Содержание к диссертации
Кереш 4
1 булек. XX йезнец беренче яртысы татарча-русча сузлеклэренэ тарихи-
лингвистик анализ 14
1.1. Октябрь революциясенэ кадэр тезелгэн татарча-русча сузлеклэр 16
1.1.1. М.Юнысов сузлеклэре 17
1.1.2. С.-М.Ганиев сузлеге 23
1.1.3. Н.Ф.Катанов сузлеге 27
1.1.4. С.Рахманколый сузлеге 3 1
1.1.5. И.П.Березгин сузлеге... 38
1.2. Октябрь революциясеннэн соц тезелгэн татарча-русча сузлеклэр 41
1.2.1. 1927 елгы татарча-русча сузлек 42
' 1.2.2. 1931 елгы татарча-русча сузлек 52
1.2.3. 1950 елгы татарча-русча сузлек 57
1.3. Булек буенча нэтюкэлэр 65
2 булек. XX гасырныц беренче яртысында татар эдэби теле лексикасыньщ эчке ресурслар нигезендэ усуе 68
2.1. Терки-татар сузлэреннэн татар теленец уз чаралары белэн ясалган берэмлеклэр 70
2.1.1. Кушымчалау юлы белэн ясалган сузлэр 71
2.1.2. Кушма сузлэр 82
2.2. Сузлэрнец мэгънэлэренэ бэйле узгэрешлэр 95
2.2.1. Купмэгънэле сузлэрнец мэгънэлэре конкретлашу 96
2.2.2. Сузлэрнец мэгънэлэре кицэюгэ бэйле узгэрешлэр 98
2.3. Калькалаштыру юлы белэн ясалган сузлэр 101
2.3.1. Тулы калькалар 103
2.3.2. Ярымкалькалар 109
2.4. Татар едэби теле лексикасында диалекталь сузлэр 113
2.4.1. Саф лексик диалектизмнар... 116
2.4.2. Семантик диалектизмнар 126
2.4.3. Фонетик диалектизмнар 128
2.5. Булек буенча нэтиждпэр 133
3 булек. XX гасырныц беренче яртысында татар эдвби теле лексикасыньщ алынма сузлэр хисабына усеше 135
3.1. Татар телендэ гарэп-фарсы алынмалары 136
3.1.1. 20 нче еллар татар теленде генэ очрый торган гарэп-фарсы алынмалары 139
3.1.2. 30 нчы елларга кадэр татар теле лексикасыньщ актив катламын тэшкил иткэн гарэп-фарсы сузлэре 148
3.1.3. XX гасырныц беренче яртысы дэвамында кулланылышта булган гарэп-фарсы сузлэре 154
3.1.3.1. Гарэп, фарсы теллэреннэн турыдан-туры кабул ителгэн алынмалар...156
3.1.3.2. Гарэп-фарсы алынмаларыннан ясалган сузлэр 171
3.2. Татар телендэ рус-европа алынмалары 195
3.2.1. Татар теленэ Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус сузлэре... 199
3.2.1.1. Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус сузлэренец лексик- семантик теркемнэре 199
3.2.1.2. Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус алынмаларында фонетик узгэрешлэр 202
3.2.2. Татар теленэ 30 нчы елларда кабул ителгвн рус-европа сузлэре 204
3.2.3. Татар теленэ 40 нчы елларда утеп кергэн рус-европа сузлэре 213
3.2.4. Рус-европа алынмаларыннан ясалган сузлэр 219
3.2.4.1. Рус-европа алынмаларыннан аффиксация юлы белен ясалган сузлвр 220
3.2.4.2. Кушма сузлэр составында рус-европа алынмалары 224
3.3. Булек буенча нэтижэлэр 227
Йомгак 230
Библиография 240
Чыганаклар 256
Шартлы кыскартулар 257
Введение к работе
Эдэби теллернец лексикасы хэзерге халэтендэ кинэт кенэ барлыкка килмэген. Аныц формалашу процессы гаять озын Ьэм катлаулы юл уткан. "Сузлэр тарихы - этимологиялэр тарихы гына тугел, бэлки аларныц тел Ііем жэмгыять тарихындагы хэрэквте дэ ул" [Будагов Р.А., , с. ]. Ьэрбер телнец сузлек байлыгын ейрэну бик эпэмиятле, ченки hep суз - халык тормышыныц шапите, ядкэре, дэлиле, ул узе белдергэн тешенчэсе мепимрэк булганга эпэмиятле. Берсе икенчесен тулыландыра-тулыландыра, сузлэр бергэлэп халыкныц тешенчэлэр системасын барлыкка китерэлэр, телнец сузлэр жыелмасы кицрэк пэм терлерэк булган саен, алар халык тормышын тулырак чагылдыралар.
Татар эдэби теленец лексикасы турында шактый хезмэтлэр язылган. Алар арасында аерым теркем сузлэрне тикшеругэ, теге яки бу чорда яшэгэн язучылар телен, аларныц аерым эсэрлэренец тел-стиль, лексик-семантик узенчэлеклэрен ачыклауга багышланганнары аеруча куп. Лексикага караган хезмэтлэрнец купчелегендэ, нигездэ, эдэби эсэрлэрнец телен ейрэну белэн чиклэнэлэр, аларда тулаем бер чорньщ лексик системасын тасвирлау максат итеп куелмый. Шулай да хэзерге заман татар теле лексикасын тикшеругэ яки аныц билгеле бер еллар арасындагы усешенэ гомуми характеристика биругэ багышланган берничэ хезмэт булуын билгелэп утэрге кирэк (Бурнашева С.А., ; Мехиярова Р.Х., h.6.). Бу нисбэттэн татар теле тарихын борынгы чорлардан алый ейрэнгэн галим В.Х.Хаков хезмэтлэре игътибарга лаек. Ул узенец тикшеренулэрендэ татар теленец пэр усеш этабындагы лексик мэсьэлэлэрен яктыртуга да эпэмият бирэ. Шулай да эле татар лексикологиясе фэне лексиканыц барлыкка килу, формалашуыннан алый бугенге кенгэ кадэр усеш тарихын язу очен барлык материал тупланып бетте дип эйтудэн ерак тора. Бу хел иц элек лексикологиянец узенчэлеклэренэ бэйлэп ацлатыла.
Башка тел фэннэреннэн аермалы буларак, лексикология бик зур кулэмдэ тикшерену объектлары белэн эш итэ. Гомум халыкка анлаешлы булган эдэби телдэ генэ дэ уннарча мец суз бар. Э инде махсус і« терминология Ьэм терле атамалар да исэпкэ алынса, бу сан йезлэрчэ мецго житэ, эле аларныц саны пэрдаим узгэреп тэ тора. Эдэби телдэ кузэтелгэн ул узгэрешлэр тел белгечлэре пэм жэмэгатьчелек тарафыннан зур кызыксыну белэн кабул ителэ. Шулай да, телнец грамматик тезелеше белэн чагыштырганда, эдэби теллэрнен лексикологиясе аз ейрэнелгэн елкэлэрнец берсе булып кала бирэ. Соцгы 1Щ елларда бу хэлне тезэтугэ омтылышлар була башлады. Лексиканыц куп кенэ катламнарын монографик тикшеругэ багышланган диссертациялэр язылды пэм язылып килэ. Лексикологиядэ телнец сузлек составы узгэру пэм усу юлларын ейрэну куп кенэ белгечлэрнец игътибарын тарта. Ьэрбер телнец лексикасы дайми рэвештэ узгэреп тора. Лексикадагы сизелерлек узгэрешлэр аныц яца сузлэр белэн тулылануы хисабына да бара. Э алар исэ, зарурлыктан чыгып, терле юллар белэн ясалалар яисэ башка теллэрдэн кабул ителэлэр.
Рус тел белемендэ лексиканыц усеш проблемалары Е.Э.Биржакова, Р.А.Будагов, Л.А.Булаховский, С.И.Ожегов, Л.И.Рахманова, Ю.С.Сорокин, М.И.Фомина, Н.М.Шанский h.6 кебек куренекле галимнэрнец хезмэтлэрендэ чагылыш таба. Г.Х.Ахунжанов, Г.Х.Эхэтов, З.М.Вэлиуллина, Ф.Э.Ганиев, Ф.Г.Гарипова, Д.Б.Рамазанова, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, Д.Г.Тумашева, Ф.С.Фасеев h.6. (фамилиялэр алфавит тэртибендэ бирелэ) хезмэтлэрендэ татар теле лексикасыныц терле катлам байлыклары (терминология, ономастика, фразеология, диалектология h.6.) ейрэнелгэн. Татар теле тарихы мэсьэлэлэре И.А.Абдуллин, М.И.Эхмэтжанов, Р.Г.Эхмэтьянов, М.Н.Ногман, А.Х.Нуриева, Ф.М.Хисамова, В.Х.Хаков h.6. хезмэтлэрендэ жентеклэп тикшерелгэн. Бу елкэлэрдэ эзлэнулэр эле дэ дэвам итэ.
Татар теле лексикасыныц чит телдэн кергэн сузлэр хисабына тулылануына килгэндэ, бу проблема татар тел белемендэ шактый тулы ейрэнелгэн: Э.М.Ахунжанов ( ), Г.С.Эмиров ( ), И.Ш.Эухэдиев ( ), С.А.Бурнашева ( ), Й.А.Вэлитова ( ), М.И.Мэхмутов ( ), М.З.Зэкиев h.6. хезмэтлэре Ьэм аларныц терле елларда басылган мэкалэлэре элеге проблеманы яктыртуга багышланган. Соцгы елларда татар телендэ гарэп, фарсы, рус-европа алынмаларыньщ татар телендэ тоткан урынын билгелэуне максат итеп куйган куп кенэ диссертациялэр язылды. Мэсэлэн, А.Шэрэфетдинова ( ), И.Сиражиев ( ), Э.Федорова ( ), Г.Мегътэсимова ( ) h.6. хезмэтлэре игътибарга лаек.
Алда санап утелгэн авторлар Ьэм аларныц хезмэтлэре татар теле лексикасын ейрэнугэ зур елеш керттелэр, шулай да бу елкэдэ куз уцыннан читтэ калган куп кенэ проблемалар бар эле. Шундыйлардан, терле тип сузлеклэрдэге, шул исэптэн тел яшэешенец билгеле бер чорындагы актив сузлек составын ачык чагылдырган татарча-русча сузлеклэрдэге фактик материалны монографик тикшеругэ багышланган хезмэтлэр юк диярлек. Бу нисбэттэн Э.Юсупованыц XIX гасыр татар сузлеклэрен тикшеругэ багышланган хезмэтлэрен уцай тэжрибэ буларак билгелэп утэргэ мемкин.
Хезмэтнец максаты. Бу эшнец теп максаты татарча-русча сузлеклэр материалы буенча XX гасырныц беренче яртысындагы татар теле лексикасын комплекслы итеп тикшеру, лексик составыныц усеш тенденциялэрен билгелэудэн гыйбарэт.
Татар теле тарихында XX гасырныц беренче яртысы бары тик билгеле бер дэрэжэдэ генэ шартлы "чик"не тэшкил итэ: гасырлар Ьэм аларныц аерым елешлэре белэн билгелэнэ торган тел усеше "чор"ларыныц шартлы булуыннан чыгып Караганда, ул тарихи яктан ачыграк куренеп тора. Сэяси яктан, бу - революциялэр дэвере, колхозлашу чоры, шэхес культы, Беек Ватан сугышы еллары... - нче еллар - Россия тарихында эЬэмиятле этап, зур юктимагый-икътисадый узгэрешлэр дэвере, халык хужалыгын узгэртеп кору вакыты. Икътисадый Ьэм юктимагый процессларга китеруче сэяси вакыйгалар бу чорда куп санлы Ьэм киц колачлы. Эдэби телнен сузлек составында барган узгэрешлэр бу куренешлэрне ачык чагылдыра.
Кешелек тарихында беренче социалистик дэулэт барлыкка килу Ьэм усэ башлау татар теле лексикасыныц да алга таба кызу темплар белен яцару Ьэм узгэруенэ сэбэп була. Яна матди, ижтимагый Ьэм рухи тормыш шартларында татар теленец сузлек составы да кузгэ куренеп усэ башлый. Аньщ сузлек байлыгы, тормышныц терле елкэлэрендэ барган яца куренешлэр кебек ук, сизелерлек арта: юктимагый-сэяси, икътисадый, фэнни, техник Ьэм кенкурештэге яца куренешлэр яца атамалар талэп итэ. Татар теле лексикасыныц бу чордагы усешен билгелэуче теп тенденция - барлык гамэлдэ булган лексик чараларны, нинди чыганактан булуларына карамастан, берлэштерудэн гыйбарэт. Татарча-русча сузлеклэрдэ бу тенденция нэтижэлэре аеруча ачык Ьэм тулы чагылыш таба.
Узган гасырныц беренче яртысында барлыгы 8 татарча-русча сузлек денья курэ: М.Юнысов сузлеклэре (Казан, , ), С.-М.Ганиев сузлеге (Баку, ), Н.Ф.Катанов (Казан, ), С.Рахманколый (Казан, ), И.П.Березгин (Уральск, ) Ьэм авторлар коллективы тарафыннан тезелеп, Казанда басылган , , нче елгы сузлеклэр. Бу хезмэтлэр терле елларда, терле авторлар тарафыннан Ьэм терле жирлэрдэ басылганнар, аларныц кулэмнэре дэ терлечэ. Шуца курэ татар теле лексикасыныц билгеле бер чордагы торышын тикшеру ечен, , , , нче елгы сузлеклэр теп чыганаклар итеп алынды. Болай эшлэу узен акларга тиеш, ченки тарихтан мэгълум булганча, тикшерелэ торган чор, алда санап утелгэн узгэрешлэрдэн тыш та, татар халкы тормышында аеруча тирэн эз калдырган вакыйгаларга бай була: бу елларда татарлар еч тапкыр язу алыштыралар. Иц элек татар теленэ бик ук яраклаштырылмаган гарэп язуы кулланыла (бу чор елгы сузлектэ чагылыш таба). нче еллар башында гарэп язуын татар теленэ яраклаштыру мэсьэлэсе кузгатыла. Гарэп язуына кайбер узгэрешлэр кертелгэннэн соц, елгы сузлек денья курэ, анда хэтта гарэп сузлэре дэ фонетик принцип белэн бирелэ. Латин язуына кучугэ, елгы сузлек басыла. Кириллица нигезендэ тезелгэн татарча-русча сузлек Беек Ватан сугышы, аннан соцгы хужалыкны торгызу еллары мешэкате белен озак чыга алмый тора, ул бары елда гына пейда була. Бу вакыйгалар телнец усешене де йогынты ясамый калмаганнар. Шунлыктан тикшереле торган чорда татар теле лексикасыныц усеше, санап утелгэн сузлеклэрнец басылу елларына бейле рэвеште, ечкэ булеп каралды: нче еллар, нчы еллар пэм нчы еллар лексикасы.
Лексикология фэненде телнец сузлек составы усешендэ ике юл билгелэнэ: 1) дайми рэвеште теп сузлер составын тулыландыру, 2) чит теллэрдэн сузлэр алу.
Телнец теп сузлэре эдэби телнец нигезен тешкил итеп кене калмый, шул ук вакытта сузьясалышы ечен бай чыганак булып та хезмет ите. Н.М.Шанский фикеренчэ, рус теленец теп сузлек байлыгыныц % -ын ясалма сузлэр тэшкил ите [Шанский Н.М., , с. ]. Татар теле буенча мондый статистик мэгълуматлар булмаса да, татар теленде сузьясалыш мэсьэлелерен жентеклеп ейренгэн галим Ф.Э.Ганиев хезмэтлерене таянып, татар теленец дэ сузьясалыш мемкинлеклэре гаять зур булуын, шул исептэн татар теленец уз сузлереннэн де бик куп санда ясалма сузлэр барлыкка килуен ассызыкларга була. Татар теленец дэ теп сузлек байлыгы зур кулэмдэ ясалма сузлердэн гыйбарэт.
Татарча-русча сузлеклэрде, гадеттэ, билгеле бер чорныц аралашуда иц кирэкле сузлэре урын ала. Алардан тикшереле торган дэвердэ терки-татар нигезлереннэн терле кушымчалар ярдэмендэ исемнэр, сыйфатлар пэм фигыльлэр ясалуын курергэ мемкин. Синтаксик юл белен сузлер ясау да активлаша. Бу чорда абстракт мегънэле сузлер, терле корал-жайланмаларны атаучы беремлеклэргэ ихтыяж зур булганлыктан, шундый эчтэлектэге исемнэр куплэп ясалган.
Тикшерелгэн чорда татар теленец уз чараларын кулланып, рус сузлэре урнэгендэ суз ясау да (калькалаштыру) бик киц тарала.
Узган гасырныц беренче яртысындагы едэби телнец сузлек составында, бугенге кон кузлегеннэн Караганда, диалекталь сузлэр дэ шактый курено.
Татар теленец лексик составы усешендэ сузьясалышы Ііем диалектларныц гына тугел, е телдэ моца кадэр кулланылышта булган берэмлеклорнец мэгънв эчтелеге кицею яки тараю да уз ролен уйнаган. Бу юл белен де телнец лексикасында узгерешлер барлыкка килген.
Башка теллэр белен терле бэйлэнешлерге керу туган тел язмышында, аныц hep тарихи усеш дэверенде хелиткеч эз калдыра. Бу - телнец лексик составы артуда бэхэссез чыганакларныц берсе. Тикшереле торган чорда татар теле чит телнец езер лексемалары хисабына да баеган. XX гасырныц беренче яртысындагы татар теленде ике тердеге алынмалар зур урын тота: 1) гареп-фарсы сузлере нем 2) рус-европа алынмалары. Эмма бу ике тер алынмаларныц тоткан урыны ярты гасыр девамында узгере бара: гасыр башында алынмалар арасында гареп-фарсы сузлере зур купчелекне тешкил иткен булып ( нен артык беремлек), рус сузлере бик аз теркелсе (сузлекнец 0,7 % ы); нчы елларда алар сан ягыннаы бер дерэжеде, хетта аерым беремлеклер узара синонимнар булып та йерилер. нчы еллар лексикасында исе гареп-фарсы алынмаларыныц бик нык узлешкеннере гене кала, е зур купчелек исе искерген сузлер ретене куче, аларны татар теленец уз чаралары белен ясалган сузлэр яисе рус-европа сузлэре алыштыра.
Алынма лексиканы лексик-семантик билгелэре буенча тематик теркемнэргэ булеп тикшеру уцышлы. Бу алым алынмаларга кайсы олкэлэрдэ ихтыяж зур булуын ачыкларга ярдем ите, е рус-европа алынмаларына килгенде исе, моныц тагын бер епемиятле ягы бар - бу буленешке карап, тикшерелген чорда жомгыятьнец кайсы елкелеренде узгерешлер кубрек барганын белеп була. Шулай итеп, XX гасырныц беренче яртысында гамелдэ булган гареп-фарсы алынмалары кубрек зат, аныц тышкы пом эчке халете, табигать куренешлере, дини ышанулар, тормыш-кенкуреш, мегариф белен бейле сузлер булса, рус-европа сузлэре жэмгыять тормышындагы кискен узгэрешлэр белен берге килеп кере, шунлыктан алар ижтимагый-сеяси, икътисадый, фэн-техника h.6. елкэлэрдэ туган яна куренешлэрне атыйлар. Алынмалар арасында, гадэттэ, абстракт тешенчэлэрне белдеруче берэмлеклэр куп була, эмма яна предметлар белэн бергэ конкрет мэгънэле сузлэр де куплеп утеп керэ. Гарэп-фарсы сузлэренец татар теленэ утеп керує тикшерелэ торган чордан куп элек башланган, шунлыктан алардан татар теле чаралары белэн яна сузлэр дэ куп ясалу табигый. Рус-европа берэмлеклэре дэ татар телендэ чагыштырмача тиз узлэшеп китэлэр, - нчы елларда инде алар да телнец сузьясалыш процессында катнаша башлыйлар.
Алда эйтелгэннэрдэн чыгып, телнец лексик составында бара торган узгэрешлэрне ачыклау очен, хезмэттэ тубэндэге бурычлар билгелэнде: татарча-русча сузлеклэр тарихын кузэту;
- чыганакларны (татарча-русча сузлеклэрне), фактик материалны анализлау;
- тикшерелэ торган чорда татар теле лексикасыньщ теп усеш тенденциялэрен билгелэу;
- лексиканыц эчке ресурслар хисабына усу юлларын ачыклау; тикшерелэ торган чорда актив булган сузьясалыш ысулларын барлау; эдэби телдэ диалекталь лексиканыц тоткан урынын тикшеру, аларга тематик, семантик анализ ясау; структур калькаларны ачыклау; сузлэрнец мэгънэлэре кицэю Ьэм тараюга бэйле узгэрешлэрне кузэту;
- чит теллэрдэн кергэн сузлерне туплау; аларныц лексик-семантик теркемнэрен аерып чыгару; алынмаларныц татар теле тарафыннан фонетик Ьэм морфологик узлэштерелешен кузэту; алынма берэмлеклэрнец сузьясалыш процессында катнашуларын барлау; жэмгыятьтэ барган кискен узгэрешлэрнец гарэп-фарсы Ьэм рус-европа алынмалары язмышына, аларныц телдэге тоткан урыннарына тээсирен ачыклау. XX гасырныц беренче яртысындагы татар эдэби теле лексикасын ейрэну очен чыганак итеп алынган , , , нче елларда чыккан сузлеклэрнец легатьлеклэрендэ мецнэн алып мецгэ кадэр суз теркэлгэн. Тикшерену объектыныц катлаулылыгын исепкэ алып, хезмэтте татар теле лексикасыныц билгелэнгэн чорда усеше турында кузаллау тудыру бурычы куелды. Сузлек составыныц усеше гомуми рэвештэ, фэкать сузлеклэргэ нигезлэнеп кенэ каралды, аерым язма истэлеклэргэ, язучыларга « І М эдэби агымнарга хае сузлек составына характеристика биру куздэ тотылмады. Тикшерену методлары Ьэм алымнары. Узган гасырныц беренче яртысындагы татар теле лексикасын татарча-русча сузлек материаллары буенча комплекслы анализлау максаты белэн, тикшерену барышында тубэндэге метод Ьэм алымнардан файдаланылды: сузлеклэрне тикшереп анализлаганда - тасвирлама; лексик материалны терле яклап системалы рэвештэ тикшергэндэ - лексик-семаптик Ьэм тарихи-этимологик; яна сузлэр Ьэм мэгънэлэрне анализлаганда, алынма лексика мэсьэлэрен Караганда -чагыштыру; кайбер статистик мэгълуматларны жыю очен санау методлары кулланылды.
Эшнец методологик нигезе Иэм теоретик базасы. Диссертациянец методологик нигезен Ьэм теоретик базасын Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов кебек тюркологлар, Р.А.Будагов, Н.М.Шанский, Е.А.Биржакова, В.П.Берков, Н.С.Валгина, Ю.С.Сорокин, Д.Н.Шмелев, Л.А.Булаховский, М.И.Фомина h.6. кебек куренекле рус галимнэре, татар тел белеме фэне усешенэ зур олеш керткэн Л.Ж елэй, Д.Г.Тумашева, М.З.Зэкиев, Ф.Э.Ганиев, Р.Эхмэтьянов, Ф.С.Сафиуллина, Ф.М.Хисамова, Г.Ф.Саттаров, В.Х.Хаков, Ф.Ю.Юсупов, Р.А.Юсупов h.6. галимнэрнец хезмэтлэре тэшкил итэ.
Эшнец фэнни яцалыгы. Диссертациянец фэнни яцалыгы татар тел белемендэ XX йезнец беренче яртысындагы татар теле лексикасын беренче тапкыр татарча-русча сузлеклэр буенча тикшерудэн гыйбарэт. Хезмэттэ узган гасырныц - нче елларында басылган татарча-русча сузлеклэргэ жентекле тасвирлама бирелэ; сузлеклэрдэге фактик материалга нигезлэнеп, билгелэнгэн чорда татар теле лексикасыныц усеш юллары ачыклана; телнец уз сузлэре катламыныц баю юллары кузэтелэ; гарэп-фарсы сузлэренец лексик-семантик теркемнэре тикшерелэ, аларныц революциягэ кадэр Ьэм аннан соц татар теле лексикасында тоткан урыннары билгелэнэ; татар теленэ рус теленнэн Ьэм рус теле аша Европа теллэреннэн сузлэр керу узенчэлеклэре тикшерелэ, аларныц узлэштерелешендэ фонетик, морфологик закончалыклар билгелэнэ; алынма лексиканыц татар теле чаралары белэн яца сузлэр ясауда катнашулары тикшерелэ.
Эшнец теоретик Ьэм гамэли эЬэмияте. Диссертациянец теоретик эЬэмияте аныц тикшерену предметы Ьэм объектларыныц меЬимлеге белэн билгелэнэ. Хезмэт татар телен, аныц тарихи Ьэм хэзерге лексикологиясен тикшеругэ, лексикография тарихына билгеле бер ©леш кертэ. Диссертация материаллары фэнни тикшерену максатларында беренче тапкыр
кулланылалар. Хезмэт килэчэктэ терле тип сузлеклэрне тикшерудэ, телнец аерым бер чорда сузлек байлыгы усешен ейрэнгэндэ урнэк буларак файдаланыла ала, тикшерену барышында жыелган кайбер материаллар татар лексикографиясе тарихын язганда ярдэм итэргэ мемкин; эштэге фактик материал шулай ук югары уку йортларында тарихи лексикология, хэзерге татар теле лексикологиясе фэннэреннэн лекциялэр укыганда Ьэм татар лексикографиясе, аныц тарихы буенча махсус курслар очен чыганак буларак кулланыла ала.
Эшнец апробациясе. Тикшерену нэтижэлэре фэнни мэкалэ рэвешендэ донья курде. Диссертациянец топ нигезлэре Казан дэулэт унверситетыныц - еллардагы Ьэм Казан дэулэт педагогия университетыныц - еллардагы фэнни йомгаклау конференциялэрендэ, "Мирза А.Казем-бек и отечественное востоковедение" (Казан, ), "Терки теллэрдэ сузьясалышы" (Казан, ) Ьэм "Филологическая наука в XXI веке: взгляд молодых" (Мэскэу, ) Бетенроссия фэнни конференциялэрендэ яктыртылды.
Эшнец структурасы. Диссертация кереш, еч булек, йомгак, кулланылган эдебият Ьэм чыганаклар исемлегеннэн тора. Беренче булектэ XX гасырныц беренче яртысында басылган татарча-русча сузлеклэр тикшерелэ. Икенче булек татар теле лексикасыныц уз жирлегендэ усу мэсьэлэлэрен яктыртуга багышлана. вченче булек татар телендэге гарэп-фарсы пэм рус-европа алынмаларын анализлауны куздэ тота.
Хезмэттэ сузлеклэрдэн тупланган берэмлеклэр мисал итеп китерелгэндэ, тубэндэге искэрмэлэр кузэтелэ:
- бер генэ хезмэтне тикшеругэ багышланган булекчэлэрдэ мисаллар чыганак сузлектэге графикада пэм аерым очракларда квадрат жэялэр эчендэ хэзерге язуда да бирелде, янында тугэрэк жэя эчендэ сузлектэге бит саны курсэтелде. Мэсэлэн, J JJ [тугу] - осетр ( ). Мисаллар сузлектэ теркэлгэн тэртиптэ урнаштырылды;
- билгелэнгэн чордагы татар теле лексикасын гомуми рэвештэ тикшеруне куздэ тоткан булекчэлэрдэ (берничэ терле графика кулланганда, эшнец кулэме зурга киту ихтималын куздэ тотып) сузлектэге язылышны саклау момкин булмады. Андый очракларда мисаллар хэзерге язуда теркэлде пэм чыганакныц елы, сузлектэге бит саны шулай ук жэя эчендэ курсэтелде, мэсэлэн, ялгаш -корыто ( , 6. ; , 6. ; , 6. ). Бу очракта сузлэр хэзерге алфавит тэртибендэ бирелде.
