Содержание к диссертации
МУЦАДДИМА ~. 3
БОБИ АВВАЛ. Маърифати ашъори Бедил ва омилхои он 10
Фасли аввал. Партави К,уръон ва х,адис 10
Фасли дуввум. Мактаби фикрй ва заминахри тах.аввули он 26
Фасли саввум. Рамзхри ирфонй ва фалсафй 44
Фасли чах,орум. Ч^илваи замон ва зиндагй дар ашъори Бедил 61
Фасли панчум. Вожахо ва ибороти калидй,услуб ва забои 66
БОБИ ДУВВУМ. Усулхри тафсир ва шарх,нигорй бар ашъори Бедил 83
Фасли аввал. Тафсирхри дохилии шеъри Бедил 86
Фасли дуввум. Шурухи шифохй 91
Фасли саввум. Шарх,нигорй дар к,арнх,ои XVIII- XIX 95
Фасли чахррум. Шархнигорй дар царни XX 118
ХУЛОСА 149
КИТОБИЁТ 153
Введение к работе
Х,ануз дар авоили куруни чордах. ва понздах. рухияи тоза ва шабахаи гардиши чадиде дар уфуки адаби форсй давр мезад, ки аз тахаввулоти нав ва милоди инкилобе дар шеъри форсй мужда медод. Дар ишорат ба ин нукта Устод Сайд Нафисй дар асари хеш "Таърихи назм ва наср дар Эрон ва забони форсй" нигоштаанд:" Дар к,арни дахум дар Х,индустон асоси сабки махсус дар шеър гузошта шуд, ки ба номи сабки хиндй маъруф шудааст ва ин сабк аз равиши хоси шоирони сам-булизми карни хаштум, махсусан, Камоли Хучандй, Фахриддини Ирокй ва Хрфизи Шерозй берун омад ва шоирон дар истеъмоли киноёту ис-тиорот ва маонии дакик, ва нозукбаёнй ва ишора ба мисол ва истилохрти хос беш аз андоза руй карданд" ( 58,78 -79).
Албатта, ин милоди рухияи нави шеърй ба чанд авомили мухим иртиботи к,авй дошт.
Нахуст, он ки шеъри форсй дигар наметавонист, бо рухияи кухани хеш зиста бошад ва дар он крлаби маъниофарй ва мазмуну мухтаво, андешаронии сабки мозй кадам ба суи фардо гузорад.
Дуввум, дигар касе баъд аз Х,офиз наметавонист, ки газали ноби форсиро ба он салобату тароват ва тарзи гуфтори у сароида "аз рухи андеша никрб" кушояд. Зеро шеъри форсй дар гуфтори Х,офиз дар маоричи сабки ирокй мезист ва хар ки баъд аз вай бо рохи тайкардааш к,адам гузошт, бегумон дар шуои шахрмат ва бузургии суханаш хира монд.
Саввум, дигар азхрни адабй, ки ба соддагиву равонй муътод буданд, кобили тавах.хум дар хисори одот ва крлабхри пешина набуданд. Шуарои хамасри Х,офиз низ аз ин нуктаи мухим огохй пайдо намуда, тамоюле суи тах,аввул ва гардиши рухияи шеър карданд. Гуфтаи Устод Сайд Нафисй дар идомаи сухани боло хакикати ин амр аст: "... ва пояи сабки хиндй ва бештар аз хусусиёти он нахуст дар гуфтори шуарои сабки ирокй чун, Хрфизи Шерозй, Камоли Хучандй, Камолиддини Исмоил ва бархе дигарон гузошта шуд" (58, 456). Аз ин баррасихр мушаххас мегардад, ки тибки заруроти пешомада дар азхрни адабй низ тахаввул ва татаввуре мебоист ва тавре зикр гардид, шабахаи он хануз дар асри Хрфиз гардиш мекард.
Натичаи авомили пешомада буд, ки адабиёти форси аз сархади сабки кухан берун омада, ба марзи сабки нави гуфтор - сабки хиндй вуруд гардид.
Рочеъ ба мухимтарин мушаххасот ва вижагихри шеърии ин сабки адабй ва имтиёзу тафрикаи он аз сабкхри мокабли адаби форси тах.к.ик.оти зиёде ба сомон расидааст, ки ниёзе ба такрори онхр дар рисолаи мо намемонад. Вале дар марчаи гуфтор манзури мо аз таэдики заминахри тавлиди сабки хиндй пеш аз хама такрири зухури Бедил барин шоири муктадире махруб мегардад ки дар адабиёти форси инкилоби фикриву сабкй барангехт. Аз суй дигар, барои ба вучудоии шахсияти хунарии Бедил низ ин авомили мухим ва заминахри тавлиди сабки хиндй таъсири афзуне гузоштанд.
Кобили тазаккур аст, ки баробари зухури сабки хиндй дар каламрави он шуарое руи кор омаданд, ки мухимтарин вижагихри ин сабки адабиро бо гунахри мухталиф дар ашъори хеш мунъакис намуданд. Дар ин замина, метавон аз Бобо Фигонии Шерозй, Соиби Табрезй, Урфии Шерозй, Толиби Омули ва махсусан шуарои форсизабони Х,ИНДУСТ0Н Гании Кашмирй, Фонии Кашмирй, инчунин Калими Кошонй, ки дар каламрави Х,инд ба cap бурдааст, ёдовар шуд.
Дар радифи ин шуарои муктадири шомили сабки хиндй, ки дар ашъори эшон мухтасоти ин сабки адабй афзалият пайдо карда буд, марде руи кор омад, ки шеър ва тарзи сухангустарии сабки хиндиро ба сархади махсус кашид ва бо тахаввулу татаввури андешаву ва тафаккури хеш сархади шеъри форсиро мустакар гардонид. Ин дарёнаварди хак,ик,ии сухангустари Мирзо Бедил буд, ки миёни шуарои сабки хиндй ба тарзи гуфтори махсуси хеш маъруфияти хоса пайдо намуд. Вале заминахри аслии ба ин марзи хосаи сухангустари сохиб гардидан ва ба мухимтарин мухтасоти шеърй дар ашъори шуарои фавкуззикр гузошта шудааст.
Бедил дар партави ин ду авомили мухими адабй, чун шоири навпардоз мухтасоти сабки хиндиро ба авчи хеш расонида, дар крлаби онхр тачдиди назар кард ва тафаккури тозаи хешро рехт. Дар каломи худ зист ва бо рохи хеш кадам зад то "хорич,и абнои чине " гардад. Чунонки худи у мегуяд:
Хоричи абнои чине аст он, ки мавзун мешавад, К,атра то гардад гух,ар аз бахр берун мешавад (7, 34).
Ин ч,о суоле пеш меояд, ки оё барои тавлиди Бедил барин шоир сохибсабк ба чуз ду авомили к,аблан зикр гардида, омилхри дигаре низ ёварй намудаанд? Барои дакик, намудани ин масъала назаре ичмолй ба мухимтарин мушаххасоти шеъри Бедил хеле мухим аст. Зеро аз дигар тараф тахкики масъалаи мазкур дар такрири илали мастур мондани аксари андеша ва афкори шоир, мавчудияти ками шурухи ашъори у ва баррасии авомили маърифати андеша ва афкори Бедил кумак намуда, моро ба асли тахкики матолиби рисола мепайвандад:
Мушаххасоти шеърии Мирзо Бедил, ки дар боло аз онхр ёд намудем, зарурати омузиши ч,араёни маърифати ашъори шоир ва авомили ёвари маърифатиро пеш меоварад. Зеро аносири мухимтарини маърифати ашъори Бедил ва раванди шархнигорй бар ашъори у то ба хрл ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Албатта, омузиши ин масъала, пеш аз хама, ба чараёни худи шархнигорй иртибот дорад. Чунки то ба имруз шурухи комиле бар ашъори Бедил ба нудрат вомехуранд. Баробари ин аксари шурух, ё хислати шифохй доранд ё ба абёти чудогонаи шоир навишта шуда, сурати комили шурухи чрмеи ашъори Бедилро ифода карда наметавонад.. Аз ин ру, мавчуд набудаи шурухи чрмеъ ва мукаммал муч,иби тавач.чухи ками мухаккикон ба тах,кики раванди маърифат ва шарху басти ашъори Мирзо Бедил гардидааст. Дар ин миёна тах,кик,оти Устод Айнй ва адабиётшинос Абдулманнон Насриддинов истисност. Зеро дар монографияи устод Айнй "Мирзо Абдулкрдири Бедил" ва рисолаи "Маърифат ва шархи адабиёт" - и Абдулманнон Насриддинов ба масоили умумии маърифат ва шархи осори Бедил, мавчудияти макотиби Бедилхонй дар Самарканду Бухоро ва Хучанд таваччух. зохир гардидааст. Аз ин чр метавон нигоштахри эшонро хамчун кушишхри аввалин дар шинохти Бедил ва чараён шарху тафсири ашъори у шуморид.
Тах,кикрти дигар мухак.к.ик.они осори Бедил чун Салохуддин Салчукй, Х,асан Хусайнй, дуктур Абдулганй, Набй Ходи, Шафеии Кадканй ва дигарон бошад, барон кашфи бархе аз матолиби шоир ва Чанбахри мухталифи ашъори шоир кумак мерасонанд.
Аммо агар ба раванди умумии шархнигорй бар ашъори Бедил мутаваччех, гардем, мукаррар мешавад, ки шарху басти ашъори шоир хануз дар замони худи у огоз ёфта буд. Вале бештари ин шурух, хислати шифохй дошта, натопчи шарху басти онхр то замони мо нарасидаанд. Танхр аз руи мавчудияти тафосири баъзе мусталехрти ирфонию фалсафй, ашёву матолиб дар ашъори Бедил ва ахбори бархе аз сарчашмахри боэътимоди ба рузгори шоир таълифгардида ба хакикати мавчудияти шарху тафсири шифохии афкор ва ашъори у дар махофили адабй боварй хрсил намудан мумкин аст.
Таваччух ба раванди умумии шархнигорй бар ашъори Бедил бозгуи он аст, ки нахустин шурухи китобии мавчуда бар ашъори у низ дар заминай хамин гуна маънидодкуних,ои чУД°гонаи шифох.й зух,ур кардаанд. Шарх,и абёти чудогона аз чониби Ах.мади Дониш ва Зуфархон Чавхарй ва дигар шуарои пайрави Бедил хрвии ин хакикатанд.
Вале имруз бо такомули тафаккури чомеа ва афзудани таваччух. бар шарх,у басти ашъори Бедил заминахои бавучудоии шурух,и чомеъ бар ашъори Абулмаъонй фарох,ам омада истодааст. Ин такомули маънавии шинохти афкор ва ашъори Мирзо Бедил масъалаи таваччух. ба ОМИЛХ.ОИ асосии маърифати ашъори вай, заминах.ои хоса ва равиши шархнигорй бар ашъори уро хар чи бештар талаб менамояд. Аз ин лихрз, дар мархилаи тозаи шинохти андеша ва афкори Бедил таэдики равишхри асосй ва мухимтарин омилхри маърифати шеъри вай амри махсуб мегардад. Чунки дакик, намудани масоили асосии равиши шарху бает ва маърифати ашъори шоир хамчун василаи дастури х,ак;икии шархнигорй ва фахми дакику сахехи матолиби шоир хидмат менамояд. Дар холе ки ниёз ба тафсир ва маънидоди ашъори Бедил зиёда буда, мархила ва шароити мусоид барои маърифати асил ва фахми хакикии афкору шеъри у фаро расидааст.
Ба ин нисбат, маърифати ашъори Мирзо Бедил ва авомили мухими он, ки дар рисола пешнихрд мегардад, барои такарруби афзун пайдо намудани шорехрни баъдина ба афкор ва асолати маънавии ашъори шоир ба сифати дастури мухим хидмат хохад намуд. Таваччух, ба раванди таърихии шарху басти ашъори Бедил бошад, зинахр ва дарачаи фахмиши шеъри шоирро дар адвори гуногуни таърихй мушаххас намуда, арзиши онхрро хамчун заминахри асосии фахми андеша ва афкори Бедил ва равишхри шинохти у дар оянда мукаррар менамояд. Аз ин чихат омузиши маърифати ашъори Бедил ва чараёни шарху басти он сохиби ахамияти мухими илмй буда, чихати дарки мохияти хунар ва Чахрнбинии шоир, фах.ми матолиби у, тах.к.ик.и шеваи сухангустарй ва услубу забони вай арзиши хеле зиёд дорад. Аз суй дигар, тах,кики густардаи масъала имкон медихад, ки дарачаи омузиш ва фахмиши ашъори Бедил ва меъёрхри шархнигорй ба он муайян карда шавад, ки барои адабиётшиносии имруз хеле мухим махсуб мегардад,
Максад ва вазифахои рисола. Макради асосии таълифи рисола тах,кику баррасии мухимтарин масъалахри назарии маърифати ашъори Бедил ва усулхри шарху басти ашъори у аз замони зиндагиаш то имруз, шурухи мухтасар ва комиле, ки бар ашъори шоир нигошта шудаанд, инчунин баррасии дастовардхри асосии шорехрни Бедил дар чрдаи шинохти андешаву афкори у махсуб мешавад. Ба иллати он ки бо зухури шеър ва шахсияти Бедил дар каламрави адабиёти форси гардиши куллие дар ин сарзамини сухан тазохур намуд, дар робита ба ин дар назар шрифта шуд, ки меъёрхр ва заминахри асосии маърифати ашъори шоир дастабандй ва тахк,ик,у баррасй ёбанд. Гузашта аз ин, талабот ва усулу меъёрхри шархнигорй, ки барои тафсиру маънидоди адабиёти гузаштаи мо мукарар гардида буданд, комилан чавобгуи талаботи маърифати осори Бедил буда наметавонистанд. Аз ин нигох,, шартан мукаррар намудани мухимтарин авомили маърифати шеъри шоир ва баррасии ич,молии онхр аз ахдофи асосии дар назди худ гузоштаи муаллифи рисола махсуб мегардад.
Сарчашмахои тахкик. Сарчашмахои асосии таълифи рисола Куллиёт комили Мирзо Абдулкрдири Бедил (нусхаи чоп сангин Х,индустон), нусахи дастнавис ва чопии Девони шоир, шурухи дар дастбудаи осори у, тазкирахре, ки бар рузгори шоир навишта шуда, маводи муътамадеро рочръ ба зиндагй ва осори Бедил фаро гирифтаанд, инчунин тах,кикрти мухак.кикрни ахвол ва ашъор вай мебошанд.
Методологияи тахкик. Асоси назарй - амалии усулхри тах.кики рисола принсипи тахлили мукрисавй - таърихй мебошад. Х,амчунин зимни таълифи рисола аз усулхри тах,кикртии олимони ватаниву хорич,й, чун Э. Бэртельс, Браун, Салохиддини Салчукй, Шафеии Кадканй, Асадулло Х,абиб, Расул Хрдизода, Худой Шарифов, Абдуманнон Насриддинов ва дигарон истифода шудааст.
Навоварихои илмии рисола. Дар рисола бори нахуст дар адабиётшиносии точ,ик масъалахри назарии маърифати ашъори Бедил ва мухимтарин авомилу талабот бар он, раванди умумии шархнигорй бар осори шоир ва усулу чрраёнхри он аз замони Бедил то ба имруз мавриди тах.к.ик.у баррасй карор гирифтааст. Муаллифи рисола дар заминай тадкики матолиби аслии рисола кушидааст, ки тахаввули мактаби фикрии Бедил ва заминахри тахаввули он, инчунин истилохрти хосаи фалсафй ва ирфонии ашъори шоир ва накши онхр дар чараёни маърифати матолиб Бедил, калимаву иборот ва тарокиби калидй, забони ашъори шоирро хамчун рукни мухими маърифати шеър арзёбй намояд. Шарху басти аксари истилохрти хосаи фалсафй ва ирфонии ашъори Бедил дар к,иёс бо фархангхри ирфонй, кашфи маъонии хосаи мавриди назари шоир, тафсиру дастабандии ибораву таркиботи шоиронаи Бедил дар рисола аз нахустин кушишхр дар шинохти хунари шоирии Бедил ва мукаррар намудани усулхри танзими фарханги таъбирот ва таркиботи шеъри у дарак медихад.
Арзиши илмй ва амалии рисола. Хулосахри илмии муаллифи рисола имкон дорад, ки дар адабиётшиносй, забоншиносй, фалсафа ва гайра мавриди истифода карор гиранд. Махсусан, боби нахустини рисола метавонад, ки ба хайси дастури мухим дар чараёни баъдинаи шархнигории ашъори Бедил хизмат кунад. Х,амчунин маводхри рисоларо барои таълифи таърихи адабиёти то ик, махсусан адабиёти форсизабони Х,индустон, таърихи адабиёти суфия, кутуби фалсафй, таълифи фархангхри ирфонй, рисолахои илмии забоншиносии таърихи истифода бурдан мумкин аст. Имкон дорад, ки аз рисола зимни хондани сухбатхр, навиштани корхри дипломиву курей дар факултахри филологи ва дарсхри таърихи фалсафа ва забон ба кор гирифта шавад.
Апробатсияи кор. Рисола дар мачлиси кафедраи адабиёти классикии Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б. F. Рафуров, сексияи адабиётшиносии Шурой илмии назди ДДХ мухркимаву баррасй гардида, ба химоя пешнихрд шудааст.
Аз руи мавзуи рисола дар машваратхри илмии кафедра ва конфронсхри олимони чавони вилояти Сугд маъруза хонда шудааст. Нуктахри асосии рисола дар якчанд макрлаву тезисхр, ки дар мачмуаи макрлахри илмй мунташир гардидаанд, инъикос ёфтаанд.
Сох тори кор. Рисола аз мукаддима, ду боб, 9 фасл, хулоса ва ферхрасти адабиёти истифодашуда иборат аст.
