэлэпен ейрэнеугэ багышланган.
ТЕМАНЫН, АКТУАЛЛЕГЕ. Эзэбиэттэ пэм эзэбиэт гилемендэ билдэле бер идеологик талаптарзын, бетерелеуе ижади метод пэм йунэлештэр мэсьэлэЬе тирэЬендэ бетмэс бэхэсте объектив анализлау, баЬалау мемкинлеген Ьэм кэрэклеген тыузырзы. Беген эзэбиэт фэне елкэЬендэге ин. мепим бурыстарзын, береЬе — Ьуз сэнгэтебеззец бегенге Иэм килэсэктэге усешенэ ныклы нигез эзерлэузэн, юл асыузан гибэрэт. Быны уткэн дэуерзэрзэге, бигерэк тэ 1920-1930-сы йылдарза коммунистар хакимлыгы вакытындагы эзэби хэрэкэтте, ижад тэжрибэИен Ьэм Иеземтэлэрен ентеклэп ейрэнеузэн, нисэ йылдар буйына тенденциялары басым адтында формалашкан элекке караштарзы, Иыгымталарзы яцынан карап сьіпяузан башка эшлэп булмай. Бындай хезмэттед кэрэклеге иц тэузэ эзэбиэт гилеменен, эске ихтияждары менэн андатыла.
Ижад методтары, йунэлештэр тирэЬендэ барган бэхэстэр, фекер алышыузар вакыты-вакыты менэн йэ токанып китэ, йэ тынып кала. Тукпанынсы йылдар азагында галимдарыбыз заман эзэбиэтендэ был мэсьэлэнен торошон карап фекер алышыуга сакырзылар. Эммэ кабаттан терле янылышыузарга юлыкмад есен, ин тэузэ тарихка мерэжэгэт итеу зарур.
ПРОБЛЕМАНЫН, еЙРЭНЕЛЕУ КИМЭЛЕ. Башкорт эзэбиэте гилемендэ ижади методтар Ьэм эзэби йунэлештэр мэсьэлэпен ейрэнеугэ зур урын бирелмэпэ лэ, был проблеманы яктыртыуга уцышлы гына ынтылыштар яЬалды. КурЬэтелгэн мэсьэлэ системалы ейрэнелмэИэ лэ, 20-30-сы йылдар эзэби процесыньщ терле аспекттарын ейрэнеусе галимдар хезмэттэрендэ бер ни тиклем сагылыш тапты, «Башкорт эзэбиэте тарихы»ньщ III томы, Р.Баимовтьщ «Судьба жанра», Э.Вэхитовтыц «Жанр и стиль в башкирской прозе», З.Нургэлиндыц «Идея берзэмлеге юлында», «Билдэлелек яктыпында», Г.Хесэйеновтын «Заман. Эзэбиэт. Эзип», С.Сафуановтьщ «Дуслык, туганлык сэхифэлэре» хезмэттэре, Г.Хесэйеновтын «Модернизм. Соцреализм. Постсоветизм», «Хэзерге эзэбиэттэ метод, йунэлеш мэсьэлэлэре», Р.Баимовтын «Эзэбиэт теорияпы пэм заман» исемле мэкэлэлэрендэ бер ни тиклем егерменсе йылдарзагы эзэби-ижади метод пэм йунэлештэр проблемапы яктыртылыу тапкан.
«Башкорт эзэбиэте тарихы»ньщ III томында милли пуз сзнгзтенед революциянан пунп і осорзагьі катмарлы пэм бай у еш юлы эзмэ-эзлекле тикшерелэ. 20—30-сы йылдар эзэби процесын, ошо осорза йэшэгэн Иэм ижад иткэн языусылар тормошон, уларзьщ ижадын объектив сагьілдьірган был фундаменталь хезмэт узенен- еР ЯЧЫ концепцияларга нигезлэнгэн булыуы, башкорт рухи мэзэниэтенэ карата иске, стереотип раслаузарзы, ялганлыкты фашлауы пэм кире кагыуы менэн Башкортостанда, гемумэн, ижтимаги фекер усеше есен кин перспективалар асты. Ижади метод, эзэби йунэлештэр турапында теп мэглумэттэр ошонда тупланган.
«Башкорт эзэбиэтендэ метод пэм стиль мэсьэлэлэре» йыйынтыгында Г.Хесэйенов, М.Изелбаев, Г.Кунафин, В.Эхмэзиев, И.Булэков, С.Сафуанов, Э.Вэхитов, М.Нэзерголов кеуек куренекле галимдарзын башкорт эзэби процесында терле осорза, аспектта метод Иэм стиль мэсьэлэлэрен сагылдырган мэкэлэлэре тупланган.
Р.Баимовтын «Шаг в зрелость» хезмэте 20-30-сы йылдар эзэбиэтендэ яны милли ижад стиленен формалашыуы пэм унын эволюцияпын, тарихилык принцибын ейрэнеугэ багышланган. Башкорт языусыларынын эсэрзэрендэ реализмдьщ формалашыуын эзмэ-эзлекле курЬэткэн. Шулай ук автор «Судьба жанра» хезмэтенен беренсе булегендэ башка проблемалар менэн бергэ тэуге башкорт романдарында реализмдын, формалашыу мэсьэлэИен дэ яктырткан.
Э.Вэхитов «Жанр и стиль в башкирской прозе» хезмэтенец беренсе булегендэ лэ бер ни тиклем совет башкорт прозаЬында реализмдьщ барлыкка килеу, усеу, реализм Ьэм романтизмдын нисбэте проблемаЬын сагьілдьірган.
З.Нургэлин «Билдэлелек яктыпында» тигэн китабында башкорт совет эзэбиэте тарихында ошогаса якшылап яктыртылмаган актуаль проблемаларзы кутэреп сыкты. Бында Ьуз, нигеззэ, 20-30-сы йылдарза актив ижад иткэн Ьэм утызынсы йылдарза репрессияга элэккэн куренекле эзиптэр А.ТаЬиров, Д.Юлтый, Г.Амантай, Т.Йэнэби, Б.Ишемгол тураЬында бара.
Шулай ук Ьучгарак осорза «Ватандаш» биттэрендэ донъя кургэн Г.Хесэйеновтын «Постсоветизм. Модернизм. Соцреализм», Р.Баимовтьщ «Ядкяр» журналында сыккан «Эзэбиэт теорияИы Иэм заман» мэкэлэлэрендэ ижади методтар, йунэлештэр мэсьэлэЬе яны кузлектэн сыгып яктыртылган.
ДИССЕРТАЦИЯНЫН, МЕТОДОЛОГИК БАЗАИЫН эзэбиэт гилеме елкэЬендэге куренекле галимдарзьщ хезмэттэре тэшкил итэ.
Эзэбиэт гилеме усешендэ башка фэндэрзэге кеуек ук методология меЬим роль уйнай. Бегенге кен эзэбиэт гилеме талаптарынан сьігьіп, без узебеззен тикшеренеузэрзэ методологик нигез сифатында танып-белеузен материалистик методын кулландык.
Галим-филологтар егерменсе-утызынсы йылдарза ла ысын гилми факттарга Иэм Ьыгымталарга таянып, уларга тэкдим ителгэн идеологик тенденцияларга карамай тикшеренеузэрзе объектив алып барырга тырыштылар. Беззен карашка башкорт эзэбиэтендэ шундай языусы-галимдар, эзэбиэт белгестэре рэтенэ Г.Амантайзы, Д.Юлтыйзы, А.ТаИировты, А.Карнайзы, Б.Ишемголдо индерегэ булыр ине. Элбиттэ, s уларзын. кайЬы бер хезмэттэрендэ Ьэм мэкэлэлэрендэ официал ь идеологияга ярарга тырышып партиялылык Ьэм синфилык ягына янтайыу Ьизелэ. Егерменсе-утызынсы йылдар башкорт эзэбиэтенен, куренекле вэкилдэренец теоретик мирасы ниндэйзер кимэлдэ беген дэ уценен, эЬэмиэтен югалтмаган. Нэк ана шулар ошо йылдарзагы фекерзэр керэшенен. ниндэй кискен булыуын курЬэтэ.
XX быуаттын, икенсе яртыЬында Г.Хесэйенов, С.Сафуанов, Р.Баимов, Н.Зарипов, З.Нургэлин, К.Эхмэтйэнов, И.Булэков, Э.Вэхитов, Р.Эмиров кеуек куренекле галимдарыбыззын, кайЬы берзэре махсус рэуештэ, кайЬы берзэре икенсе эзэбиэт гилеме проблемаларын караган ынгайга эзэби йунэлештэр, ижади методтар мэсьэлэЬенэ карата уззэренен, концепцияларын эйтеп бирзелэр.
Шул осорзапл куп Ьанлы художестволы эсэрзэр пиши, эзэби-тэнкит хезмэттэр, архив материалдары Ьэм матбугат менэн танышыу кутэрелгэн проблеманы гилми яктан куреу Ьэм уньщ асылын эзмэ-эзлекле Ьэм системалы асырга ярзам иткэн тейешле концепцияны тэкдим итеу мемкинселеген бирзе. Кутэрелгэн проблеманын, дейемерэк Ьораузарын хэл итеузэ рус галимдарынын, методологик характерзагы эштэре ярзам итте (Г.Белая, Е.Сергеев, А.Гулыга, П.Николаев хезмэттэре).
Хезмэттэ конкрет тарихи, типологик сагыштырыу Ьэм эстетик анализлау методтары кулланылып, художестволы эсэрзэр тикшерелде.
ТИКШЕРЕНЕУ ЕН, ПРЕДМЕТЫ булып егерменсе йылдар поэзияЬы, прозаЬы, драматургияЬы Ьэм шул йылдарзагы матбугат материалдары узэктэ тора.
ДИССЕРТАЦИЯНЫН, МАКСАТЫ 20-се йылдар башкорт эзэбиэтендэ ижади методтар Ьэм йунэлештэр проблемаЬын ейрэнеу. Был максатка ирешеу есен тубэндэге мэсьэлэлэр карала:
егерменсе йылдар башкорт эзэбиэте усешенэ объектив 6aha биреу;
реализм пэм романтизм методтарынын, йэшэйешен, уз-ара менэсэбэтен курпэтеу;
терле эзэби йунэлештэрзец башкорт эзэбиэтенэ йогонтопон сагылдырыу;
совет осоронда буржуаз йунэлеш тип Ьаналган, тэнкитлэнгэн авангардизм куренештэренец башкорт эзэбиэтендэ сагылышын курпэтеу;
эзэбиэт эшмэкэрзэренэ идеологик планда басым яЬаган шул йылдар идея-социаль атмосферапын ысынбарлыгында сагьілдьірьіу;
егерменсе йылдар эзэбиэтендэ реализм методында традиция пэм новаторлыкты курЬэтеу;
ошо осорза актив ижад иткэн кайИы бер языусыларзын ижадында реализм пэм романтизмдьщ нисбэтен карау;
- социалистик ижад методынын, тыуыуы Ьэм усеуен курИэтеу. ХЕ МЭТТЕН, ГИЛМИ ЯЦЫЛЫГЫ ЬЭМ ТЕОРЕТИК
ЭИЭМИЭТЕ шунда: кисэге совет эзэбиэте гилеме бетэ донъя эзэбиэттэрендэге авангардизм, модернизм, сюрреализм методтарын пэм йунэлештэрен танымай, кырка кире кага килде. Лэкин быга карап кына ул метод Иэм йунэлештэр йэшэузэн туктаманы, киреЬенсэ, усеуен, бетэ донъя кулэмендэ иц алдынгы эстетик куренештэр булыуын яулай пэм раслай гына барзы.
XX быуатта, шул исэптэн егерменсе йылдар башкорт эзэбиэтенэ лэ авангардлык, модернизм куренештэре ят тугел. Тик заманында марксизм-ленинизм методологияпы менэн коралланган эзэбиэтселэребез уларзы инкар итэ килде, кайпы сакта романтизм ап імьі тип йеретте. Лэкин XX быуат башкорт романтизмы XVIII — XIX бьіуаттарзагьіса абстракт традицион Кенсыгыш романтизмы тугел ине инде. Ул Кенбайыш модернизмы, бигерэк тэ рус символизмы, терек, татар романтизмы менэн уртак сифаттарга эйэ ине. Был хезмэттэ егерменсе йылдар башкорт эзэбиэте шул аспектта караласак.
Хезмэт тэуге тапкыр егерменсе йылдар башкорт эзэбиэтендэ ижади метод Ьэм йунэлештэр мэсьэлэпен системалы рэуештэ ейрэнеугэ багышланган. Ошо проблемага кагылышлы совет осоро эзэбиэтендэ ныгынган кайпы бер социологик караштарга тэнкит кузлегенэн карау, ошо осор эзэбиэтендэ реализм Ьэм романтизмдан тыш модернизм тенденцияларынын, да йэшэуен исбатлау, языусыларзын, эсэрзэрендэ реализм Иэм романтизмдын, нисбэтен ентекле ейрэнеу Ьэм яктыртыу — диссертациянын, теп яцылыгы.
Был хезмэттэ шулай ук егерменсе йылдарза эзэбиэттэге эзэби йунэлештэр Ьэм метод тирэИендз барган фекерзэр керэшенэ, языусыларзын, Иэм тэнкитселэрзец идея-эстетик караштарына тейешле игтибар бирелэсэк. Шулай ук традиция Ьэм новаторлык мэсьэлэлэре, романтик Ьэм реалистик башлангыстарзын, уз-ара бэйлэнеше Ьэм йогонтоЬо яны реалистик методтын, формалашыуы Ьэм усеуе караласак. Тикшеренеузен, нигезендэ объективлык;
баЬалауза Иэм Ьыгымталарза тенденциялылыктыц булмауы;
бегенге кен эзэбиэт гилеме, эзэбиэт тарихы казаныштарына ориентир тотоу;
тикшеренеузэрзэ Ьэм Ьыгымталарза иреклек ята.
ТИКШЕРЕНЕУЗЕН, МАТЕРИАЛЫНА КИЛГЭНДЭ, Ьайлап алыу принцибына едтенлек бирелде. Беззен, карашка, художестволык ягынан оригиналь булган, вакыт Ьынаузарын уцышлы утеусе Ьэм эзэбиэт, эзэбиэт гилеме усешенэ мепим елеш индереусе элегэ тиклем ныклы иггибар бирелмэгэн эсэрзэр Ьэм мэкэлэлэр тикшеренеу объекты итеп алынды.
ДИССЕРТАЦИЯНЫЦ ПРАКТИК ЭЬЭМИЭТЕ тубэндэгелэрзэ сапяла:
тикшеренеузэр егерменсе йылдар прозапы, поэзияпы, драматургияпы хакындагы белемдэрзе кинэйтэ тешэ;
диссертацияла алып барылган кузэтеузэрзе, япаган Ьыгымталарзы башка осор эзэбиэтендэге ижад методтарын Ьэм йунэлештэрен тикшергэндэ лэ кулланырга мемкин;
тикшереузэрзе мэктэп, вуз укыусылары егерменсе йылдар эзэбиэтен ейрэнгэндэ куллана алалар.
ТИКШЕРЕНЕУ?ЕН, СТРУКТУРАЬЫ: хезмэт инеш елештэн, ее булектэн, йомгаклаузан Иэм библиографиянан гибэрэт.
ЙекмэткеИе. Инеш елештэ ейрэнеузен, актуаллеге, максаты Иэм практик киммэте телгэ алынды. Шулай ук егерменсе йылдар эзэбиэтен, ижади метод, иунэлештэр мэсьэлэлэрен ейрэнеуселэрзен, хезмэттэренэ кыскаса байкау япалды.
Похожие диссертации на Вопросы творческого метода и литературных направлений в башкирской литературе 20-х годов XX века
