Содержание к диссертации
Инеш 4
I булек. Тел гилемендэ якгы?лык исемдэрзе ейрэнеу проблемалары
1.1. Лингвистикала яцгызлык исемдэрзе ейрэнеузен. торошо 10
1.2. Кеше исемдэренец тэбигэте Іізм асылы 22
1.3. Башкорт телендэге исемдэрзец семантик нигезе 30
II булек. Хэ?ерге башкорт телендэге исемдэрзен. кулланылыш йышлыгы
2.1. Башкорт телендэге ир-ат пэм катын - кыз исемдэренец усеш тенденциялары 42
2.2. Исемдэрзец кулланылыш йышлыгына сагыштырма анализ (вфе, Салауат, Сибай калалары Иэм Ейэнсура районы материалы бу йынса) 63
2.3. Теп башкортгаилэлэрендэ исем Иайлау мотивы 75
2.4/Катнаш гаилэлэрзэ кулланылган исемдэр 85
III булек. Башкорт телендэге исемдэрзен структур узенсэлектэре Г1эм дерес язылыш мэсьэлэлэре
3.1.Хэзерге башкорт телендэге исемдэрзеи дерес эйтелеше пэм язылышы 119
3.2. Хэзерге антропонимдарзын япалышы 128
Ьыгымта 139
Библиография 146
ТСушымта 156
Введение к работе
Тикшеренеузен актуаллеге.
Телден лексик системапында айырым бер категория булып торган кеше исемдэрен терле аспектта гилми ейрэнеу мэсьэлэпе дейем дейем тел гилеме есен актуаль ґіанала. Ул яцьі Ьэм мегіим йунэлештэрзен берепенэ эйлэнде. Кеше исемдэренэ бэйле мэсьэлэлэрзе тикшереу теоретик Иэм практик йэпэттэн зур ЭПЭМИЭТКЭ эйэ.
Кеше исемдэре халыктыц мэзэниэте, йолалары, гереф-гэзэттэре, менталитеты, традициялары, кенкуреше, уй-караштары менэн тыгыз бэйле. Уларзы ейрэнеу халыктыц тарихын, зтнографиягіьш тикшереуселэр есен эпэмиэтле.
Антропонимдар озайлы тарихи юл уткан. Боронго шэжэрэлэрзэ осраган кайпы бер исемдэр хэзерге вакытта бетенлэй кулланылмай. Антропонимик лексика телден. пузлек составында айырым бер урын алып тора. Ул, нигеззэ, уртаклык исемдэрзэн килеп сыккан, ускэн, камиллашкан. Йэмгиэттэге узгэрештэргэ, кешелэрзен зауыктарына карап, искелэре кулланыштан бетенлэй тешеп кала, уларзыц урынына яцылары барлыкка килэ. :
Антропонимик лексиканын йэшэйешенэ ижтимаги, психологик, биологик, физиологик факторзар за зур йогонто япай. Янгызлык исемдэрзэ мэгэнэуи функцияга Караганда, атау функцияпы едтенлек итэ. Исем кешегэ аралашыу процесында мерэжэгэт итеу, ендэшеу есен кэрэк. Кеше исемдэре ошо нигеззэ барлыкка килеп, пунычан бер кешене икенсе кешенэн айырыу есен хезмэт иткэн тамга, билдэ булып киткэн. Исемдец ошо ендэшеу Иэм кешелэрзе бер-береПенэн айырыу функцияНы беренсе планда тора. Дейем алганда антропонимдар тел законына бэйле, эммэ шул ук вакытта эске иер законлылыкка ла эйэ.
Диссертацияла каралган проблемалар башкорт тел гилемендэ лэ актуаль Нанала, сенки башкорт тел гилемендэ айырым калаларза, райондарза кулланышта булган кеше исемдэре синхрон Иэм диахрон планда, статистик методты кулланып беренсе тапкыр тикшерелэ.
Тикшеренеузен. объекты итеп 0фе, Салауат, Сибай калалары Иэм Ейэнсура районында кулланылган кеше исемдэре алынды. Был калаларзы Иэм районды Найлаузын, сэбэбе шунда: 0фе, республикабыззык баш калаНы буларак, узенец бай тарихы менэн, башкорт халкыныц мэзэни Иэм гилми узэге буларак иггибарзы йэлеп итте. Был каланыц антропонимик системаИы лингвистик, шулай ук экстралингвистик факторзар йотонтоИонда, узенен эске закондары буйынса йэшэй Иэм усэ. Ошо узгэреш, урештэр диссертацияла кузэтелде.
Салауат - сагыштырмаса йэш кала исэплэнэ. Уга 1948 йылда нигез Иалынган. Хэзерге вакытта был куп миллэтле яны кала. Был кала мисалында башкорттарзык башка миллэт кешелэре менэн аралашыуы исемлеккэ ни рэуешле тэьдир итеуен кузэтергэ мемкин.
Ул ти? калкып сыккан кала буларак, унын. исемлеге лэ Сибай Иэм Ейэнсура башкорттарынын. исемлегенэн бер ни тиклем айырыла. Ошо йэИэттэн Салауат калаНынын. исемлеген тикшереу зэ меИим тип табылды.
Сибай калапында башкорттарзын Иан буйынса куберэк булыуы, тирэ-як башкорт ауылдары кешелэре исэбенэ усеуе лэ уныц исемлегенэ йогонто яИай.
Ейэнсура районы, кеньяктагы башкорт райондарынын берепе буларак, игтибарзы йэлеп итте. Элбиттэ, унын исемлеге естэ паналып уткэн кала башкорттарынын исемлегенэн айырыла. Был хэл сагыштырмаса анализ япаганда асык куренде.
0фе, Салауат, Сибай калаларынын пэм Ейэнсура районынын исемлегенэ ошога саклы бер тапкыр за лингвистик пэм статистик анализ япалмаган, был да хезмэттен, актуаллеген арттыра.
Тикшеренеузен максаты пэм уны асыу юлдары Хезмэттен теп максаты итеп 0фе, Салауат, Сибай калаларынын пэм Ейэнсура районынын 1970, 1980, 1990 пэм 2000 йылдарзагы башкорт исемлегенен составын, кулланылышын, усеш тенденцияларын асыклау, сагыштырма анализ япау, катнаш гаилэлэрзэ (икеїіенен берепе башкорт булган) исем пайлау, кеше исемдэренен вариантлыгы пэм уларзын транслитерация мэсьэлэлэре алынды. Хезмэттэ куйылган максатка ярашлы рэуештэ тубэндэге мэсьэлэлэрзе хэл итеу куз унында тотола:
— вфе, Салауат, Сибай калалары пэм Ейэнсура районынын исемлеген синхроник пэм диахроник планда тикшереу;
— Башкорт ир-егет пэм катын-кыз исемдэренен кулланыу йышлыгын билдэлэу. Статистик материалдарга таянып, исемлектен удешендэ милли, тарихи, ижтимаги пэм башка терле факторзарзын йогонтопон Kyph9Tey;
— Тикшерелгэн осорза кулланылган исемлектен дейем составын, кулланылыш йышлыгын билдэлэу;
Был ее каланын исемлегенэ сагыштырма анализ япау, кеше исемдэренец усеш тенденцияларын курпэтеу.
Тикшеренеузэ кулланылган методтар пэм ысулдар Тикшерелгэн пэм тупланган материалдыц кулэменэ, характерына ярашлы рэуештэ сагыштырма пэм статистик ысулдар кулланылды.
Тикшеренеузец сытанактары 0фе, Салауат, Сибай калалары пэм Ейэнсура районынын 1970, 1980, 1990 пэм 2000 йылдарзагы ЗАГС язмалары (тыуыу турапындагы таныклык) диссертацияныц теп сыганагы булып тора. Теп башкорт пэм катнаш гаилэлэрзэге (гаилэлэ 6epehe башкорт икенсепе башка миллэт кешепе булган) исемдэр алынды. "Кулланылышта пассив булган исемдэр зэ лингвистик планда, ейрэнелде лэкин, улар бетэпе лэ кушымталагы таблицаларза сагылыш тапманы.
Эштен гилми яиылыгы
Антропонимдарзын узгэрешенэ йогонто япаган терле факторзарзы куз уцында тотоп, билдэле бер вакыт эсендэ конкрет кала, райондарзыц башкорт исемлеген монографик планда тикшереу тэуге мэртэбэ башкарыла.
0фе, Салауат, Сибай калапы пэм Ейэнсура районындагы кеше исемдэренец динамикаїїьі тулыИынса курпэтелде. "Катнаш гаилэлэрзэ исем пайлау мотивтары ентеклэп каралды. Был статистик мэглумэттэр таблица формапында кушымтала бирелде.
Практик эпэмиэте
Тикшеренеузен пеземтэпе башкорт пэм башка терки халыктарыныц антропонимдарын артабан ейрэнеузэ кулланылырга, уларзын йэшэйешенэ ниндэйзер кимэлдэ йогонто япарга мемкин. Алынган Иеземтэлэр кеше исемдэренек милли пузлеген тезегэндэ лэ ышаныслы матди нигез булып торасак. Шулай ук был хезмэт ЗАГС хезмэткэрзэренен кендэлек эшендэ лэ, бигерэк тэ исемдэрзе деред языу, урыдса транслитерация япау есен фай?алы булыр, тип ышанабыз.
Хезмэттеи тезелеше Диссертация инеш елештэн, ее булектэн, йомгаклау, библиографиянан пэм кушымтанан тора.
Хезмэттеи Ьеземтэлэрен пынап карау
"Межкультурная коммуникация: к проблеме формирования толерантной языковой личности в системе вузовского и школьного лингвистического образования" (Уфа, 2001) исемле гилми-практик конференцияла "Личное имя как носитель этнокультурной информации" тигэн доклад менэн сыгыш япалды. Шулай ук Республика ЗАГС хезмэткэрзэре есен айырым райондар буйынса материалдар эзерлэп бирелде.
Диссертацияныц теп пыгымталары, кузэтеузэр тубэндэге мэкэлэлэрзэ донъя курзе:
1. "Иай?а he?, Зэлифэлэр, Кинйэлэр, Арыдландар. // Агизел. 2001, № 6.-184-187 - се биттэр
2. Окшаганын пайлап алыгыз. // Башкортостан укытыусыИы. 2001, №3.-56 -сы бит
3. Кеше исемдэрен ейрэнеузен. кенузэк мэсьэлэлэре // Башкортостан укытыусыпы. 2002, № 3. - 38-40 - сы биттэр
4. Актуальные проблемы башкирской антропонимии // Ядкяр. 2001,№4.-С.26-28.
5. Мир животных в личных именах башкир // Язык и литература в межкультурной коммуникации народов Евразии. - Уфа, 2002. -С.184-185.
6. "Катнаш гаилэлэрзэге исемдэр // Шоцкар. 2003, № 5. - 35-36 -сы биттэр.
7. "Катнаш гаилэлэрзэ кулланылган исемдэр // Башкирская филология. История, современность, перспективы. - Уфа, 2005. - С.55-57.
8. Кеше исемдэрендэ вариантлылык // Башкирская филология. -Уфа ,2005.-С. 181-184
