Содержание к диссертации
Введение
Боби І. Чрнишинхри шахсй 30
Боби II. Шаклхои энклитикии чонишинхри шахсй 143,
Боби III. Чрнишинхри нафсй 214
Боби IV. Чрнишинхри саволй 254
Боби V. Чрнишинхри ишоратй 281
Боби VI. Чрнишинхри таъинй 320
Боби VII. Чрнишинхри номуайянй ва манфй 339
Боби V III. Муносибати чонишинх,о бо дигар хдссахри нутк , 358
Хулосахр 398
Фехристи манобеъ ва осор 406
Фехристи ихтисорот 433
- Чрнишинхри шахсй
- Шаклхои энклитикии чонишинхри шахсй
- Чрнишинхри номуайянй ва манфй
- Муносибати чонишинх,о бо дигар хдссахри нутк
Введение к работе
Проблемаи чонишинхо дар забоншиносй аз масаъалахои мухим хисоб мешавад. Он пахлухри мухталиф дошта, иддае аз масьалахрро фаро мегирад, ки бе шарху эзохи онхр табиати калимахри мазкур ва хусусияти онхрро муайян кардан душвор аст. Х ама масьалах,ои чонишинхо хеле мухим буда, тадкики онх,о на танхо дар худуди забонхри алохида, балки дар забоншиносии умумй низ актуалй мебошад.
Дар рисола шархи хусусияти чонишинхр аз истилохи онх,о шуруъ шудааст, чунки ном баёнгари вокеияти предмету ходисахои олами хастй буда, шинохти онхр аз номашон шуруъ мешавад.
Истилохи чонишин дар забони точикй тарчумаи тахтуллафзии калимаи местоимение мебошад, ки он дар навбати худ аз калимаи лотинии pronomen юнонии anti-onymia тарчума шуда, х,ануз дар давраи атика ба гурух,и калимах,ое мансубият дошт, ки онх,о ба чри исмх,о истеъмол мешудаанд. Баъдхо забонши-носон дар забонх,ои мухталиф истилохоти pronomen (франсавй), pronoun (анг-лисй), pronomini (финй) ва ё тарчумаи онро дар русй "местоимение", дар мачорй nevmas, немисй Furwort, х,индй sarva-nama [142.25-26], точикй "чонишин" барон ин гурухи калимахо хамчун ном интихоб кардаанд. Ба ин маънй, чонишинхо дар забонх,ои чудогона бо истилохдои гуногун зикр шаванд хам, онх,о асосан як хусусияти ин калимах,оро инъикос мекунанд: мефахдюнанд, ки чонишинхо хамеша бар ивази исмхо ва умуман х иссах,ои номии нутк, истеъмол мешаванд. Дар ин чо х,оло фак,ат хдминро мегуем, ки истилохи ч,а иш-иин дар забони точикй таърихи дурудароз надорад, чунки дар аввалин дас-турх ои забони точикй, ки дар мукаддимаи як і;атор фарх ангх,ои Асри Миёна дарч гардидаанд, чонишинхо бо истилохи арабии замир номбар шудаанд [361.7-8;388.14а16б;433.27-28]. Ин анъана дар нахустин грамматикаи забони точикй, ки соли 1926 таълиф шуда буд, нигох, дошта шудааст [424.99-101]. Истилохи чонишин дар забони точикй танхо аз ибтидои соли сиюм ворид шуда [209.10-34], тадричан мавкеъ пайдо кардааст [481.627;444.233;61;478.102].
Истилохд чонишин маънои васеъ ва танг низ дорад. Вай дар маънои васеъ хамаи вохддхоеро дарбар мегирад, ки онх,о крбилияти ивазкунии исмро доранд. Дар натича микдори чонишинхо аз хисоби калимахои гайричонишинй зиёд меша-вад. Вале дар маънои танг истилохд зикршуда ба хели муайяни калимахо дода шудааст. Дар рисола истилохд чонишин дар маънои танг истифода шудааст.
Чрнишинхо дар забонхои хиндуаврупой, аз чумла дар забони точдкй низ яке аз гурухдои кадимтарини калимахо мебошанд. Олими немис Фиг нигошта, ки чонишинхо калимахои хеле кадима мебошанд. Аз ин ру, вай исмхоро, ки ба кавли у баъдтар ба вучуд омада олудаи маънои феълй гаштаанд, чонишини чонишинхо хдсоб кардааст. Чрнишинхо, мувофикд фикри Фиг, номхри тоза буда, хеч гох, бо феълхо омехта нашудаанд. Вале акидаи Фиг аз тарафи А.А.Потебня сари вакт махдум карда шуда буд. В.Гумбольдт низ гуфта буд, ки чараёни аввалини инкишофи забон худшиносии шахе аст, ки он ба воситаи калимахои чонишинй ифода мешавад. Ин фикри В.Гумбольдт барои идеалистон воситаи мухдм шуд ва онхо исбот карданй мешуданд, ки чонишинхои шахей дар хамаи забонхои руи замин кадимтарин ва ус-тувортарин гурухд калимахр мебошанд [45.258,259]. В.Таулй низ кадимй будани чонишинхоро кайд карда гуфта буд, ки онх,о пеш аз исму феълх,о ба гурухд алохдда чудо шудаанд [142.28]. Олимони рус Н.Яковлев ва А.Ашхамаф низ хамин гуна акдда доштанд [287.283-284]. Вале мо дар ин чо холо дар бораи дуруст будану набудани фикру акидаи олимони зикршуда бахсу мунозира намекунем, чунки ин аз доираи тадкдкрти мо берун аст. Танхо хаминро илова мекунем, ки чонишинхо дар катори исму шумора, феъл ва зарфхо яке аз гуруххои кадимтарини калимахо мебошанд.
Мувофики акидаи баъзе олимон чонишинхо таърихан аз калимахои ишоратй ба вучуд омадаанд. Масалан, Г.Штейнтал ва аз паи у А.А.Потебня гуфтаанд, ки як вактхо калимахо ба ду гурухд лугавию маънои чудо мешудаанд. 1. Калимахои сифатй (качественные), ки онхо предмет ва ходисахои олами моддиро дар шакли шайъияшон ифода мекарданд; 2. Калимахои ишоратй, ки онхо ба шахсу предмет ишора мекардаанд. Ба кавли онхо калимахои ишоратй хамчун хели махсусу алохддаи калимахо гурухд чонишинхоро ташкил дода буданд. Вале бо мурури за-мон баробари тахаввули сохти грамматикии забон чонишинхо бо чунин х,иссах,ои нутк - бо феъл, исм, сифат ва зарф омехта шуда, ба онхо махлут шудаанд [142.28].
Ба гурухд махсуси калимахои ишоратй чудо кардани чонишинхо чанд сабаб дорад. Тадкдки саррешаи чонишинхо дар чунин забонхои гурухд машхур, ба монанди забонхри хиндуаврупой, фино-угорй, турки ва монанди онх,о нишон медихад, ки маънои ишоратй-маънои асосии решай чонишинхо будааст. Баъзе тадкикотчиен маънои саррешаи чонишинхо ва кадимй будани калимахри чонишинро ба эътибор гирифта, назарияи аз имову ишора ба вучуд омадани за-бони овозиро пешнихрд карда буданд. В.Вундт, З.Касирер ва Г.Таули хамин Гуна фикр доштанд [142.41]. Ин акида нахуст будани калимахои чонишиниро талкдн мекунад, ки он холо хам аз руи вазифаи баъзе чонишинхо тасдик меша-вад, чунки холо низ дар ичрои вазифаи дейктики баробари чонишинхри шахсй ва ишоратй аз имову ишора васеъ истифода мешавад [142.40-43]. Бо вучуди ин аз имову ишора ба вучуд омадани забони овозй галат ва гайриилмй мебошад ва ин дар илм кайхр исбот шудааст.
Эътироф шудааст, ки калимахри ишоратй дар аввал ду вазифа доштанд: а) вазифаи зарфй ва б) вазифаи чонишинй. Ин фикр дуруст менамояд, чунки он хрло низ аз руи маводи бисер забонхри хиндуаврупой тасдик мешавад. Г.Хирт хусусияти чонишинхри ишоратиро дар забони готй ва хиндии кадим тахлил карда ба хулосае омада буд, ки чонишинхри зикршуда дар аввал маънои зарфии їп Ja, an ja дошта, маънои чонишнии онхр, яъне хамчун чонишинй ишоратии an, їп сонй инкишоф ёфтааст [305.9-10,13-15]. В.Таули ба Х.Енсен такя карда, дар бораи алокаи зарфхр ва чонишинхо хамин гуна изхрри акида кардааст [142.40-43]. Забоншиноси мачорй Д.Фокаш хам ин фикрро тасдик кардааст [142.49]. Дар асл чонишинхри ишоратй аз руи таърихи пайдоишашон ба зарфхр алокаи зич доштаанд.
Чрнишинхо аз чихати микдор нисбат ба дигар гурухи калимахр камтар бо-шанд хам, дар забони точикй мисли дигар забонхри хиндуаврупой мавкеи мухдм дошта, барои шакл гирифтани фикр мавкеи калон доранд ва далелхои зерин ин фикрро тасдик мекунанд. Масалан, дар забони адабиёти классики (дар забони хозираи точдк низ) ба воситаи чонишину феъли ёвари ast фикри том сурат меги-рад: -Чист? Гуфт: - Шароб аст ... (Самак, сах. 251) [214,4.11.251,248,300,301]. Баъзан ду чонишин (чонишинхои шахсй ва саволй) бо феъли ёвари ast, ки он хамчун крида ихтисор шудааст, сабаби шакл гирифтани чумла шудааст: -Ту кисти? (Самак, сах,. 284). Дар чумлахри саволие, ки аз се калима иборатанд, баъзан ду калимаашон чрнишин мебошанд: -Моро чй гам? (Самак, сах,. 301). -Чаро чунин гуй? (Самак, сах,. 253). Агар шумораи аъзохри чумлахри саволй зиёдтар шавад, микдори чрнишинхо хам гохр меафзояд: - Ин чунин кй кард? (Самак, сах. 300). Ба ин маънй, чрнишинхо дар чумлахри саволй мавкеи калони истеъмолй доранд, ба таври васеъ истеъмол шудани чрнишинхо дар ин навъ чумлахо ба маънои чонишинхрву сохти чумлахри саволй алокаманд аст. Дар забони точ икй ин хели чумлахо асосан бо ёрии чрнишинхри саволй сохта мешаванд.
Чрнишинхр дар чумлахри мураккаб хам макрми хос доранд. Барои мисол ба-сомади калимахои гурухи гуногунро дар чумлаи зерин мутолиа мекунем: -Эй Самак, ман кдсам дорам, ки хар кй ин сухан аз ман пурсад, уро гардан бизанам ва агар на, худро бикушам, то ин сухан нагуям ва нашунавам. (Самак. Сах, 255). Чумлаи боло бисту панч, калима дошта, мавкеи калимахр мувофики нишондоди хисоби микдорй чунин аст: исмхр-5, чрнишинхр- 7, феълхр-6, пешояндхр-4, Хиссачахр-1, нидохр-1. Чрнишинхр дар ин матн аз хусуси басомадашон нисбат ба исму феълхр, ки хиссахри мухими нутк буда, калимахрро зиёдтар фаро гирифта-анд, бисёртар мебошанд.
Мо холо худуди мукаддимаро ба эътибор гирифта, мавкеи ч,онишинх,оро аз хусуси басомадашон дар асоси осори забони кадим, миёна, дари ва ё забони адабии хрзираи точдк хаматарафа тахкик, намекунем. Ин масъалаи алохида буда, хеле мухим аст. Махсусан муайян кардани мавкеи ч,онишинх,о дар жанру тарзхри гуно-гуни иншо аз масъалахри бисер муфид мебошад [70//58.123]. Факат х,аминро илова мекунем, ки дар забони гуфтугуй баъзан фикрхри мураккаб х;ам асосан ба воситаи чонишинхо ифода мешаванд: Ман манаму ту туй. А.М.Пешковский такрибан хамин чдадти ч;онишинх,оро ба назар гирифта гуфта буд, ки чонишинхо дар грамматика нисбат ба калимахои гурухи шуморавй мавкеи бузургтар доранд [194.154]. Хумоюн Фаррух мавкеи ч,онишинхрро дар сохтани чумла баъд аз исму сифат ва феъл таъин кардааст [481.1028].
амин тарика, ч;онишинхо дар забони точикй чузъи чумлах,ои гуногунхел шуда, барои ташкил шудани навъи алохидаи чумлах,о аз воситахри асосй мебо шанд, вале чонишинхо асосан худ аз худ чумлахои алохдцаро ташкил наме-диханд. Онхр факдт дар матн дар шаклу крлабхри муайяни синтаксиси омада, дар ин маврид фикри том сурат мегирад.
Маълум аст, ки фикри том аз калимаю шаклхо иборат аст, ки онх,о крнуну кридахри чобачогузорй ва тартиби муайян доранд. Факаг тавассути алокаи калимаю морфемахо ва баробари таъин шудани чои муайяни онхр инсон имкон дорад, ки фикрашро ба тартиби муайян изхор кунад. Ба ин маънй, омухтани тартиби ка-лимахо дар забони точикй аз масъалахри мухим аст. Хрлш он, аз як тараф, барои муайян намудани алокаи категорияи гуногуни калимахр ва мавкеи онхр дар та-шаккули фикр кумак кунад, аз тарафи дигар, барои таъин намудани чр ва макрми ин ё он кисми калимахр дар колабхри чудогонаи грамматики ёрй мерасонад. Вале холо мавкеи хамаи гуруххои калимахр дар чумлахр тадкик, нашуда, танх,о дар бо-раи муносибати чонишинхо ба дигар калимахр ба таври мухтасар тавакдуф меку-нем. Чонишинх,о дар чумла мисли дигар гурухд калима:;о мавкеъ ва чои муайян доранд. Масалан, чонишинхри шахсй дар таркиби изофй, одатан, дар чои дуюм омада, сохибиятро мефахмонанд; kitabi man, qalami б, daftari tu. Вале ин к,оида баъзан риоя нашуда, онхр чузъи аввал ва асосии иборах.ои изофй низ мешаванд: mani becara, tui kambayal ва х оказо. Шаклх,ои эклитикии чонишинх,ои шахсй хамчун коида, хамрохи исмх,о, феълх,о, пайвандакхо ва пешояндх,о оянд х,ам, гохо барои сохтани иборахр ёрй мерасонанд. Масалан, дар ибораи колаби "Parvizra pisaras" шакли эклитикии чонишини шахси III танхо хиссаи муайян дорад. Ч онишинхои нафсии xvad (xva5), xves, xvestan дар таркиби изофй мисли чонишинхри шахсй дар чои дуюм омада, сохдбиятро мефахмонанд: kitabi xvad, qalami xves, lafzi xvestan. Факат калимаи xvad (xva5) баъзан чузъи аввали таркиби изофй шудааст: xvadi man, xvadi suma. Дар забони адабиёти классики чузъх,ои колаби xvadi man, xvadi suma дар шакли man xvad, suma xvad низ истеъмол шуда-анд. Ч онишини xvad бо исми чамъ вобаста бошад хам, дар шакли танхо омадааст: mardumani xvadra firistad. Дар забони адабиёти классики ин крида баъзан риоя намешавад, чонишини xvad х,ам барои таъкид суффикси чамъ кабул кардааст: baz dar bayni xvadha jfisida ...("Ta rix-i Badaxsan",3.5). Инчунин чонишинх,ои шахсй дар шакли чамъ оянд, чонишини нафей ба онхр аз руи шумора мувофикдт меку над: mayan ... xvadha ... (.."Та пх-і Badaxsan",1.28). Чрнишини таъинии hama хам пеш ва хам пас аз таъиншаванда чо гирифтааст: hamai adaman ва adaman hama. Дар ин иборахо чонишину исм дар аввал ба воситаи бандаки изофй ва сонй ба воситаи алокаи хамрохй алокаманд шудаанд. Чрнишинхри таъинии har ва ин-кории he] хамеша хамрохй исмхои танхр меоянд: har adam ва he] adam. Чрнишинхои ишоратй низ доимо пеш аз исмхо чо гирифта, иборахои исмй таш-кил мешаванд: in xana, Tn adam, cunln kitab. Дар забони адабиёти классики инчу-нин крлаби adame cunTn вомехурад ва хрказо.
Чрнишинхр мисли категорияи дигари калимахо инчунин хусусияти вобаста-кунй доранд. Онхо дар намуди муайян омадани калимахрро такрзо менамоянд. Ин хусусият аслан дар забонхре, ки флексияи номй доранд, равшантар мушохдда ме-шавад. Бо вучуди ин, забонхои аналитики низ аз ин хрдиса бебахра нестанд ва он дар ин гурухи забонхо бо усулхои ба худ хос зохир мешавад, бинобар ин муалли-фони аввалин грамматиках.ои забони форси ба ин масъала диккат дода, фикрхои чолибу мухим гуфтаанд. Масалан, Н.Березин хануз дар соли 1853 барои шархи ин масъала фасли алохида бахшидааст, ки "Управление местоимений" ном дорад [23.426-432]. Мо дар поён фикру мулохизахри Н.Березинро муфассалтар баён ме-кунем, зеро ки ин масъла, ба акидаи мо, дар эроншиносй бори аввал аз тарафи у хамин тавр ба миён гузоштаю тахлил шудааст ва аз чй сабаб бошад, ки граммати-кахои минбаъда ин анъанаи хубро давом надодаанд. Мувофикд акидаи Н.Березин дар ифодаи kunun ma sikarem va esan punuk чонишинхри шахсии мунфасила ба феъл имкони ифодаи хилофро таъмин намуда, инчунин нуткро таъсирбахш меку-нанд. Дар ифодаи б maslihati xvadra az tu behtar danad чонишинх,ои шахсй ба да-рачаи амал далолат менамоянд. Чрнишинхри шахсии та ва suma такрзо доранд, ки исм пас аз онхо дар шакли чамъ истеъмол шавад: ma уа suma tavangaran. Ч онишинхои шахсии мунфасила дар шакли мафъулашон бисер мавриддо чояшонро бо шаклхои энклитикии чонишинхои шахсй иваз мекунанд. Мук,оиса шавад kitabi тага - kitabamra, вале ин хрлат хангоме ки аз паси чонишин исм истеъмол шуда, чонишину исм бо пайвандаки va пайваст шуда бошанд, имконнопа-зир аст. Масалан, х,еч гох, ба ивази zadam tura va Zaydra - zadamat va Zaydra на-мегуянд. Яъне мувофики коидаи вобастагй будани чонишин хатмй мебошад.
Чрнишини нафсии xvad мучаррад истеъмол туда бошад, исм ё чонишинхои шахсй пеш аз он меоянд: Ahmad xvad, man xvad, tu xvad ва хрказо. Дар ин маврид чонишини нафсии xvad ба предмете, ки максади гуянда ва асосй аст, вобаста мебо-шад. Чрнишини саволии kl? ва таркибхои har kT, hej кї факат шахсро такрзо до-ранд. Баръакс, чонишини савлоии сі? ва таркибхои har сї, hej сї ба предмещои бечону чондори гайри шахс оид мебошанд.
Ба хамин тарика, чонишинхо ба худ калимахоро тобеъ карда, инчунин ба ди-гар калимах.0 вобаста шуда меоянд.
Дар забони форсу точик ахамияти чонишинхр бо гуфтахри боло махдуд на-мешавад. Маълум аст, ки асоси чумларо мубтадо ва хабар ташкил мекунад ва "мубтадо хамеша исм аст ё чузъе, ки кувва ва маънои исм дошта" [481.1028]. Аз ин ру, "замир, ки ба чои исм менишинад " [481.1028], крбилияти зиёди мубтадо-шавй дорад. Илова бар ин, чонишинхо вазифаи аъзохои дигари чумларо низ ичро мекунанд. Чрнишинхр дар чумлахри мураккаб низ вазифаи мухим доранд. Онхо (махсусан чонишинхои ишоратй) дар сарчумла истеъмол шуда, чумлахои пайрави муайянро барон эзохашон талаб мекунанд. Дар забони точикй чумлаи пайрави хабар факат барон шархи чонишинхр меояд.
Хусусияти дигари чонишинхо ин аст, ки онхо мисли исмхою сифатхр ва ди-гар хиссахои нутк. имкон доранд, ки вазифаи дигар хиссахои нуткро ичро кунанд. Масалан, чонишинх,ои ишории патїп, haman, сипїп, cunan, hamcunan, hamcunln, ancunan, їпсипїп дар чумла муайянкунанда шуда сифат шаванд, аз тарафи дигар, дар назди феълхо омада, маънои онхоро аз ягон чдхат тагйир дода, хусусияти зарфхоро сохиб мешаванд.
Ч онишинхои забони точикй бо вучуди решагй будану надоштани шаклхри грамматики маъною тобипгдои грамматикиро бо роххри ба худ хос ифода мекунанд. Чунончй, ифодаи шахсу шумора дар чонишинх,о нисбат ба исмхою феьлхо дигар аст. Ріпова ба ин, ба воситаи чонишинхо маъною тобишхри гуногун ифода мешаванд. Масалан, чонишини шахси І танхр мефахмонад, ки гуянда ва объекта фикр як аст. Ба воситаи чонишини шахси II ягонагии сурогаи амалу предмети фикр кайд мешавад. Чрнишинхри шахси III мефахмонанд, ки предмети мухркима берун аз шахси якуму сурогаи амал аст. Ба воситаи чонишинхои in ва an фикри дозирай гуянда ба фикри пештараю яндаи у айният пайдо мекунад. Райр аз ин, чонишинхри зикршуда дар забонхри гурухи эронй, аз чумла дар забонхри форсй ва точикй, дарачаи объекти фикрро аз хусуси дурию наздикии он мефахмонанд. Чрнишинхри нафсй нишон медиханд, ки гуяндаю объекти фикр як мебошанд. Ба воситаи чонишини dlgar предмети фикр аз хамчинсонаш чудо карда мешавад. Чрнишинхри таъинй фикри хрзираю гузаштаи гуяндаро таъину чамъбаст меку-нанд. Чрнишинхри саволй мефахмонанд, ки гуянда дар байни предметхр ягон му-носибате хис накарда, онро чуён аст.
Ба хамин тарика, чонишинхр дар катори дигар хиссахри нутк, ба мисли исму сифатхо, шумораю феълхр, зарфхрю пайвандакхр, хиссачаю пешояндхр ва нидохр хусусияти хос доранд.
Чрнишинхр хамчун вохидх,ои лугавй низ хусусияти хос доранд. Онхр мисли исму сифатх.о маънои номинативй надошта, ба предметх,о ишора мекунанд. Барон мисол чонишини esan ва исму сифатхри ав, daraxt, surx, safed-po мукоиса меку-нем. Дида мешавад, ки чонишини esan маънои муайяни шайъй надорад, чунки вай предметро бевосита ифода накарда, балки ба предметх.0 ишора мекунад ва факат дар мавкеи муайян дорой маънои предмета мешавад. Аммо исму сифатихри ав, daraxt, surx, safed сифату предметх,ои олами модиро бевосита ифода мекунанд. А.Шахматов хамин хусусияти исму чонишинх,оро дар забони русй ба назар шрифта гуфта буд, ки чонишинхр маънои муайяни вокей надоранд; онхо предмет ва шахсро хдмчун аломати доимии мавчудоти вокеъй ифода намекунанд [279.150]. Э.Бенвенист ба масъалаи фарки маъноии исмхр ва чонишинх,о дахл карда гуфтааст, ки исмх о мафх,уми доимй ва объективй доранд, онх,о мавчудоти вокей мебошанд, вале чонишинхр (у чонишинхри шахси якум ва дуюмро дар назар дорад), мафх,уми доимй ва объективй надоранд: хар як man маънои хос дошта, дар мавридхри чудогона ба мавчудоти муайян, вале гуногун ишора мекунад. Маънои чонишинхр танхр дар нутк ва мата вокеъй мешавад [142.143]. А.А.Потебня гуфта буд, ки чонишинхр сифат, хрлат ва умуман предметхри олами объективиро бевосита ифода накарда, ба онхр факат ишора мекунанд [196.36]. A.M. Пешковский низ дар бораи чонишинхр хдмин гуна акида дошта гуфтааст, ки чонишинхр маънои модй (вещественное значение) надоранд [194.155]. Аз ин ру, барои чонишинхо бархилофи исм, сифату феълх,о ходисахри зерин характернок нестанд: 1. Хртсаи полисемия. 2. Чрнишинхр ба маънои кучида истеъмол намешаванд. З.Хрдисаи омониму сино-нимхр. 4. Чрнишинхр ба сифати табу ва эвфимизм кам меоянд.
Чрнишинхр маънои махсус доранд. Онхр бо баъзе аломаташон ба калимахри мустакилмаъно наздик буда, дар матн нисбат ба калимахри ёридих,анда мустакилтар мебошанд ва аз тарафи дигар, чрнишинхр то як андоза хусусияти ёварй дошта, хамеша бо калимахри мустакил вобаста мебошанд. Сабаби дар чонишинхр мавчуд будани ин ду хусусият ба маънои рнхр зич алокаманд аст. Чунон ки маълум аст, дар маркази маънои калима ду унсур фарк, карда мешавад; а) маънои умумй (фигуральное значение) ва б) маънои танг (буквальное значение) [34.11]. Барои мисол калимаи sahr - ро алохида ва дар таркиби ибораи sahri ДивапЬе мукриса мекунем. Дар алохидагй маънои калимаи sahr умумй буда, онро ба хар як шахр - ба Moskva, Taskand ва хрказо нисбат додан мумкин аст. Вале вакте ки sahri ДшапЬе мегуем, маънои калимаи sahr дар аввал умумй ва сонй конкрет мебошад. Храмин тавр, дар вакти омухтани маънои чрнишинхр аз нуктаи назари гуфтахри боло нигох, кунем, равшан аст, ки дар ин гурухд калимахр маънои асосй умумй мебошад. Барои мисол мо калимаи sahr-po бо чрнишини їп мукоиса мекунем. Мебинем, ки калимаи sahr бо вучуди маънои умумй доштани он гайр аз sahr дигар предмету хрдисах,ои х,аёти объективиро ифода намекунад. Вале ба воситаи ч;онишини їп хдмаи предмету х,одисах,о нишон дода мешаванд. Владимир Ильич Ленин хамин хусусияти ч;онишинх,оро ба эътибор гирифта гуфта буд: їп Калимаи куллитарин аст. їп kist Man. Хамаи одамон man мебошанд. Ин кулл аст. hamTn Хар яке hamTn аст [136.288].
Храмин тавр, маънои чрнишинх,о них,оят умумй мебошад, ки ин дар бисер мав-ридх.о ифодаро носахех, мекунад. Бинобар ин, муайян кардани маънои ин гурухи ка-лимах,о ах,амияти калони илмию амалй дорад. Дар забони точикй мисли дигар за-бонх.ои хонаводаи хиндуаврупой барои равшан шудани маънои чонишинх,о воси-тах,ои зерин ёрй мерасонанд:
1. Воситаи аввалин матн аст. Матн имконият медих,ад, ки ба кадом калима вобаста будан ва ба кадом хиссаи нутк, алокаманд шудани чрнишинхр равшан карда шавад. Масалан, чумлаи "Тобистон шуд, ман ба сайри Самарканд рафтам" (Айнй, Куллиёт,ч.1,1958, cax,.117), аз матн чудо карда шуда, маънои ч,онишини шахси I танхр шарх, дода шавад, чустучу ва кушиши мухаккдк вокеъй намешавад, зеро ки дар ин ифода предмете, ки чонишини man ба чои он омадааст, зикр нашу-дааст, барои ин зарур аст, ки матн пурра оварда шавад: Масалан: "Тобистон шуд, ман ба сайри Самарканд рафтам - гуфт Алй-Махсум ба ман саргузашти худро накд карда буд..." Дар ин маврид предмете, ки чонишини man ба он алокаманд аст, бевосита зикр шуда ва табиист, ки маънои калимаи man равшан аст.
2. Воситаи дуюм имову ишора мебошад. Гуянда касеро ба воситаи ишора ба предмете, ки чонишин ба он алокаманд аст, шинос мекунад. Ба воситаи имову ишора асосан маънои чонишинхри ишоратй равшан мешавад.
3. Воситаи сеюм, ба шунаванда маълум будани шахсу предметест, ки чонишин ба вай вобаста ва алокаманд мебошад.
4. Воситаи чорум чавоби шунаванда мебошад. Чрнишинхре, ки маънои онхр дар чавоби шунаванда равшан мешавад, гурухи чонишинхри саволиро ташкил медихад [79//93.16-22].
Чрнишинхр мисли дигар гурухи калимахр вазифаи муайян доранд. Вале пе-шакй гуфтанием, ки дар вакти шархи хусусияти хели чонишинхо ба вазифаи хар кадоми онхо алохида дахл мекунем. Ин чо хрло як вазифаи чонишинхо, ки он таърихан аз руи истилохи онхр таъин шудааст, мухтасар мавриди мухркима карор гирифтааст.
Мувофики акидаи мазкур чонишинхо, одатан, ба чои ягон хиссаи номии нутк -исм, сифат, шумора ва ё зарф кор фармуда мешаванд. Барои ин мисоли зеринро му-толиа мекунем: Хасан-амакро ба давраамон чег задем. Вай табъи ачибе дорад. (Б.Ортиков.Гули садбарг, 40). Дар ин мисол мувофики коидаи боло чонишини шахси III танхо исми хоси Hasan-amak-po иваз кардааст. Вале оё хамаи чонишинхо кобилияти ивазкунй доранд? Дуруст аст, ки дар мисоли боло чонишини vay ба чои исми Hasan-amak омада метавонад. Вале Hasan-amak гуяд, ки man meravam хеч гох, чонишини man исми Hasan-amak-po иваз намекунад, чунки х,еч гох, асан-амак дар гуфтори мукаррарй намегуяд, ки Hasan-amak meravad. Аз ин ру, маълум мешавад, ки хамаи чонишинхо алалхусус чонипшнх,ои аслии шахсй кобилияти ивазкунй надо-ранд [41//279.151]. В.Вундт такрибан х,амин чих,ати чонишинхрро ба эътибор гириф-та, вазифаи ивазкуниро дар забони немисй факат хоси чони7ітинх,ои ишоратй, саволй, номуайянй ва нисбй хисоб кардааст [142.27]. О.Есперсен дар забони англисй ивазку-ниро хамчун вазифаи асосии чрнишинхо зери шубха гирифтааст [87.90-91]. Забон-шиноси асри XIX рус Г.Павский гуфта буд, ки чрнишинх,о исмро иваз накарда, ба он факат ишора мекунанд [45.257]. Академик И.И.Давидов низ ба Г.Павский хамфикр буд. У гуфтааст, ки таърифи чрнишинхо "хамчун хиссаи нутк., ки ба чри исм мео-янд", нодуруст мебошад, чунки ин таъриф маънои васеъ дорад. Мувофики он чузъ ба чри кулл, сабаб ба чри амал ва хдма гуна метафорахо ба хели чрнишинхр дохил туда, баръакс кдсми чрнишинхо, ба монанди чрнишинхои ишоратй, сохдбй ва номуайянй аз ин гурух берун мешаванд [45.257]. Ба ин васила, ивазкуни яке аз вазифахои чрнишинхо мебошад. Бо вучуди ин, дар грамматикахои забони точикй то соли 1956 чрнишинхо аз руи хамин вазифаашон таъриф шудаанд. Вале такрибан бо таъсири грамматикаи забони русй [60.387] аз аввалин дастури забони точикй барои мактабхои олй, ки соли 1956 нашр шуда буд, таърифи чонишинхо дигар карда шудааст [78//481.672]. Дар он таърифи чрнишинхо аз руи вазифа ва маънои онхо муайян шудааст: "чрнишин яке аз хиссахои номии нутк. буда, предмет ва аломатхои онхоро нишон медихад, вале онхоро номбар намекунад. Одатан, чрнишин ба чри ягон хиссаи номии нутк (исм, сифат, шумора) ва зарф кор фармуда мешавад" [61.90], ки ин ба табиати чрнишинхр мувофиктар аст. Чунин таъриф дар китобхои "Забони ада-бии хозираи точик" ва "Грамматикаи забони хозираи точик" низ нигох дошта шудааст [91.215;62.156].
Ба хамин тарика, чрнишинхо хамчун дигар хиссахои нутк, истилох, маъною вазифаи махсус дошта, яке аз кддимтарин гурухи калимахо мебошанд; онхо микдоран кам бошанд хам, дар иншою гуфтор мавк,еъ ва чри таъин доранд. Аз ин ру, ч,онишйнхоро ба хиссаи алохидаи нутк чудо кардан мумкин ва зарур аст.
Масъалаи ба хиссаи алохидаи нутк. чудо кардани чрнишинхо нихоят мухим ва бахснок бошад хам, дар забоншиносии точик (ва эронй низ) дар ин бора то хол як фикри чамъбасткунандаи назарй гуфта нашудааст. Дар рисолаи Ш.Рустамов, ки дар таснифоти хдссахои нущи забони точикй хамчун кори алохидаи илмй кадами аввалин аст, дар хусуси чонишинхо чунин гуфта шудааст: "Чрнишинхо на танхо ба чри исму сифату шумора, балки ба чри дигар хиссахои нутк; меоянд. Чрнишинхо пеш аз хама чрнишинхои шахсй - предмета дар забони точикй басо равшан ва конкрет мебошанд, вале ин фикрро нисбат ба чрнишинхри номуайянй, манфй ва таъинй гуфтан мумкин нест [211.20]. Чунон ки маълум аст, муаллифи таснифот дар ин чо факат вазифаю маънои чонишищоро ба таври умумй кайд карда, дар бораи меъёрхои чудо кардани чонишинхо хамчун хдесаи нущ хеч чиз нагуфтааст. Дар грамматикахои забони точдкй [61.90-104;-91.215-230;62.156-171] чонишинхо факат аз руи анъана ба хдссахои алохддаи нущ чудо карда шудаанд. Масъалаи назарияи хдссахои нущ ва таснифоти онхо дар тадкикртхои алохддаи шевашиносон низ мавриди бах,с карор нагирифтааст [199.183-184]. Аз ин ру, ин чо дар вакти таъин кардани меъёрхои чонишин хамчун хдесаи нущ ба акидаи олимоне, ки дар асоси забонхои гуногун ба ин масъала фикру мулохдзахо гуфтаанд, такя шудааст.
Аввал бояд гуфт, ки проблемаи таснифоти хдссахои нутк ва мавкеи чонишинхо дар он таърихи тулони дорад. Омузиши масъалаи мазкур дар чанбаи фалсафию мантики х,ануз аз давраи атикд шур а туда буд. Донишманд Афлотун дар муколамаи "Кратил" калимах,оро ба ду гурух, - ба исмх,ою феълх,о, Арасту дар "Илми Бадеъ" ба 8 -кием: чузъ, х,ичо, пайвандак, исм, феъл, аъзо, х,олат (падеж), чумла ва дар "Илми баён" ба се гурух,: исмх,о, феълх,о, пайвандакх,о чудо карда бошанд хам, чонишинх,оро хдесаи алохддаи калимахо хдсоб накардаанд. Омузиши масъалаи таснифи калимахоро намояндагони мактаби забоншиносии Александрия вусъат додаанд. Намояндаи мактаби мазкур Аристарх 8 хдесаи калимахоро чудо кардааст, ки дар миёни онхо чонишинхо чои хос доранд: исм, феъл, сифати феълй, аъзо, чонишин, пешоянд, зарф, пайвандак. Узви дигари мактаби мазкур Диониси Фраки хусусияти чонишинхоро чунин муайян кардааст: Чонишинхо калимахоеанд, ки ба чои иемхо истеъмол нгуда, шахсхои муайянро мефахмонанд [94.9-14].
Ба ин тарика, чонишинхо хамчун хдесаи алохддаи н)тк, хануз дар бостон ши-нохта шуда, таърифи онхоро дар хамон асно муайян карда будаанд.
Макотиби забоншиносии Шарку Fap6 дар Асри Миёна дойр ба масъалаи таснифоти хиссахои нущ анъанаи атикаро бо назардошти инкишофи забоншиносии замонашон идома дода бошанд хам [94.14-24], мо холо барои риояи худуди хачми мукаддима аз тахдили онхо худдорй карда, бо баъзе гузоришоти мухтасар аз акоиди донишмандони машхури рус аз асри XIX ба баъд махдуд мешавем, чунки забоншиносони точик дар х,аллу фасли бисер масъалахр, аз чумла таснифоти хиссахри нутк ва таъин кардани мавкеи чонишинхр бархилофи забоншиносони Эрону Афгонистон назарияхри забоншиносии русро меъёри муттакои тадкикоти худ карор додаанд.
Тахдили мавод нишон медихад, ки олимон дар халли ин проблема хамфикр нестанд, чунки дар тадкики он намояндагони мактабхри гуногун ширкат намуда, онхр фикру мулохизахри мактаби худро ташвику дасттирй намудаанд. Масалан, М.В.Ломоносов [139.408] чонишинхрро аз руи равняй мактаби мантикию психолога; Н.И.Греч [63.13] мувофики усули мантикию маъной; А.Востоков [50//236.14-15] аз руи усули мантикй-маъной, дастурй; В.Г.Белинский [21//236.16] мувофики талаби усули мантикй; Ф.И.Буслаев [39//236.19-20] аз руи усули мантикй; А.А.Потебня [196//236.22-24] мувофики талаби усули синтаксиси тасниф кардаанд. Д.Н.Овсянико-Куликовский [177//236.24-25] чрнишинхррр аз руи усули мантикй; В.А.Богородитский [32//236.25-28] аз руи маъно; Ф.Ф. Фортунатов [255//236.28-30] мувофики кридаи маъноию морфологи; А.А. Шахматов [99.29,31,33,36,37,44] аз руи маъно ва грамматика; А.М.Пешковский [194//236.34-36] мувофики талаби равняй мофологи - синтаксиси ба гурухи алохида чудо кардаанд. Солхри 20-ум ва минбаъд хдм ин масъала мавриди бахр карор гирифтааст. Масалан, М.Н.Петерсон [193.135] ва Г.О.Винокур [46.409] чрнишинхрро мисли Ф.Ф.Фортунатов аз руи усули морфологи тасниф намудаанд. Аванесов Р.Н. ва В.Н.Сидоров [5.84-85] барои чудо кардани онхр меъёри морфологиву синтаксиси; А.А.Булаховский [36.126] лугавию грамматики; В.В.Виноградов [45.228] лугавию семантики ва М.И.Стеблин - Каменский [232.30] усули лугавию функсионалиро бехтар хисоб кардаанд.
Мо дар ин чо дар бораи дурустй ё нодурустии акидахри зикршуда ба таври му-фассал бах,с накарда [236.12-68], факдт х,аминро мегуем, ки дар таснифи хиссах,ои нутк аз чумла ч,онишинхр, усулх,ои мантикиву психологи, грамматики, морфологи, синтаксиси ва ё маъно ба назар шрифта шаванд хам, дар байни онх,о меъёрх,ои маъной ва грамматики мавкеи асосиро ишгол кардаанд. Хиссах,ои нутк х,оло х,ам аз руи хусусиятх,ои морфологи, синтаксиси ва маъно ба гуруххр чудо мешаванд. Faftp аз ин, ба калимасозй низ эътибори чиддй медиханд. Вале ин меъёрх,о дар забонхри алохида мавкеъи гуногун доранд [232.32]. Масалан дар забонхри флективй ба усули морфологи бештар диккдт дода мешавад; дар забонхри аналитики меъёрхри маъной ва синтаксиси мавкеъи бузургтар доранд. Бинобар ин, дар вакти таъин кардани хиссахои нутк, аз чумла чонишинхо, сохти забонро ба назар гирифтан зарур аст. Faftp аз ин, ба эътибор гирифтан лозим аст, ки сохти забон хам чизи шахшуда набуда, дар давраи дурударозй таърихй тагйир меёбад. Алокамандона ба он мавкеи меъёрхои чудо кардани хиссахои нутк, ба дарачди муайян дигар мешаванд, ки инро дар инки-шофи забони точикй-форсй дар асоси материали чрнишинхр равшан мушохдца кардан мумкин аст. Масалан, дар забонхои кддим, ки он аз чихати сохт флективй буд, усули морфологи низ дар вакти чудо кардани чрнишинхо хамчун хиссаи нущ, мавкеъи муайян дошт. Дар забони миёна ва нав баръакс аз руи хусусияти морфологи таъин кардани хели чрнишинхо имконнопазир аст, чунки дар ин давра аломатхои зиёди морфологи аз истеъмол баромада, забони точикй-форсй аз чихдти сохт тагйир ёфта, аз сохти флективй ба сохти аналитики мубаддал шудааст. Бинобар ин, чонишинхо дар забони давраи нав ва забони адабии хозираи точик аломатхои морфологии кам доранд. Масалан, дар фасли чрнишинхои шахсй категорияхри шахсу шумора мавчуд бошад хам, онхо аломати таъини морфологи надошта, асосан бо рохи лугавй ифода мешаванд. Категорияхои номбурда ба воситаи шаклхои энклети-кии чрнишинхо низ хдмчун чрнишинхои шахсй ифода шудаанд. Аммо дигар хели чонишинхо чунин категория надоранд. Чрнишинхри нафсй дар байни хар се шахе муштарак буда, аз руи вазифаю маънояшон гурухи алохидаро ташкил мекунанд. Хамин хусусият дар чрнишинхои ишоратй низ мушохида мешавад. Онхо низ аз руи маъно ва вазифа гурухи мукрбилро ташкил медихднд. Чрнишинхои саволй муво-фики маъно ва вазифа ба гурухи алохдда чудо шудаанд. Райр аз ин, ба воситаи онхр категорияи шахе ва гайри шахе ифода шудааст. Чрнишинхои таъинй, номуайянй, манфй ва муштарак низ аз руи маъно ва вазифаашон ба хелхо таксим шудаанд.
Ба хамин тарика, дар забони давраи нав хели чрнишинхоро аз руи сохти морфологиашон таъин кардан мумкин нест.
Хели чрнишинхоро аз руи усули калимасозй низ муттахид кардан душвор аст, чунки хамаи чонишинхо тарзу усулхои махсуси калимасозй надоранд. Масалан, чонишинхои шахсй ва нафсй, ки маъной онхо равшантар аст, ба воситаи ягон воситаи грамматики ё лексики сохта намешаванд. Факдт чрнишинхои ишоратй, таъинй, саволй, номуайяни ва манфй тарзи муайяни калимасозй доранд: чонишинхри ишоратй, саволй бо баъзе исмхр омада, чрнишинхри таркиби сохта шудаанд: їп xel, an xel, їп guna, an guna, сипїп, cunan, сї guna? сї xel? Аз чрнишинхри таъинй, номуайяни, манфй ва саволй низ чрнишинх,ои таркиби сохта шудааст: har кї, har сї, har kadam, кіш - кї, кіш - сї, кіт - kadam; hej кї, hej сї, hej kadam ва монанди инхр. Чунон ки дида мешавад, дар хели чонишинхре низ, ки тарзи муайяни калимасозй доранд, хамаи онхр дар сохтани калимахр ширкат на-доранд. Масалан чонишинхои саволии таркибй хеч гох, бо чонишинхри саволии kl? kadam? cand? чрнишинхои номуайянии таркибй бо ba ze, yagan сохта намеша-ванд. Тарзи сохта ва мураккаби калимасозй факат барои чрнишинхри ишоратй хос аст: haman, haimn, сипїп, cunan, їпсипїп, апсипап, hamcunan, hamcumn.
Ба ин васила, аз руи крлабхри калимасозй низ хели чрнишинхрро таъин кардан имкрннопазир буда, он хамчун воситаи иловагй хизмат мекунад.
Чрнишинхо аз руи меъёри лугавию маъно ба гурухд алохида чудо мешаванд. Онх,о ба гурухд хиссахри номии нутк дохил шаванд хам, бар хилофи исму си-фатхо маънои муайяни номинативй надоранд. Маънои ч,онишинхо махсус аст, ки онро ба кавли А.И.Пешковский, ба воситаи дигар калимахо ифода кардан мумкин нест [45.260]. Академик В.В.Виноградов инро ба назар гирифта, чонишинхрро аз руи усули лугавию маъно ба гурухи алохида чудо кардааст [45,258,262]. К.Бюлер низ дар бораи чрнишинхр (ва умуман калимахои ишоратй) хамин гуна акида дош-тааст. Вай меъёри лугавиро барои чудо кардани чонишинхову калимахои ишоратй воситаи асосй кдламдод намудааст [142.32].
Х,амин тавр, дар таснифи чрнишинхо меъёри лугавию маъно аз тарафи мута-хассисон хамчун воситаи асосй каламдод шудааст [142.32]. Дар таснифи чрнишинхри забони точикй низ хамин воситахо мавхеи асосиро ишгол мекунанд, ки ин ба сохти забони номбаршуда вобаста аст: забони точикй ба гурухи забонхои аналитики дохил мешавад. Чрнишинхо дар забони точикй хамчун дигар забонхои аналитики аломатхри морфологи ва намудхои калимасрзии махсус надоранд, ки онхо аз руи чунин морфемако ба гурухи алохида чудо карда шаванд. Мафхуми чрнишинй дар забони точикй мафхуми лугавию маънои мебошад. Вале воситаи лугавию маънои дар таснифи чонишинхои забони точикй меъёри асосй бошад хам, вай хануз камй мекунад, чунки ч,онишинх,о мисли исму сифатхр маънои муайяни вокей надоранд. Масалан, чонишинхри man, tu, esan, xvad, xvestan, їп, an, кї har ягон предмети олами объективиро бевосита ифода намекунанд. Маънои чонишинхо факдг дар нутк, - дар мавриди муайян равшан мешавад. Фарк. танх,о дар он аст, ки маънои онхр вобаста ба мавридхри таъини нутк, хамеша тагйир меёбад. Чунончи, чрнишини man дар як долати сухан «Каримов», вале дар дигар маврид «Рахдмов»-ро ифода мекунад. Х,амин гуна, чрнишини man дар шароити муайяни нутк; хама гуна шахси якумро ифода карда метавонад. Чунин хусусият барон аксари чонишинхо хос буда, характери умумй дорад. Бинобар ин, дар вакти таснифи чонишинхо вазифаи онхрро низ ба эътибор гирифтан лозим аст.
Ба хамин тарифа, дар таснифи чонишинхри забони точикй лексикаву семантика ва вазифаи онхр дар нутк, мавкри асосиро ишгол мекунанд.
Проблемаи муайян кардани чрнишинхр хамчун хиссаи нутк, масъалаи дигар-ро ба миён меорад: таъин кардан лозим аст, ки кадом калимахр ба гурух,и чрнишинхр дохил мешаванд. Доир ба ин масъала хам дар забоншиносии точик ва умуман дар забонхри гарбии эронй, агар баъзе фикрхрро дар бораи калима-ч,онишинх,ои гурухи banda, faqer, катїпа истисно кунем, то хол чизе гуфта нашу-дааст. Вале дар бораи худуди ч,онишинх,о дар асоси маводи дигар забонхо фикрх,ои мухталиф мавчуд аст. Баъзе олимон микдори ч,онишинх,оро дар забон хеле зиёд нишон додаанд. Масалан, К.Бюллер х,атто аломатх,ои рохро, ки хусусия-ти ишоративу сигналдихй ва ивазкунй доранд, ба хели чонишинхо наздик хдсоб кардааст [142.32]. В.Дейчбен шуморахрро х,ам ба гурухи ч.онишинхр дохил кардани шудааст [142.32-33]. Норейн дар забони англисй худуди ч,онишинх,оро хеле васеъ таъин кардааст [87.91]. В.З.Панфилов дар асоси маводи забони нивхй кушиш кардааст, ки хдмаи калима ва ифодахреро, ки имконияти ивазкунй доранд, ба як хиссаи алохдцаи нутк. чудо намояд [142.33].
Дигар гурухи тадкикртчиён баръакс, худуди ч,онишинх,оро хеле танг нишон медиханд. Масалан, П.Я.Скорик аз руи усули морфологии таснифот дар забони чукотй факат чонишинх,ои шахсиро эътироф кардааст [142.31]. Ч,. Кёрм вазифаи ивазкунии ч,онишинх.оро ба назар гирифта, дар забони англисй хели чонишинхри шахсй, нафсй, муштарак, нисбй, номуайянй ва саволиро таъин кардааст [142.35].
Ба хамин тарикд, дар забоншиносй хели чрнишинхр вобаста ба интихоби усулхри гунотуни таснифот ду навъ таъин шудааст.
1. Як гурух. олимон маънои васеи истилохи чрнишин ва вазифаи ивазкуниву ишоратии онхоро ба назар гирифта, худуди чонишинхоро хеле васеъ таъин карда- анд. Онхо ба гурухи чонишинхр кисми зиёди калимаю ифодах,ои гайричрнишиниро низ дохил кардаанд. Масалан, мувофики чунин акида дар забони точикй «пойтахти Точикистон», (дар мисоли «Пойтахти Точикистон руз аз руз зеботар шуда истода- аст), ва «Сардафтари адабиёти муосири точик» (дар чумлаи «Сардафтари адабиёти муосири точик барои тозагии забонии адабй муборизаи оштинопазир мебурд» барин иборахр бояд ба хели чонишинх,о дохил шаванд, чунки ибораи якум исми «Душанбе» ва ибораи дуюм исми «Айнй»-ро иваз карда метавонад. Ба ин васила, мувофики чунин меъёр дар забони точикй хамаи идиомаю метафора ва метони- мияхоро ба гурухи чонишинхо дохил кардан мумкин аст. Дар натича, ба хели нонишинхо кисми зиёди калимаю ифодах,ое дохил мешаванд, ки онх,о табиату ху- сусияти гуногун доранд. Вале чунин таъинот нодуруст мебошад. О.Есперсон низ мукрбили чунин акида буд. У гуфтааст, ки дар забони англисй идиомаю метафо- рах,о ба х,еч вачх, ба хели ч;онишинх,о дохил намешаванд [72.91-92].
Ба хели чонишинх,о инчунин х,амаи калимах.ои ишоратиро дохил кардан мумкин нест, чунки бисер калимах,ои ишоратй аз руи маъно ва хусусияташон аз чрнишинх,ои мук,аррарй фарк. мекунанд. Масалан, мувофики эътирофи акад. В.В.Виноградов калимах,ои «отец, мать, папа, правый, левый, домой, дома, сегодня, вчера, завтра, данный» ва идиомах,ои халкди «наш брат, наша сестра» дар забони русй дар мавкеи муайяни истеъмолашон ба хусусияти калимах,ои ишоратй молик мешаванд [45.259]. Вале онхо х,еч. гох, ч,онишин шуда наметавонанд.
2. Дигар гурухи тадкикотчиён аз руи усули морфологии таснифот худуди ч.онишинх,оро хеле танг нишон додаанд, ки ин хам аз руи сохти забони точикй ва хусусияти чрнишинх,ои он чандон ба максад мувофик, намебошад, чунки мувофики ин усул хели чонишинх,ои забони точикиро ба гурухд алохида чудо кардан мумкин нест.
Хел ва худуди чонишинх,ои забони точикй дар ин рисола аз руи анъана мувофики маънои лугавй ва вазифаашон таъин карда шудааст. Яъне гурухи муайя ни калимахо, ки маънои номинативй надошта, вале вазифаи муайянро дар нутк. ичро мекунанд, ба хели чрнишинх,о дохил карда шудаанд. Мувофики ин меъёр ЧОНишинх,ои забони давраи нав ба хелх,ои зерин таксим карда шудаанд:
Чонишинхои шахсй: m n /man/, tu, б, vay, ma, mayan, maha, s ma /suma/, sumayan, sumaha, esan, san, esanan, sanan, man, anan, Tnha, anha.
Шаклх,ои энкл етики чонишинхои шахсй: - m/-am, - yam/; - t/-at, - у at/, -s/-as,- yas/, - man /-aman, -yaman/, - tan/ -atan, - yatan/, -san/ -asan, - yasan.
Чрнишинх,ои нафсй-таъкидй: xva6, xves, xvestan.
ч;онишинх,ои саволй: кї сї? kiha ciha? cand candan candTn k dam /kadam?/ k damm?/ kadamm / k y /kay?/ kuja / kuja /, сї guna сї xel сї nav сї tavr сї san? cun / cu / ku cara?
Цонишинх,ои ишоратй: in, an, hamm, haman, cunTn, cunan, edun, hamedun, hamcunan, hamcumn, Tncunln, ancunan, їт, ё ( et).
Чрнишинх,ои таъинй: har, hama, har guna, har xel, har кї, har сї, har kadam, har cand, har qadar, har kas, har clz, har dam, hamagan, hamagi, hamginan; tamam, tamaman, jumla, jumlagi, majmo , kull,jame , sayr.
Ч онишинх,ои номуайянй ва манфй: falan, bismadan, k dam/kadam/, cand, cande, candan, candane, candTn, candme, kase, cTze, yak, yake, and, base ba ze, bisyar, mardum, dїgar, ec/hec, hec кї, hec сї, hec k dam/ hec kadam/, kirn- кї, kirn -сї, kim -cand.
Чрнишинх,ои муштарак: dlgar, yakdTgar, hamdTgar.
Дар бораи таснифоти хели чонишинх,о дар забони точикй фикрх,ои зеринро гуфтан мумкин аст: дар аввалин грамматикаи забони точикй чрнишинх,о ба х,ашт хел чудо карда шуда бошанд х,ам, дар он бандакхри феълй ва хабарй ба навъи алохдцаи чонишинх,ои чудо шудаанд [424.33-46]. Дар «Сарф барои мактаби миёна» [96.47-52]факат чонишинхои шахсй, бандакчониших,о, чонишинхои номуайянй ва пурсишчонишинх.о ба гурухд алохдца чудо карда шудаанд. Навъи чонишинх,о дар грамматиках,ои солхои чилум [35.64-72] ва панч,ох,ум боз х,ам васеътар ва хубтар таъин шудааст [61.104]. Анъанаи грамматикаи соли 1956 асосан дар нашри дуюми он нигох, дошта шудааст. Фарк, танх,о дар он аст, ки дар нашри дуюм хели чонишинхои муштарак чудо карда шуда, калимахри yakdTgar ва hamdTgar-po ба ин гурух, дохил кардаанд [91.230]. Онхр аз чонишини номуайяни, шумораи yak ва перфикси ham - сохта шудаанд. Ин чонишинхо дар забони форси хеле пеш чудо шуда, дар грамматикахо бо истилохоти гуногун кайд шудаанд. Масалан, хануз дар соли 1911 Т.Платтс ва Г.Ранкинг онхоро «чонишини муштарак» номида бу-данд[324.72]. Хумоюн Фаррух чонишинхои номбурдаро «замоири маоваза ва му-такобила» номидааст [481.725]. Мо дар бораи ин хели чонишинхо х,оло факат хаминро мегуем, ки истилохи «чонишини муштарак» барои онхо мувофиктар буда, ба хели алохдца бамаврид чудо карда шудаанд.
Хели чонишинхоро муаллифони дастурхои забони форси [481.672-736] ва дарии Афгонистон [478.61] асосан х,амчун мураттибони грамматикахои забони точикй таъин кардаанд. Фарк, дар он аст, ки онх,о дар дастурхои забони точикй хубтар чо ба чо карда шудаанд. Райр аз ин, навъи чонишинхо дар дастурх,ои забони форси нисбат ба забони дарии Афгонистон пурратар таъин шудааст.
Ба хамин тарика, чонишинхо дар забони точикй, худуди таъин дошта, мувофики коидаи муайян ба хелхр чудо мешаванд. Хели чонишинх,о истилохи муайян доранд, ки он табиати калимахри навъи худро инъикос мекунад. Бинобар ин, чонишини як гурухро бе мулохизаи муайян ба гурухи дигар интикол додан манъ аст.
Мулохизаи ба гурухд алохдца чудо кардан ё накардани чонишинх,о ва ба ка-дом кисми калимахо тааллук. доштану надоштани онхо мухим бошад хам, дар бораи он дар забошиносии точик хеч гох, бахсу мунозирахои илмй нашудааст. Чонишинхо дар забони точикй бе ягон шарху эзох ба гурухи хдссахои мустакили нутк. дохил карда шудаанд. Вале ин масъала дар илми забоншиносй кайх,о боз мавриди бахс буда, дойр ба он фикрх,ои гуногун гуфта шудааст. Чрнишинхоро чу-нон, ки болотар гуфта будем, хднуз намояндагони мактаби Александрия ба гурухд алохида чудо карда буданд [94.5-24].
Масъалаи мазкур баъди давраи атака низ, чунон ки болотар ишора шуда буд, дар Шарку Рарб мавриди назари донишмандон будааст. Вале мо ин чо низ бо зик-ри назариёти бархе аз олимони асри XIX, ки он садаи ташаккулу вусъати забон-шиносии илмй хдсоб мешавад, махдуд мешавем.
Дар охирхри нимаи аввали асри XIX олимони рус Павский Г.П., Давидов И.И., Аксаков К.С. чонишинх,оро хдссаи алохдцаи нутк хдсоб накардаанд. Аксаков К. С. дойр ба вохддх,ои мазкур гуфта буд: чонишинхр ба х,еч вачх, хдссаи алохдцаи нутк шуда наметавонанд [45.258]. Солхри 40-50-уми асри XIX дониш-мандони зикршуда макс-ми чонишинхрро воло дониста, онхрро номхри аввал хдсоб карда бошанд хам, чои вохддхри мазкур хоса чонишинх,ои шахсиро дар бахши исмхр таъин кардаанд [45.258]. Давидов И.И. баъдтар, яъне дар соли 1852 чонишинхрро хдмчун хдссаи алохдцаи нутк эътироф карда, дар катори шумораю пайвандакхрю пешояндхр хдссаи ёридихандаи нутк, хдсоб кардааст [236.17]. Ломоносов М.В. чонишинхрро дар катори сифати феълй, зарф, пешоянд, пайвандаку нидо хдссаи ёридихандаи нутк шумурдааст [236.11]. Буслаев Ф.И. низ ба Ломоносов М.В. хдмфикр буд [39.287]. Шахматов А.А. калимахрро ба гурухд мус-такилмаъною номустакилмаъно ва ёридихднда чудо карда, чонишинх,оро дар ра-дифи шумораю зарфх,о ва зарфхои чонишинй хдссаи номустакдлмаънои калимах,о шумурдааст [236.31]. Греч Н.И. вохддх,ои мавриди мутолиаро хдсса ва хдссачаи нутк ба калам додааст [288.44]. Востоков А. [236.15], Потебня А.А. [196.81-128] чрнишинхрро алохдда чудо карда, баъди сифат чо додаанд.
Масъалаи чонишинх,о х,амчун х иссаи нутк дар асри XX низ зина ба зина борх,о мавриди мутолиа карор гирифта бошад х,ам [236.28-129], барои кутохди гуфтор аз тахлили акидахр худдорй карда, факат мегуем, ки назари донишмандон оид ба масъала мавриди мутолиа тадричан яксон шудааст [236.28-129].
Хамин тарща, дар сарчашмахр х,амчун хиссаи алохдда калимах,о будану набу-дани чонишиндо кайд шуда, онхр х,амчун хдссаи мустакил, ёридихднда номустакил ва омехтаи нутк ба калам дода шудаанд. Дар ин чо дар атрофи фикру акдцахри боло бах,су мунозира кардан хрчат надорад, чунки инкишофи илми забоншиносй дуру-стию нодурустии ин ё он акидаро эътироф ва инкор намуд. Х,оло факат х,аминро гуф-танием, ки дар х,амаи тадкикоту грамматиках,ои солх,ои охир чонишинх,о гурухи алохдцаю махсуси калимах,о кайд шуда, собит шудааст, ки онх,о хдссаи мустакили нутк мебошанд. Ч онишинх,о хамин тавр, яъне гурухи алохддаи калимахрю хдссаи мустакили нутк, инчунин дар грамматиках,ои сершумори забонх,ои форсию точикй шудаанд [23.67-98;481.672-736;424.56-69;35.30-75;64-72;61.90-104;60. 215-230], ки тахдили муфасали онхр ин чо зарурат надорад.
Чрнишинхр мисли дигар гурухи калимахр маъно ва вазифаи муайян доранд ва алохида тадкик кардану таъин намудани хусусиятхои онхр дар хар як забон, аз чумла дар забони точики, ахдмияти калони илмй ва амалй дорад. Дар ин соха дар кдтори дигар забонхри хиндуаврупой дар забонхри гурухи эронй низ бисер фикру мулохизаои мухим гуфта шудааст. Вале ин чо хрло таърихи омузиши чонишинхрро дар хамаи забонхри гурухи эронй, ки маводи онхр хднгоми маъни-доди хусусияти ин ё хели чонишинхр зиёд истифода шудааст, муоина намеку-нем. Факат маъхазхре мухтасар тахлил мешаванд, ки дар онхр хусусияти чонишинхри забони точики, форси ва дарии Афгонистон тасвир шудаанд. Ин навъи тахлил барои макради мо аз он хусус фонда дорад, ки забонхри мазкур аз чихати сохт аз хдмдигар фарки калон надоранд. [8.4,.11.350]. Таърихи онхр як аст [250.5] ва маводхре, ки хангоми тахдили чонишинхр дар ин рисола истифода шудаанд, мувофики эътирофи эроншиносон то асри XVI ба хар сей ин забонхр бе-тафовут оид мебошанд. Райр аз ин, худуди мукдцдимаро ба эътибор гирифта, хамаи лугат, дастуру асархои илмиеро, ки дар онх,о каму беш дар бораи чонишинхр маълумот дода мешавад, тахлил намекунем, чунки бисёри онхо дар фаслх,ои чудогонаи ин рисола ба дарачаи кофй ишора шудааст.
Барои таъин кардани хусусияти чонишинхри забони точики аз тадкикртхри забони кадим, миёна, нав, забони адабии хрзираи точики, форси ва дарии Афгонистон маълумотхри мухим пайдо кардан мумкин аст.
Дар корхри ХР.Бартоломе [289.1-15] ва К.Гофман [306.5-70] хусусияти чонишинхои забони кадим ба кадри муайян инъикос шудааст. Грамматикахри Е.Чрнсон [210], А.Мейе, [319] Р.Кент [312] В.Бранденштейн, М.Майерхрфер [293], мачмуи тадкикитохр дойр ба забони авастой [229.61-69;183,т.1.184-191;326] тадкикрти В.С.Воробьева - Десятовский [48] лугати Турнер [332], як катор асару макрлахр [181] ва як сил сила асархри дастчамъии эроншиносон [179; 183] барои муайян кардани хрлати чонишинхр дар даврахри кадим, миёна ва нав ахамияти махсус доранд.
Чрнишинхри забони давраи миёна дар ибтидои асри XX аз тарафи Х .Райхелът муоина шудааст [325.570-575]. Аз гарамматикаи К.Г.Залеман [327], асари В.С.Расторгуева [200] ва як катор фархангхр [321;318;302] дойр ба чонишинхри забони ин давра фикру мулохизахри мухим пайдо кардан мумкин аст. Барои таъин кардани динамикаи системаи чонишинхри забони точикй тадкикртхри М.Н.Боголюбов дар бораи чонишинхри забони хоразмй [30;31] ва асари фундаменталии у дойр ба системаи забони ягнобй (забони нави сугдй) [29] ва тадкикрти В.А.Лившиц оид ба чонишинхри забони пашту [138] фоидаи калон доранд.
Чрнишинхри забони давраи нав ду навъ тахлил шудаанд:
I. Дар очеркхри грамматикии фархангхр. Шумораи ин гуна фархангхр (лугатхре, ки очерки грамматики доранд) дар байни лугатхри сершумори пешина хеле каманд. Факат дар "Фарнханги Чдхрнгирй", "Фарханги Рашидй" ва "Бурхрни кртеъ" очерки грамматики дода шудааст.
Хусусияти чонингинхр дар "Фарханги чахрнгирй" [202.51-52] бо ду рох, тасвир шудааст: а) дар матн, дар катори дигар вохидхри лексикию грамматики ва б) алохдца, дар очерки грамматикии он. Муаллифи фарханг чонишинхрро дар матн хеле кам шарх, додааст. Аз чумла гуфтааст, ки калимаи vay ба маънои б истеъмол шудааст (с.7303). Маънои калимаи an ишора ба чизе бувад (с.576) сип б ба маънои hamcu б бошад, xves ва онро xvestan низ гуянд.
Дар "Фарх,анги Ч,ахрнгирй" инчунин очерки мухтасари фамматикй дода шудааст, ки дар он чонишинхр "Оини х афтум"-ро ташкил мекунанд. Ин оин "дар баёни замоир" ном дошта, дар он хусуияти чонишинх,ои муттасилаи объекта ва субъекта тасвир шудааст. Дар "Фарх,анги Рашидй" [17.6-7;433.] ва "Бурх,они котеъ" [361.23,24] хусусияти чонишинхр мисли "Фарханги чахрнгирй" бо ду рох, шарх, дода шавад х,ам, дар маънидоди калимахри зикршуда ин сарчашмах,р аз хдмдигар ба дарачаи муайян фарк, мекунанд. Масалан, дар "Фарх,анги Ч,ах,рнгирй" чонишинхр дар матн камтар шарх, дода шудаанд. Дар очерки грамматикии он танхр хусусияти энклитикахри объекту субъект тасвир шудааст. Муаллифи "Фарханги Рашидй", баръакс, чонишинхрро х ам дар матн ва хам алохида зиёдтар эзох, додааст. Масалан, вай дар матн дар катори дигар вохидхри лексики зери харфхри -m, , -s хусусияти шаклх,ои энклитикии чошшшнхри шахсиро баён карда, дар бораи ишорачоншішхри in, an, anan, anha una ЧОНИШИНХ.ОИ саволии cand?, сі? ва чонишинх ои нафсии xvad, xves маълумот додааст.
очерки грамматикии фарханг бар хилофи "Фарханги Чахрнгирй" на танхр хусу-СИ5ГГИ энклитикахои объекту субъект, балки вазифаю маънои чонишинхои шахсии мунфасила низ тасвир шудааст [433.19,21,156,174,619,627].
Дар очерки грамматикии "Бурх,они кртеъ" мисли "Фарханги Чахонгирй" факат хусусияти энклитикахои объекту субъект тасвир шавад хам, вале мураттиб мисли муаллифи "Фарханги Рашидй" чрнишинхоро дар матн зиёдтар эзох, дода-аст. Дар фарханг хусусияти энклитикахои объекту субъект, ч,онишинхои шахсии man, esan ишоратчонишинх,ои an (anat) так, cunan саволии сі? kira? кау? ва на-фсии xvad, xves, xvestan хеле мухтасар шарх, дода шудааст [447.23,44,161,180, 199,672,681, 785,786,798,799].
Хдмин тавр, шарху маънидоди фархангхр хдмаи гурухи чрнишинхоро фаро намегиранд ва дар очерки грамматикии онхр низ, бо вучуди он ки чрнишинхр бар хилофи исмхою сифатхо, шумораю феълхр, зарфу пешояндхо ва хиссачаю нидохо ба фасли алохдда чудо карда шудаанд, факат маънои энклитикахри объекту субъект, ч,онишинх,ои шахсии танх,ою ч,амъ, бархе аз чонишинхои ишоратй, саволй ва нафсй мухтасар баён шудааст.
2. Дар тадкикртхри чудогона. Чунин тадкик,отх,о бар хилофи чашмдошт аз чих,ати микдор кам буда, дар онх,о хусусияти ч,онишинх,о як хел тасвир нашуда-аст. Масалан, Ж.Лазар вазифаи чонишинхои шахсй, нафсй, ишоратй, саволй, таъинй ва шаклхри энклитикии ч,онишинх ои шахсиро дар кдтори дигар гурухд калимахо ба таври мухтасар баён кардааст [315,224-261]. Л.П.Смирнова низ хамчун Ж.Лазар хусусияти чрнишинхрро дар "Таърихи Систон" [227.35-49], Р.Чураев дар "Асрори Тавхид" [83.29-53] нишон додаанд. Дар кори Р.Султонов дар бораи шаклхои энклитикии ч,онишинх,ои шахсй ва ч,онишинх,ои нафсии "Гулистон"-и Саъдй [235.57-74] ба таври кутох, маълумот дода шудааст. Б.Шарифов дар бораи истеъмоли ч,онишинх,ои шахсй; калима-ч,онишинх,о дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ"[277.52-63], Г.Камолова дойр ба чонишинхри шахсй, нафсй, ишоратй ва калима - ч.онишинх.0 дар "Мачмаъ-ут-таворих" [112.27-37], КДаландаров дар бораи як вазифаи (вазифаи хамнисбат) чонишинхои ишоратй дар "Бадоеъ-ул-вакреъ" [110.7,12,17, 19,20], С.Хочиев оид ба шакли ч,амъи бавоситаи ч;онишинх о дар "Тух,афи ахли Бухоро" [263.17-18], Р.Набиева дар бо рай истеъмоли чонишини esan, шаклхои чамъи бавосита ва шакли xvadha дар "Таърихи салотини Мангития" [168.25-26] ва С.Иброхимов оид ба чонишинхои шахсй, саволй, номуайяни, нафсии "Акрид-ун-нисо" ва "Савонех-ул-масолик ва фаросих-ул-мамолик"-и Возех [98.18-19] тавакдуф кардаанд. Н.Маъсумй дар бо-раи шакли чамъи бавоситаи чонишинхои шахсй, чонишинхои шахсии esan, anan чонишинхои ишоратии Tn, an ва чонишини номуайянии falan маълумоти мухта-сар додааст [150.193-194]. Барои таъин кардани динамикаи чонишинхои забони точикй мачмуи пажухишхои эроншиносони Маскаву Ленинград ахамияти мухим доранд [183.Т.І.184-192, 252-253; Т.Н. 81-95; Т.Ш.115-123].
Хусусияти чонишинхои забони адабии хрзираи точик се навь тасвир шудааст:
І.Дар грамматикахо. Дар ин навъи маъхазхо дар бораи холати имрузаи чонишинхои забони точикй маълумоти нормативи дода шудааст [61.90-104;62,ч-1.156-171;209.121-123].
2.Дар тадкдкщхои алохида. Асархои ин гурухро ба ду банд чудо кардан мумкин аст: а) корхое, ки онхо ба омухтани чонишинхои забони адабии хозираи точик бахшида шудаанд. Ба ин кием тадкикртхри А.А.Бухоризода [40] ва М.Н.Нахангова [192] дохил мешаванд. Дар кори А.Л. Бухоризода вазифаи шаклхои энклитикии чонишинхои шахсй ва дар рисолаи М.А.Нахангова вазифаи хели чонишинхо дар забони адабии хозираи точик мавриди мухокима карор ги-рифтааст; б) дар бораи хусусияти чонишинхои забони точикй аз корхои шеваши-носон [199.183-184] ва услубшиносон низ фикру мулохизахои мухим пайдо кардан мумкин аст [148.187-192;68.122-131;111.95-101;266.94-100]. Профессор Д.Т.Точиев дойр ба вазифаи чонишинхои ишоратй (вазифа хамнисбат) маълумоти пуркиммат додааст [240.30-35;241.24].
Райр аз ин, барои таъин кардани холат ва инкишофи чонишинхои забони точикй омухтани дастуру маъхазхои илмии забонхои форси ва дарии Афгонистон ахамияти калон доранд.
Чрнишинхои забони форси хам ду навъ тахлил шудаанд: а) дар дастурхо, маълумоти чунин маъхазхо характери нормативи дорад [383.,396.,418.,417.,481.]; б) дар корхои тадкикртии алохида, чунин корхр хеле каманд. Никола Рост [477.1-10] икишофи чонишинхои шахсиро тадкик кардааст. Вале асари у камбудихои чиддй дорад, чунки муаллиф наздик будани шакли фонетикии чонишинхои шах-сию баъзе номхои мифологии кабилахоро ба назар гирифта ба хулосаи галат ома-дааст. Мувофики акидаи у чонишини man аз исми кабилаи mam; tu аз исми turan; ба вучуд омадаанд. Хдмин гуна акидахои галат дар кори Басир Астарй мавчуд аст. У гуфтааст, ки чонишини шахси I аз морфемахои .1 ва о-. яъне аз калимаи , у\ "чашм" ба вучуд омадааст [363//213.5]. Дж.А.Садихова чонишинхои шахсии забони форсиро дар чанбаи таърихй омухтааст. Муаллиф дар бораи инкишофи чонишинхои шахсй ва шаклх,ои энклитикии чонишинхои шахсии объект ва субъект маълумот додааст [213.3-27], ки он барои кори мо фоидаи калон дорад. Дар рисолаи С.Д.Клевцова холати имрузаи чонишинхои забони форси омухта шудааст [124]. Фикру мулохдзахои проф. А.И.Шафой оид ба чонишинхо дар вазифаи калимаи хамнисбат,. чонишинхо ба вазифаи калимаи тобеъ [278.29-33,70-71] ва проф. А.С.Пейсиков дар бораи шаклхои энклитикии чонишинхои шахсй хамчун воситаи алокаи иборахои синтаксиси [191.187-196] барои пурратар омухтани чонишинхои забони точикй ёрии калон мерасонанд.
Чонишинхои забони муосири дарии Афгонистон мисли забони форси алохида тадкик, нашуда бошанд хам, дар бораи ощо аз дастур [389.102-106] ва корхои тадкикотии ин забон баъзе фикрхр пайдо кардан мумкин аст [85;88.37-44;250.31-95].
Ба хамин тарика, чонишинхои забони точикию форси аз нахустин дастурхо-аз дас-турхои фархангхо ин чониб хамчун гурухи лугавию маъноии калимахо чудо карда туда бошанд хам, вале вазифаю маъно ва хусусияти онхо дар маъхазхои зикршуда баро-бар тасвир нашудааст. Масалан, дар дастури фархангхо факат вазифаи чонишинхои шахсии муттасилаву мунфасила ба таври мухтасар кайд шавад, дар грамматикахои му-каммали забонхои форсию точикй гурухи чонишинхо пурратар таъин шуда, вазифаи онхо мувофики имкони грамматикахои нормативи тасвир шудааст. Дар маъхазхои илмй гайр аз корхои Х .Райхельд, Никола Рост, Дж.А.Садихова, С.Д.Клевцова, А.Л.Бу-хоризода ва М.А. Нахангова чонишинхо факат дар катори дигар гурухи калимахо ва ба таври умумй тахлил ёфтаанд. Ба ин маънй, дар забоншиносии точик инчунин форси ва дарии Афгонистон, ки хамгунии онхо то кунун равшан мушохида мешавад, теъдоди зиёди масъалах,ои чонишинхо аз чумлаи масъалаи ташхиси чонишинхо хамчун хиссаи алохидаи нущ, тахаввули таърифи чонишинхо, маънои онхо, воситахои ташхиси маънои чрнишинхо; тахаввулу такмили парадигмам чонишинхои шахсй дар инкишофи забони точикй; вусъати таркиби парадигма, пайдоиш ва сукути бархе аз аъзохри парадигма ва сабабхои муттакои онхр, мавкеи истеъмоли аъзохои парадигма дар осори, мухталифсабку гуногунжанр, тарзи ифодаи категорияи шахсу шумора дар чонишинхо, тафовути ифодаи шахсу шумораи чонишинхо аз исму феълхо, сабаби муфрадшавии чонишинхри шахсии шахсхри якуму дуюми ч,амъ, огози чдраён ходисаи мазкур ва сар-навишти он аз давраи кадим то кунун, такмили парадигмаи чонишинхри шахсй аз хисоби шаклхои чамъи бавосита ва сабабхои он, пайдоиши шаклхои чамъи бавосита ва сарнавишти онхр дар инкишофи забони точикй, такмили парадигмаи чрнишинхри шахсй аз хисоби ишоратчонишинхр, хддисаи конверсияи чонишинхри ишоратй дар даврахои инкишофи забони точикй ва вусъату анчрми он, такмили таркиби парадигмаи чонишинхри шахсй аз хисоби калима-чрнишинхо; тахаввули парадигмаи шаклхри энклитикии чонишинхои шахсй: такмили парадигма, огози такмили парадигма, тахаввули вазифаи шаклхои энклитикии чонишинхри шахсй, ифодаи категорияи шахсу шумора ба воситаи шаклхои энклитикии чонишинхри шахсй, сарнавишти чонишинхои нафсй-таъкидии xvad, xves, xvestan ва мавкеи истеъмоли онхр дар давраю зинахои инкишофи забони точикй, пайдоишу сарнавишти таркибхр man xvad, tu xvad, о xvad дар забони точикй ва сабабхои пайдоишу тахаввули онхо, такмили таркиби чонишинхои саволй, такмили таркиби чрнишинхри ишрратй дар инкишофи забони точикй, такмилу тахаввули таркиби чонишинх,ои таъинй, номуайянию манфй, такмили таркиби Чонишинхо бо рохи конверсия, калимасозй, муносибати чонишинхо ба дигар хдссахои нутк, ва амсоли ин масъалах,о дар забоншиносии точик то кунун мунтазири тадкик, ме-бошанд. Масъалах,ои мазкур ва соир масъалах,ои дигар дар рисола бо усулхои хамзамонию дарзамонй, мукоисавй, мукоисавии таърихй ва эхсоия тадкид шудаанд.
Маъхази тадкик вобаста ба усули кор замони мадидро дарбар гирифта, май-дони васеъ дорад. Онхо таи се давраи инкишофи забони точикй-форсй ва дар мин-такахои мухталиф эчод шудаанд.
Далелхои ду давраи бостонии забони точикй-форсй аз мутуни "Авасто","Кухп Богистон", мутуни сешумори форсии миёна-аз "Корномаи Ардашери Бобакон", "Ёдгори Зарирон", "Дарахти Асурик", "Бундахишн", "Денкард" ва амсоли инхр ва фарх,ангх,ои забонхои кадиму миёна чамъ карда шудааст.
Давраи нав аз лихрзи маъхаз нихоят ганй буда, онхр дар хавзахои гуногуни гус-тариши забони форсии дари бо таъсири сабкхри гуногун иншо шудаанд. Осори давраи мазкур дар шакли дастхат ва чопй махфуз мондааст. Райр аз ин, онхр дар шаклхои назму наср эчрд шудаанд. Табиист, ки фаро гирифтани хамаи таълифоти давраи нав гайриимкон аст. Аз ин ру, макоми маъхазхоро ба эътибор гирифта, барон чамъ кардани далелхр аз зинахри гуногуни инкишофи забони давраи нав дастхатхо интихоб карда шудааст. Гирдовардани мавод аз соли 1965 шуруъ туда буд.
Тадкикртхои Х.Бартоломае, Е.Чрнсрн, А.Мейе, Р.Кент, В.Бранденштейн ва М.Маерхофер, В.Хинз, Е.В.Вест, В.Б.Хеннинг, К.Г.Келенс, К.С.Ломбтон, ТЛХудсен -Вилямс, Х.С. Нюберг, М.Н. Боголюбов, В.А. Лившиц, И.М. Оранский, В.С.Расторгуева, рисолахри чамъбастии эроншиносон- "Асосхри забоншиносии эронй" (чч. 1,2,3), "Тачрибаи тадкики таърихию типологии забрнхри эронй" (ччЛ,2) ва амсоли инхр асоси назариявии рисолаи мавриди мутолиа карор дода шудаанд.
Рисола аз мукаддима, хашт боб, хулосах,о, руйхати адабиёти илмй ва ихтисорот иборат аст. Райр аз ин, дар рисола таблитсахр чр гирфтааст, ки дар онхр тах,аввули хели чонишинх о инъикос ёфтааст. Аз таблитсах,р пайдоишу сукути чрнишинхрро дар инкишрфи забрни ТРЧДКЙ (фррсй ва дарии Афгрнистрн) муайян кардан мумкин аст. Мукаддима ва фаслхри рисрла срхт ва максади муайян доранд.
Дар мукаддима иддае аз масъалахр ба мисли ташрехи истилохи чонишинх.0, пайдоиш ва мавцеи онхр дар байни калимахри ишрратй, сахми ч,рнишинх,р дар гуфтрру нигрриш, ифрдаи маънрх ри грамматики ва лексики ба врситаи чрнишинхр, воситахри ташхиси маънри чрнишинхр, таърифи онхр, чрнишинхр хамчун хиссаи нутк, х.удуди ЧРНИШИНХ,Р, таснифрти РНХ,Р, дарач,аи рмухта шудани чрнишинхр ва амсрли инх,р мавриди бахс каррр гирифтааст.
Дар х,афт боби диссертатсия хели чонишинхою шаклхои энклитикии Чонишинх,ои шахсй ва дар боби хаштум муносибати чонишинх,о ба дигар хиссахои нутк тадкик шудааст.
Чрнишинхри шахсй
Истилохд "чонишинхри шахсй" маънои махдуд ва васеъ дорад. Он дар маънои махдуд гурухд калимах,оеро фаро мегирад, ки онх,о аз чихати маъною ва-зифа хусусиятхои хос доранд. Чрнишинх,ои шахсии шахсх,ои І, II, III ба ин гурух, дохил мешаванд. Истилохд тазкур дар маънои васеъ гайр аз чонишинх,ои шахсй І, II, III калимах,оеро, ки имкони чонишини шахсй шуданд доранд, ифода мекунад. Ин чо калимаю ифодахои banda, faqTr, kamTna, gada, їп sikasta, їп benasib ва амсо-ли инхр дар назар дошта шудааст, ки онх,о дар гуфтору навиштор бо чонишини man муродиф мешаванд: Кушиши банда сабаб аз бахшиш аст, - Кори казо буду туро айб нест (Мухдммад бинни Васиф, AXJ , 16), Он чо, ки саборо гузаре нест, ки гуяд, - Холи дили ин хаста ба дилдор, ки чун шуд (Хдлолй, TAIV, 88).
Дар доираи чрнишинх,ои шахсй ч;онишинх ои шахсй якум ва дуюм мавкеи хос доранд, ки ин аз мукоисаи онхо ба чонишинхои шахсй сеюм равшан му-шох,ида мешавад. П.Форхеймер ба категорияи шахсй чонишинхр дахл карда фарки ин ду гурух,и вох,идх,оро чунин таъин карда буд. У гуфтааст, ки ба воси-таи чрнишинх,ои шахсй І ва II дар вакти муколама гурухд мукобил ба вучуд меояд, ки ин хусусиятро чонишини шахсй сеюм надорад, чунки маънои шахсй сеюм х,еч гох, иваз намешавад [300.6]. Э.Бенвенист дар бораи фарки чрнишинх,ои шахсй І, II аз шахсй III гуфтааст, ки ч,онишини шахсй сеюм ба мавриди сухан ишора карда наметавонад, вале шахсхри якум ва дуюм ин гуна крбилият доранд [291.35,37.//142.142-143]. Аз х,амин сабаб ч,онишинх,ои шахсй якум ва дуюм дар маънои махдуд баъзан бо истилох,и "чонишинхои аслии шахсй" / "собственно-личные местоимения"/ зикр шудаанд [142.140]. Ч,онишинх,ои шахсй аз хусуси пайдоишашон ба чонишинхои ишоратй алокаи зич доранд. Вале дар ин бора забоншиносон хдмфикр нестанд. Л.Грей ва М.Бреал гуфтаанд, ки чонишинхои шахсй, махсусан чонишини шахсй І гурухд кадимтари калимахр мебошад [303.177;292.192]. Э.Кассирер низ хамин гуна акида доштааст [296.164].
К.Бругман ва Б.Дельбрюк фикри дигар доштанд. Онх,о мегуфтанд, ки дар забонхои хиндуаврупой на танхр чрнишинхри шахси III, балки чрнишинхри шахси I ва II низ аз чонишинхри ишорати ба вучуд омадаанд [294.306-307;//142.195]. П.Форхеймер ба онхр хамфикр буд [300.11]. Вале В.Чермак [297.209;//142.195] ва В.Таули [329.11-12;//142.195] дар ин бора фикри дигар доштанд. Онхр пайдоиши чонишинхри шахсй ва ишоратиро аз хиссачахои ишорати хисоб кардаанд.
Мо дар ин чо хрло бо муаллифони ин акддахо бахс намекунем ва ба К.Е.Майтинская [142.195-196] хамфикр шуда мегуем, ки вазифаи чрнишинхои шахсй ва ишорати дар забони точикй яксон нест, чунки чонишинхри шахси 1,11 ба гуянда ва шунаванда бевосита ишорат кунанд, чрнишинхри ишорати факдт ба самти шахе ишора мекунанд. Аз тарафи дигар, чрнишинхри шахси I, II ба таври субстантиви истеъмол шаванд хдм, мисли чрнишинхри ишорати хдмеша исмро иваз карда наметавонанд.
Аз руи вазифаю маъно маълум аст, ки чрнишинхри шахси I, II нисбат ба чрнишинхри шахси III хдмчун чрншини шахсй пештар ташаккул ёфтаанд. Дар инкишофи забон саррешаи чрнишинхри шахсй ва ишорати - хдесачахри ишорй, мувофики зарурати сохти зиндагй тадричан ба ду гурух, - ба чонишинх,ои шахсй ва ишорати чудо шудаанд. Чонишинхои шахси I ва II аз решахри m-дор ва t -дор ба вучд омадаанд [75//142.197].
Ба хамин тарща, дар вакти омухтани ч,онишинх,ои шахсй як катор масъалах,ое ба миён меояд, ки бисёрашон ах,амияти мухдмми проблемавй дошта, тадкики онх,о на танхо барои забонх,ои алохдда, балки барои забоншиносии умумй ва навиштани корхри фундаменталй, аз чумла грамматикаи умумй, корхри чдмъбастии илмй дар дарачдхои гуногуни забонй, тадкик,оти мукоисавй, мукрисавии таърихй ва амсоли инх,о фоидаи калон дорад. Вале кайд кардан лозим аст, ки х,алли бисер масъалахре, ки зикр шуданд, дар ин чр аз имкон берун аст, чунки вазифаи ин боб махдудтар ва максади он аниктар мебошад. Дар ин боб кушиш карда шудааст, ки динамикам чонишинхри шахсй ва хусусияти онх,о дар забони точикй муайян карда шавад. Дойр ба ЧРНИШИНХОИ шахсй дар асоси маводи забони тоники ва забонхои хамоилаи он - забонхои форси, дари, осетини, помири ва амсоли инхр як катор фикрхри пуркимат гуфта туда бошад хам [175], хануз бисер хусусияти вохидхри мазкур мунтазири тадкик. аст. Махсусан халли масъалхри ифодаи шахе дар чонишинхри шахсию фарки он аз феълхо, фарки ифодаи категориям чдмъ дар чонишинхри шахсию иемхр ва феълхр, тахдввули парадигмаи чрнишинхои шахсй ва амсоли инхр барои амиктару пурратар фахмидани хусусияти врхддхри номбаршуда ахдмияти калони илмию амалй дорад. Зиёда аз ин, он низ ба х,исоб гирифта шавад, ки тамоми маълумтхре, ки ба ЧРНИШИНХРИ шахсй мансубанд, асосан дар асоси маводи забони адабии хрзираи точик гуфта шуда ва аз таърихи рнхр то хрл касе ба сифати кори яклухт чизе нанавиштааст, дар чанбаи таърихй омухтани вохидхри зикршуда ахамияти махсус пайдо мекунад.
Мувофики нишондод маводи тахдил ва мушохдцахри тадкикгарони таърихи забони точикй [227.35;83.29;315.224-229] чонишинхри шахсй дар забони давраи нав дар шаклхри зерин вокръ шудаанд:
Ин руйхат гувохд он аст, ки дар забони марх,алаи тадкикшаванда чонишинхри шахсй хдмчун дигар категорияи калимахр шаклу колабх,ои муайян доранд. Чрнишинхри шахсй чунин шаклх,оро дар тули аерхр сохдб шудаанд. Агар ба таърихи кадимтари ин гурухи калимахр назар кунем, маълум мешавад, ки чонишинхри шахсй дар зинахри пештари инкишофи забони точикй (форси) аз забони аерхри IX - XIX на танхр аз нигохи шакл, балки аз чихати микдорашон низ фарк доранд. Масалан, дар забони давраи миёнаи точикй (форси), ки мувофики гуфтаи олим, адабиётшинос ва шоири забардасти Эрон М.Т.Бахрр "дар сарфу нахв низ ихтилофоте байни забони пахдавй ва забони дари мавчуд нест" [366,4-1.304] ё "тафовути насри дари бо насри пахдавй аз лихрзи сарф ва нахз зиёд нест [366,4.1.300]", калимахри az, man, t5, amah, smah ва чонишинх,ри ишоратии бу, avesan ба сифати чонишинхои шахсй кор фармуда шуда бошанд [183. ч.П.81], дар забони давраи кадим ин хели ч,онишинх.оро шаклх,ои adam (ав. агэт; скр.аЬат); шакли генетив аз adam шакли mana (ав. mana); tuvam (ав. tvdm, turn, скр. tvam); vayam (ав. vaem,); шакли генетив аз vayam шакли amaxam (ав. ahmakam, скр. asmakam) ичро кардаанд. Fanp аз ин, дар китоби Авасто шаюьхри генетиви yusmakdm, xsmakdm (скр. yusmakam) дучор мешаванд, ки онхо сар-чашмаи чонишини шахси II чамъ мебошанд [229.67; 183,4,.1.190-191, 253].
Шаклхои энклитикии чонишинхри шахсй
Истилохд "чонишинхри шахсй" маънои махдуд ва васеъ дорад. Он дар маънои махдуд гурухд калимах,оеро фаро мегирад, ки онх,о аз чихати маъною ва-зифа хусусиятхои хос доранд. Чрнишинх,ои шахсии шахсх,ои І, II, III ба ин гурух, дохил мешаванд. Истилохд тазкур дар маънои васеъ гайр аз чонишинх,ои шахсй І, II, III калимах,оеро, ки имкони чонишини шахсй шуданд доранд, ифода мекунад. Ин чо калимаю ифодахои banda, faqTr, kamTna, gada, їп sikasta, їп benasib ва амсо-ли инхр дар назар дошта шудааст, ки онх,о дар гуфтору навиштор бо чонишини man муродиф мешаванд: Кушиши банда сабаб аз бахшиш аст, - Кори казо буду туро айб нест (Мухдммад бинни Васиф, AXJ , 16), Он чо, ки саборо гузаре нест, ки гуяд, - Холи дили ин хаста ба дилдор, ки чун шуд (Хдлолй, TAIV, 88).
Дар доираи чрнишинх,ои шахсй ч;онишинх ои шахсй якум ва дуюм мавкеи хос доранд, ки ин аз мукоисаи онхо ба чонишинхои шахсй сеюм равшан му-шох,ида мешавад. П.Форхеймер ба категорияи шахсй чонишинхр дахл карда фарки ин ду гурух,и вох,идх,оро чунин таъин карда буд. У гуфтааст, ки ба воси-таи чрнишинх,ои шахсй І ва II дар вакти муколама гурухд мукобил ба вучуд меояд, ки ин хусусиятро чонишини шахсй сеюм надорад, чунки маънои шахсй сеюм х,еч гох, иваз намешавад [300.6]. Э.Бенвенист дар бораи фарки чрнишинх,ои шахсй І, II аз шахсй III гуфтааст, ки ч,онишини шахсй сеюм ба мавриди сухан ишора карда наметавонад, вале шахсхри якум ва дуюм ин гуна крбилият доранд [291.35,37.//142.142-143]. Аз х,амин сабаб ч,онишинх,ои шахсй якум ва дуюм дар маънои махдуд баъзан бо истилох,и "чонишинхои аслии шахсй" / "собственно-личные местоимения"/ зикр шудаанд [142.140].
Ч,онишинх,ои шахсй аз хусуси пайдоишашон ба чонишинхои ишоратй алокаи зич доранд. Вале дар ин бора забоншиносон хдмфикр нестанд. Л.Грей ва М.Бреал гуфтаанд, ки чонишинхои шахсй, махсусан чонишини шахсй І гурухд кадимтари калимахр мебошад [303.177;292.192]. Э.Кассирер низ хамин гуна акида доштааст [296.164].
К.Бругман ва Б.Дельбрюк фикри дигар доштанд. Онх,о мегуфтанд, ки дар забонхои хиндуаврупой на танхр чрнишинхри шахси III, балки чрнишинхри шахси I ва II низ аз чонишинхри ишорати ба вучуд омадаанд [294.306-307;//142.195]. П.Форхеймер ба онхр хамфикр буд [300.11]. Вале В.Чермак [297.209;//142.195] ва В.Таули [329.11-12;//142.195] дар ин бора фикри дигар доштанд. Онхр пайдоиши чонишинхри шахсй ва ишоратиро аз хиссачахои ишорати хисоб кардаанд.
Мо дар ин чо хрло бо муаллифони ин акддахо бахс намекунем ва ба К.Е.Майтинская [142.195-196] хамфикр шуда мегуем, ки вазифаи чрнишинхои шахсй ва ишорати дар забони точикй яксон нест, чунки чонишинхри шахси 1,11 ба гуянда ва шунаванда бевосита ишорат кунанд, чрнишинхри ишорати факдт ба самти шахе ишора мекунанд. Аз тарафи дигар, чрнишинхри шахси I, II ба таври субстантиви истеъмол шаванд хдм, мисли чрнишинхри ишорати хдмеша исмро иваз карда наметавонанд. Аз руи вазифаю маъно маълум аст, ки чрнишинхри шахси I, II нисбат ба чрнишинхри шахси III хдмчун чрншини шахсй пештар ташаккул ёфтаанд. Дар инкишофи забон саррешаи чрнишинхри шахсй ва ишорати - хдесачахри ишорй, мувофики зарурати сохти зиндагй тадричан ба ду гурух, - ба чонишинх,ои шахсй ва ишорати чудо шудаанд. Чонишинхои шахси I ва II аз решахри m-дор ва t -дор ба вучд омадаанд [75//142.197].
Ба хамин тарща, дар вакти омухтани ч,онишинх,ои шахсй як катор масъалах,ое ба миён меояд, ки бисёрашон ах,амияти мухдмми проблемавй дошта, тадкики онх,о на танхо барои забонх,ои алохдда, балки барои забоншиносии умумй ва навиштани корхри фундаменталй, аз чумла грамматикаи умумй, корхри чдмъбастии илмй дар дарачдхои гуногуни забонй, тадкик,оти мукоисавй, мукрисавии таърихй ва амсоли инх,о фоидаи калон дорад. Вале кайд кардан лозим аст, ки х,алли бисер масъалахре, ки зикр шуданд, дар ин чр аз имкон берун аст, чунки вазифаи ин боб махдудтар ва максади он аниктар мебошад. Дар ин боб кушиш карда шудааст, ки динамикам чонишинхри шахсй ва хусусияти онх,о дар забони точикй муайян карда шавад. Дойр ба ЧРНИШИНХОИ шахсй дар асоси маводи забони тоники ва забонхои хамоилаи он - забонхои форси, дари, осетини, помири ва амсоли инхр як катор фикрхри пуркимат гуфта туда бошад хам [175], хануз бисер хусусияти вохидхри мазкур мунтазири тадкик. аст. Махсусан халли масъалхри ифодаи шахе дар чонишинхри шахсию фарки он аз феълхо, фарки ифодаи категориям чдмъ дар чонишинхри шахсию иемхр ва феълхр, тахдввули парадигмаи чрнишинхои шахсй ва амсоли инхр барои амиктару пурратар фахмидани хусусияти врхддхри номбаршуда ахдмияти калони илмию амалй дорад. Зиёда аз ин, он низ ба х,исоб гирифта шавад, ки тамоми маълумтхре, ки ба ЧРНИШИНХРИ шахсй мансубанд, асосан дар асоси маводи забони адабии хрзираи точик гуфта шуда ва аз таърихи рнхр то хрл касе ба сифати кори яклухт чизе нанавиштааст, дар чанбаи таърихй омухтани вохидхри зикршуда ахамияти махсус пайдо мекунад.
Мувофики нишондод маводи тахдил ва мушохдцахри тадкикгарони таърихи забони точикй [227.35;83.29;315.224-229] чонишинхри шахсй дар забони давраи нав дар шаклхри зерин вокръ шудаанд:
Ин руйхат гувохд он аст, ки дар забони марх,алаи тадкикшаванда чонишинхри шахсй хдмчун дигар категорияи калимахр шаклу колабх,ои муайян доранд. Чрнишинхри шахсй чунин шаклх,оро дар тули аерхр сохдб шудаанд. Агар ба таърихи кадимтари ин гурухи калимахр назар кунем, маълум мешавад, ки чонишинхри шахсй дар зинахри пештари инкишофи забони точикй (форси) аз забони аерхри IX - XIX на танхр аз нигохи шакл, балки аз чихати микдорашон низ фарк доранд. Масалан, дар забони давраи миёнаи точикй (форси), ки мувофики гуфтаи олим, адабиётшинос ва шоири забардасти Эрон М.Т.Бахрр "дар сарфу нахв низ ихтилофоте байни забони пахдавй ва забони дари мавчуд нест" [366,4-1.304] ё "тафовути насри дари бо насри пахдавй аз лихрзи сарф ва нахз зиёд нест [366,4.1.300]", калимахри az, man, t5, amah, smah ва чонишинх,ри ишоратии бу, avesan ба сифати чонишинхои шахсй кор фармуда шуда бошанд [183. ч.П.81], дар забони давраи кадим ин хели ч,онишинх.оро шаклх,ои adam (ав. агэт; скр.аЬат); шакли генетив аз adam шакли mana (ав. mana); tuvam (ав. tvdm, turn, скр. tvam); vayam (ав. vaem,); шакли генетив аз vayam шакли amaxam (ав. ahmakam, скр. asmakam) ичро кардаанд. Fanp аз ин, дар китоби Авасто шаюьхри генетиви yusmakdm, xsmakdm (скр. yusmakam) дучор мешаванд, ки онхо сар-чашмаи чонишини шахси II чамъ мебошанд [229.67; 183,4,.1.190-191, 253].
Чрнишинхри номуайянй ва манфй
Ба хамин тарифа, чонишини дар забони мархалаи тадкикдіаванда, одатан, шахси III танхрро ифода кунад хдм, баъзан барон ифодаи шахси III чдмъ низ ис-теъмол шудааст. Он гохр ба чри чрнишини омада, аз такрор омадани вай худ дорй нашудааст. Ин хрдиса то дарачае аст, ки истифодаи чрнишини jl дар баъзе мавкеъхр зиёдатй намуда, ихтисори он маънои дилхохро халалдор намекунад. Дар як катор мавкеъхр чонишини номбурда вазифаи таъкидй дошта, бандаки феълй кабул кардааст; бо чонишини нафсй хдмшафат омада, ба чои чонишини энклити-кии шахси III танхо истеъмол шудааст, дар таркибхри рехта омада, дар чумла муб-тадо, муайянкунанда ва пуркунанда шудааст. Як хусусияти мухдми чонишини 3\ ин аст, ки он нисбат ба шахе ва гайри шахе истеъмол шудааст. Ин хддиса дар забони мархдлаи тадкикдіаванда тасодуфй набуда, решай таърихи дорад. Ба фикри мо, ба он алокаманд аст, ки саррешаи чонишини 3\ дар забони форсу точик чонишини ишоратй будааст. Чунон ки болотар ишора шуд, чонишини номбурда аз шакли мафъули ava -аз avahya- и форсии кадим ба вучуд омадааст, ки он дар забони дав-раи зикршуда асосан хдмчун чонишини ишоратй маъруф буда, нисбат ба предметной олами модй: чондору бечон ва шахсу гайри шахе бетафовут истеъмол шудааст. Вале дар тули 16 аср (аерхри VI пеш аз милод то аери ІХ-Х милодй) забони форсу точик аз хусуси фонетика, таркиби лугавй ва грамматики тагйироти чиддй дидааст, ки ин дар инкишофи чонишини номбурда низ мушохдда мешавад. Он зохиран ва аз руи вазифааш низ тагйир ёфтааст ва дар натичаи ин чонишини номбурда гурухи калимахри худро (чонишинхри ишоратиро) тадричан тарк намуда, дар хели чонишинхри шахей чо гирифтааст. Аммо, чунон ки маълум аст, чараёни тагйири шаклу крлаб ва вазифаи вохидхри забонй асрхри тулонй давом мекунад, ки инро аз руи вазифаи чонишини jt дар забони асрхри IX - XII низ мушохида кардан мумкин аст. Он дар забони ин мархдпа, алалхусус дар огози он, мисли забони кадим нисбат ба шахс ва гайри шахс асосан муштарак истеъмол шудааст. Аз ин ру, гуфтан мумкин аст, ки дар забони давраи нав, аз чумла дар огози ташаккули он ва хусусан то асрхри XII - XIII раванди гузариши чонишини }\ аз доираи чонишинхри ишоратй ба гурухи чонишинхри шахсй хануз комилан анчом наёфта, истеъмоли он нисбат ба шахсу гайри шахс давоми анъанаи даврахри кадимтари забони форсу точик будааст. Райр аз ин, рочеъ ба истеъмоли чонишини 3\ нисбат ба шахсу гайри шахс фикрхри зеринро илова кардан мумкин аст: мавкеи истифодаи он дар забони сарчашмахри ибтидои давраи нав нисбат ба шахсу гайри шахс хамгун нест. Он ба хусусияту мазмуни маъхазхр алокадор мебошад. Чунон ки мушохида мешавад, чонишини 3\ дар 18 сахдфаи «Хддоят-ул-мутааллимин» [337.102-119] 12 бор ва факат нисбат ба гайри шахс истеъмол шудааст. Х,амин хусусият дар «Китоб-ут-тафхим»-и Абурайхрни Берунй мушохдда мешавад. Дар 18 сахифаи он [4. 60-79] чонишини 3\ 178 бор дучор шудааст, ки 177 бори он ба гайри шахс ва танхр як бори он ба шахс оид мебошад. Дар 20 сахифаи «Рисолаи Табийёт»-и Ибни Сино [343. 60-79] низ чонишини 3\ 18 бор ва факат нисбат ба гайри шахс истеъмол шудааст. вале дар кдсми дигари маъхазхри мархалаи таддикшаванда хдпати дигар мушохдда мешавад. Масалан, дар сахифахри 19-44-и мачмуаи «Осори Рудакй» [184], ки дар он 174 байт чо гирифтааст, чонишини 3\ 59 бор дучор шуд, ки 43 бори он нисбат ба шахс ва 16 бори он ба гайри шахс оид мебошад. Дар баъзе сарчашмахри насри ав- вали даризабон таносуби истеъмоли чонишини 3\ нисбат ба шахс ва гайри шахс аз осори Рудакй фарк кунад хам, чонишини номбурда дар онхр бар хилофи баъзе маъхазхри насри мархалаи тадкикшаванда барои ифодаи шахсу гайри шахс исти-фода гаштааст. Чунончи, дар 7 сахифаи «Таърихи Табарй» -и Балъамй [364.20-26], чонишини 3\ 29 бор истеъмол шудааст, ки 18 бори он ба шахс ва 2 бори он ба гайри шахс тааллук дорад. Раванди махдудшавии вазифаи чонишини 3\ , яъне нисбат ба шахе истеъмол шудани он, мувофики нишондоди баъзе сарчашмахр дар забони форсу точик торафт вусъат ёфтааст. Масалан, дар сахифахои 8-51 «Шохнома»-и Фирдавси [253,ч;.ІІ] чонишини номбурда 61 бор ва факат нисбат ба шахе истифода шудааст. Храмин таносуб дар забони баъзе намунахри насри асри XII -XIII нигох, дошта шудааст. Чунончи, дар «Самаки Айёр» [214,ч,.Г, чонишини jl 64 бор ва танхо нисбат ба шахе истеъмол ёфтааст. Дар «Форснома»-и Ибн-ул-Балхй низ, чонишини номбурда 82 бор ва факат нисбат ба шахе истифода шудааст [355.-60-69]. Ба ин маънй, кам ё беш истеъмол шудани чонишини jl нисбат ба шахсу гайри шахе ба хусусияту мазмуни сарчашмахо, ки аз онхр маводи тахдил гун шудааст, вобаста мебошад. Чунончи, дар асархре, ки хрдисахри табий тасвир шудааст, чрнишини jl асосан нисбат ба гайри шахе истеъмол шудааст. «Хддоят-ул мутааллимин» (ки дар он масъалахри илми тиб мухокима шудааст), «Китоб-ут-тафхим» (ки дойр ба илми ситорашиноси маълумот медихад) ва «Рисолаи Табииёт» (ки дар он масъалахри табииёт тасвир шудааст), аз хамин кабил асархр мебошанд. Дар чунин асархр чонишини jl нисбат ба шахе заминай истеъмолй надорад. Аммо хамин ч,о як масъаларо кайд кардан лозим аст, ки дар ин гуна сарчашмахр, агар дар чараёни тасвири хрдисахр фаъолияти шахсхр кайд шавад, истеъмолй чонишини jl дар хамон гуна порчах,ою кисмх,о нисбат ба шахе ба назар мерасад. Масалан, дар «Зод-ул-мусофирин»-и Носири Хусрави Кубодиёнй (ки дар он масъалахри фалсафй тасвир шудааст) х,амин хрлат мушохида мешавад [466]. Чунончи, дар сахифахри 96-105-и маъхази номбурда чонишини jl 88 бор истеъмол туда, 82 бори он нисбат ба гайри шахе ва 6 бори он ба шахе оид мебошад. Аз ин микдор, яъне аз 6 бор нисбат ба шахе омадани он, 4 бори он ба сахифаи 103 рост меояд, ки дар он ч,о масъалахри акоиди илмию-мазхабй байни шахсхр ба риштаи бадс кашида шудааст. Дар кисми дигари сарчашма ои тадкикигаванда масъала то андозае дигар аст. Дар онхо истеъмолй чонишини jl нисбат ба шахсу гайри шахе кариб бе тафовут аст. (Масалан, дар осори Рудакй ва насри Балъамй) ва ё он танхр нисбат ба шахе истеъмол шудааст. (Чунончи, дар сахифахри мутолиашудаи «Шохнома», «Самаки Айёр» ва «Форсно-ма»). Сабаб ин аст, ки дар ин гуна маъхазхо бархилофи сарчашмах,ои гурухи аввал масъалахри рузгори одамон, хрдисахри таърихй тасвир шудааст. Аз ин ру, табиист, ки дар чунин сарчашмахо бар хилофи маъхазхри гурухи аввал имконияти истеъмоли чонишини j\ нисбати шахе бештар аст. Дар ин гуна сарчашмахр хам, мувофики нишон доди маводи мо, чараёни нисбат ба шахе омадани чонишини 1 тадричан вусъат ёфтааст. Чунончи, истеъмоли он нисбат ба гайри шахе дар назми аввали даризабон, ки дар он анъанаи давраи гузаштаи забони форсу-точик ва дигар забонхри давраи миёнаи гурухи эронй, бешубха, бештар риоя шудааст, нисбат ба гайри шахе зиёдтар бошад, дар забони насри аввали форсу-точик, ки намунахри он танхр аз аввалх,ои нимаи дуюми афи X да-страси мо мебошанд, хддисаи дигар мушохида мешавад. Дар забони насри ин мархала таносуби истеъмоли чонишини jl нисбат ба шахе аз гайри шахе зиёдтар аст. Ин хрдиса дар инкишофи забони форсу точик тадричан вусъат ёфтааст. Масалан, хануз дар назми охирхои асри X ва аввали асри XI чонишни номбурда нисбат ба шахе аз пештар бештар истеъмол шудааст. Ин анъана дар насри аерхои XII - XIII боз хам пуркувват буда, дар натича чараёни нисбат ба шахе истифода шудани чонишни л\ дар забони точикй тадричан анчом ёфтааст. Хрло дар забони адабии хрзираи точик чонишини 3\ нисбат ба шахе истеъмол мешавад.
Муносибати чонишинх,о бо дигар хдссахри нутк
Ба ин тарика, чонишинхои їпап, anan, Tnha, anha дар осори забони форсии дари аз аввали давраи нави инкишофи забони мазкур мак,оми муайяни ис-теъмолй пайдо карда бошанд хдм, доираи истифодаи онх,о аз огоз ва дар зи-нах,ои минбаъдаи тах,аввули забони зикршуда вусъатнок набудааст. Ин хулоса-ро тахлили ду далели мухим таедик, мекунад:
Тахлили осоре, ки бо забони адабии колибии (стандартии) давраи тадкикшаванда нигошта шудааст. Мо барои х.алли масъалаи мазкур 5984 мисраъ шеъри шоирони аерхои XIV-XV [66,ч.Ш. 9-23, 88-106, 110-112, 114-128, 131-134, 137-143, 151, 157-160, 162-178, 188-191, 198-199, 205-218, 227-255, 315-332, 336-343, 351-412] ва 7604 мисраъ шеъри шоирони аерхри XVI-XVIII-po [66,4.IV.6-12, 15-29, 33-60, 62-95, 101-115, 117-139, 153-167, 170-183, 193-212, 233-239, 274, 282-288, 292-296, 302-307, 316-337] тахлили микдорй намудем, ки чунин натича хрсил шуд: дар ашъори шоирони аерхри XIV-XV басомади ис-теъмоли шаклхри мавриди мутолиа чунин аст: anan 2 бор дар сахифахри 63, 62 нисбат ба шахс, Tnha 5 бор дар сахифах,ои 10, 9, 20, 1682 факат оид ба гайри шахе, anha 6 бор дар сахифахри 279, 293, 304, 308, 312 нисбат ба гайри шахе истеъмол шудааст. Такрибан хамин хрлат дар маводи аерхри XVI-XVin мушохида мешавад: man 1 бор дар сахифахд 337 нисбат ба гайри шахе, anan 1 бор дар сахифаи 109 оид ба шахе, mha 5 бор ва аз он 2 бор дар сахифахри 11,125 нисбат ба гайри шахе ва 3 бор дар сахифаи 2993 овд ба шахе, anha 9 бор ва аз он 6 бор дар сахифахри 284, 37,127 нисбат ба шахе ва 3 бор дар сахифахри 28, 68,147 оид ба гайри шахе истеъмол шудааст. Гуфтан лозим аст, ки маводи тахдил аз аерхри XTV-XVHI кдедан интихоб шудааст, чунки шаклхри ihan, anan, Tnha, anha, ки чараёни ташаккули онхр хамчун чрнишини шахеи Ш чамъ кадимтар анчом ёфта бошад хам, доираи истеъмолашон дар ин мархала бояд вусъатнок мебуд. Вале, чунон ки мушохида мешавад, ин тавр нашудааст. Чрнишинхри мазкур дар катибахри аерхри XIV-XVIII низ мисли зинаи аввал, яъне чун дар осори аерхри ІХ-ХП кам истифода шудаанд.
Тахлили осоре, ки бо таъсири забони омматуннос навишта шудааст. Мо барои намуна аз чакидахри насри ривоятй -Самаки Айёр [214,4,.11.5-36] ва катибаи асри XIX -«Таърихи Бадахшон»-ро [376.1-253], ки дар он шакли крлибии забони адабй то андозае риоя нашудааст, интихоб намудем. Хдр ду асар баъди зинаи аввали инкишофи забони форсии дари нигошта шудаанд ва аз руи чашмдошт чонишинхри ihan, anan, Tnha, anha дар онхр мебоист макоми васеи истеъмолй дошта бошанд. Аз муоинаи маводи инти-. хобшудаи асархри зикршуда чунин натича хреил шуд: чонишинхри man, anan, Tnha, anha дар сахифахри интихобшудаи «Самаки Айёр» тамоман истеъмол нашудаанд. Дар маводи мутолиашудаи китоби мазкур танхр шакли esan вазифаи чонишини шахеи III чамъро ичро кардааст. Он дар 31 сахифаи «Самаки Айёр» 66 бор дар сахдфахри 6, 75, 95, 105, 11, 127, ІЗ2,14, 154,162,174, 182, 20,212, 23,244, 272,28, 29, ЗІ3, 32, 33, 34 , 354, 363 фак,ат нисбат ба шахе истеъмол шудааст. Аз басомади esan чунин натича хреил мешавад: шаклх,ои man, anan, mha, anha то асри навиштани «Самаки Айёр», яъне такрибан то аерхои XIII-XIV [214,4,.11.8] чандон маъруф набудаанд. Дар «Таърихи Бадахшон» вазъият то андрзае дигар аст. Макоми истеъмолй баъзе шаклхри муро-дифи esan ривоч, ёфтааст. Дар асари мазкур чонишини esan 23 бор дар сахифахри 1, 10, 28, 43, 52, 58, 65, 66, 67, 704, 75, 84, 97, 98,99, 108, 1122, 116, 118 оид ба шахе истеъмол шуда, басомади корбурди он дар сахифахр нисбат ба «Самаки Айёр» махдуд бошад, шакли anha 31 бор дар сахифахри 11, 12, 16, 30, 36, 402, 46, 51, 62, 63, 70, 832, 86,88,91,92, 108, ИЗ2, 114, 138, 150, 1512, 155, 171, 183, 234, 235 нисбат ба шахе ва вохдди mha 7 бор дар сахифахри 12, 66, 67, 742, 203, 206 оид ба шахе истеъмол шуда-аст. Дуруст аст, ки теъдоди сахифахри муоинашудаи «Таърихи Бадахшон» нисбат ба «Самаки Айёр» зиёд аст. Вале ин чр масъалаи таносуби истеъмоли esan ва anha чолиби диккдт аст. Дар «Таърихи Бадахшон» доираи истеъмоли вохиди esan нисбат ба «Самаки Айёр» махдуд буда, шакли чадидтари чонишини шахси III чамъ - шакли anha мавкеи асосиро ишгол кардааст.
Ба ин тарика, чонишинхри шахси Ш чамъи lhan, anan, Ihha, anha аз огози ташаккули забони точикй-форсии дарии крлибй, ки мо онро забони адабй меномем, дар таркиби пара-дигмаи чонишинхри шахей чо гирифта бошанд хам, мавкеи истеъмолашон то афи XIX махдуд будааст. Сабаб он буд, ки анъанахои забони точикй-форсии дарии адабй бо вучуди тахаввули сабки нигориш таи солиёни мадид дар хавзахри гусгариши забони мазкур нигох, дошта шудааст. Маълум аст, ки дар миёни шаклхри чонишини шахси Ш чамъ шакли esan анъанадор аст, чунки он нисбат ба шаклхри lhan, anan, Ihha, anha дар хели чонишинхри шахей пештар чо гирифта буд. Аз ин ру, истеъмоли вохиди esan аз огози ташаккули забони точикй-форсии дари то афи ХГХ бовусъат чараён дошта, аз истифодаи шаклхри lhan, anan, Ihha, anha худдорй шудааст. Шикасти анъана хатто дар забони нафи ривоятй мушохида намешавад. Вале бо мурури замон дар забони точикй-форей дар натичаи наздик шудани забони адабй ба забони шифохй аз истеъмоли чонишини esan худдорй шуда, ба чонишинхри Than, anan, Ihha, anha, ки дар забони гуфтугуи маком доштанд, бештар майл шудааст. Тамокши мазкур дар забони точикй баъди афи ХГХ дар афи XX хеле вусъатнок будааст. Дар ин мархала доираи истеъмоли чонишини esan зиёдтар махдуд шуда, шаклхри man, anan, Ihha, anha (бештар дар назм) макрми асоей пайдо кардаанд [62, чД. 158-159].
Ташхиси масъалаи нисбат ба шахсу гайри шахе истеъмол шудани чонишинхри шахси III чамъи lhan, anan, mha, anha осон аст. Он аз ду вачх, вокеъ шудааст: а) аз руи таъсири анъана. Маълум аст, ки чонишинхри шахси III танхо ва чамъ дар осори забони точикй-форсии дари, чунон ки болотар гуфта будем, нисбат ба шахсу гайри шахе дар катибахри РГРЗИ ташаккули забрни мазкур ва зинахри минбаъдаи инкишрфи рн зиёд истеъмрл шудаанд. Чонишинхри їпап, anan, mha, anha низ хамин анъанаро нигох, доштаанд; б) аз руи таьсири чузьи аввали врхидхри мазкур. Чузьи аввали шаклхри номбурда чонишини ишоратй мебошад. Онхр хамчун чонишини ишоратй ба тамоми предметхри олами моддй ишора карда, онхрро иваз карда метавонанд. Ин хусусияти чонишинхри їп, an дар таркиби маънои вохидхои man, anan, Inha, anha низ боки мондааст. ХУЛОСА: чонишинхри шахсй хели алохидаи чонишинхо буда, маънои махсус доранд. Бинобар ин, ба воситаи онхр тобишхои гуногуни маънохои грамматики низ ба таври махсус ифода шудааст: 1. Чрнишинхри шахсй хамчун феьлхри тасрифй се шахс дошта бошанд хам, тар-зи ифодаи шахсй чонишину феыкр фарк, мекунад: категориям шахс дар чоншиинхр бар хилофи феьлх.0 бо рохи лугавй ифода шудааст. Чунин тарзи ифодаи категорияи шахсй чрнишинхр барои хамаи даврахри инкишофи забони точикй хос аст. 2. Дар забони точикй чун дар дигар забонхри хонаводаи эронй чонишинх ои шахсй категорияи шумора доранд. Категорияи шумораи чонишинхр дар таърихи забони точикй бо ду рох, ифода шудааст: а) ба воситаи чонишинхри алохида. Дар ин маврид, одатан, ду гурухи калимах,ое, ки таърихи пайдоиши онхр дигар аст, гурухи мукобилро ташкил кардаанд. Чунин х,олат барои хамаи даврахои инкишофи забони точикй-форсй характер-нок мебошад. Бинобар ин, категорияи шумораи чонишинхри шахсй аз давраи кадим то имруз бо рохи лугавй ифода шудааст; б) бо рохи агглютинативй. Дар ин маврид шакли чамьи чонишинхр хамчун исмхр ба воситаи морфемахри грамматики сохта шавад хам, вале онхр аз чихати сохт аз исмхр фарк, мекунанд. Дар исмхр шакли чамь аз шакли танхр ба воситаи суффиксхри чамьбанди сохта шуда бошад, дар чонишинх о, махсусан дар чонишинхри шахсй І, П аз шакли чамь бр ёрии суффиксх р шакли чамьи бавосита сохта шудааст. Ин навъи чамьбандии чонишинх,о дар забони точикй-форсй таърихи тулонй на-дорад. Он дар даврахри кадим, миёна ва ибгидри давраи нави инкишофи забони точикию фррсй мушрхида намешавад; шаклхри чамьи баврсита такрибан аз асри XI мавриди ис-теьмол карор гирифга, тадричан мавк,еь пайдо кардаанд. Таърихи пайдоиш ва инкишофи шаклхри чамьи бавоситаи чонишинх.оро такрибан ба се давра чудо кардан мумкин аст: а) асрхри XI-XV; б) асрхри XVT-ХГХ; в) аз асри XLX -то имруз.
