Содержание к диссертации
Кереш 4-12
I булек. Фольклорда уртаклык куренешлере нем аларныц терле халыклар жырларында чагылышы 13-59
1.1. Урта Идел Ьем Урал буенда яшеуче терки халыклар фольклоры арасындагы бэйлэнешлэр 13-27
1.2. Татар, башкорт heM чуаш халык жырларында жанр 1юм тема уртаклыклары 27-45
1.3. Татар, башкорт чуаш халык жырларындагы образларныц формалашуы Ьем теркемнерге буленеше 45-59
II булек. Татар, башкорт, чуаш халык жырларында табигать деньясына караган образлар 60-146
П.1. Хайваннар Ьем кошларга нисбетле образлар 60-92
П.2. Усемлеклер (гел-чечеклер, агачлар) белен бейле образлар 93-123
П.З. Табигать куренешлере, кук жисемнере ярдеменде ясалган образлар 123-145
III булек. Татар, башкорт, чуаш халык жырларында тормыш-кенкуреш, матди heM рухи меденият белен бейле образлар 146-175
Ш.1. Кием-салым, бизену ейберлерене караган образлар 146-166
Ш.2. Музыка (уен) кораллары белен бейле образлар 166-175
Йомгак 176-183
Файдаланылган эдэбият Ьем чыганаклар нсемлеге 184-205
Введение к работе
Теманыц Ьэм тикшеренунец актуальлеге. Буген жемгыятьтэ терле халыклар, иллор арасында икътисади, свяси элемтелэр кеннон-кен ныгый бара. Олеге багланышлар мадэният Ьем сэнгать влкесен де читлетеп утми. Россиянец урта бер жиренде зур территория билвуче Идел-Урал регионында гасырлар девамында дустанэ менэсебэтлерде яшэуче купсанлы миллетлор арасындагы бойленешлернец тарихы бик еракларга ките. Мондый борынгыдан килген якынлык торле халыкларныц фольклор эсэрлерендэ, алардагы жанр, тема, сюжет, образлар елкосене караган уртаклыкларда да ачык чагыла. Э узенец функциясе Ьем яшеу ровеше белен hep халыкныц тормышына-квнкурешенэ, рухи халэтенэ аеруча якын торучы, аныц эстетик ихтыяжларын тирэнтен канэгатьлэндеруче жыр жанрында уртак куренешлэрне бигрэк тэ куп очратырга мвмкин.
1979 елныц ноябрендэ Казанда Идел Ьем Урал буенда яшэуче халыкларныц фолыслорындагы этносара уртаклыклар Ьем бэйлэнешлэрне ачыклауга багышланган махсус симпозиум уткврелэ. Аны оештыручыларныц берсе, куренекле фольклорчы В.М.Гацак: «Идел-Урал регионы терле халыклар коммунитетын купаспектлы тарихи-поэтик хэрэкет буларак тикшеру очен бик «бай процесслар лабораториясе» булып тора. Бу тебекте яшеуче халыкларныц фольклорын чагьшпырма планда тикшеру бик кызыклы фенни нетижелер вегьде ите»,— дип белдере (Гацак, 1983: 5). Кызганычка каршы, элеге фикер яцгыраганнан соц чирек гасыр вакыт утуге карамастан, бугенге кенде Урта Идел Ьем Урал буе халыклары фольклоры, аеруча жыр жанры, чагыштырма планда тиешле дережеде ейренелгэн дип ейтеп булмый еле. Бу хел хезметнец актуальлеген тагын да арттыра теше.
Диссертациянец максаты Ьэм бурычлары. Хезметне башкарганда уз ал дыбы зга Урта Идел Ьэм Урал буе терки халыклары жырларын чагыштырма планда тикшеру, аларныц тематикасы Ьем образлар системасындагы уртаклыкларны Ьем аермаларны ачыклау максатын куйдык. Шушы максатка ирешу вчен тубвндвге бурычлар бнлгелэнв:
Урта Идел Ьем Урал буенда яшеуче терки халыклар фольклорындагы уртак куренешлернен, барлыкка килу себвплерен ачыклау;
татар, башкорт, чуаш халык жырларыньщ жанрларга Ьем тематик теркемнерге буленешендеге уртаклыкларны курсэту;
татар, башкорт, чуаш халык жырларыньщ поэтикасында урын алган традицион образларны, аларныц уртак Ьем аермалы якларын билгелэу.
Диссертациянец максатьшнан куренгенче, безнен хезмет татар, башкорт, чуаш халык жырларыньщ тематикасы Ьем образлар системасындагы уртаклыкларны чагыштырма планда тикшеруге багышлана.
Татар халык жырларын жыю, бастырып чыгару Ьем фенни вйренунец ике гасырдан артык тарихы бар. Татар жырлары турындагы беренче мегьлуматлар XVIII гасырньщ утызынчы елларында теркелген. 1725 елда Петербургта Феннер академиясе оештырылу белен бейле ревеште, Россия империясенде яшвуче халыкларныц тарихи этнографиясен фенни вйренуге юл ачыла, галимнер тарафыннан махсус экспедициялер оештырыла башлый. Алар белен берге елеге эште куп кенв сеяхетчелер, аерым двулет хезмвткерлвре Ьем энтузиастлар да катнаша. Академиклар И.Гмелин, Г.Миллер, И.Георги, сеяхетче Н.Чулков, тарих-этнография белгече К.Милькович Ьем башкаларныц бу елкеге караган хезметлвре зур еЬемиятке ия.
ХГХ гасыр башында исе К.Фукс, Н.Берг, МЛаптев, Н.Катанов кебек галимнернен хезметлеренде де татар жырларыньщ куп кене яклары кузетеле. Э XIX гасыр ахырында татар халык жырлары профессиональ дережедэ ейренеле башлый. А.Риттих, С.Рыбаков, Ш.Мэржани, К.Насыйри, Г.ВаЬаповларныц хезметлере моца мисал бульш тора.
XIX ахыры Ьем XX гасыр башында — татар фольклористикасы фененец оешу этабьшда — матбугатта Э.Велиди, Г.Юлдашев, М.Акчурина, Г.Рехимнернец жырлар турында язмалары басыла. Г.Тукайньщ 1910 елда «Шерык клубы»нда ясаган «Халык эдэбияты» исемле атаклы чыгышы исэ жыр жанры турындагы житди эзлэнулэрнец башлангычы булып тора.
Э инде 1920-1940 нчы елларда Гыйльми узок Ьэм Язучылар берлеге, соцрак Тел, эдэбият haM тарих институты кебек рэсми оешмалар халык авыз ижатын жьшнау мэсьэлэсе белэн максатчан рэвештэ шогыльлэнэ башлыйлар. Бу чорда фольклор жыю методикасы, фольклористиканыц принциплары эшлэнэ Ьэм кулланышка керэ.
XX гасырныц 50-60 елларында татар фольклористикасында халык жырлары комплекслы ойрэнелэ башлый. Шушы елларда татар профессиональ жыр жанрыныц узенчэлеклэрен ейрэнугэ дэ игътибар арта. Фолыслорчылар Х.Ярми. И.Надиров, Ф.Урманчеев, М.Бакиров, эдэбият галимнэре Н.Юзиев, Т.Галиуллин, М.МэЬдиев, музыка белгечлэре Э.Абдуллин, М.Нигьмэтжанов, Р.Исхакова-Вамба, З.Сойдэшеваларныц татар жырлары поэтикасы Ьэм музыкасы узенчэлеген ача торган хезмэтлэре денья курэ. З.Хэйруллина, И.Надиров, М.Мозаффаров, А.Ключарев, Ж .Фэйзилэр тарафыннан халык жырларын Ьэм профессиональ эсэрлэрне туплаган, житди фэнни аппарат белэн баетылган жьір китаплары да шушы чорда басылып чыга.
Соцгы елларда татар фольклористикасы пэм эдэбият белемендэ элеге эзлэнулэрне, кузэтулэрне гомумилэштеру Ьэм уст ру юнэлешендэ эдэбият Ьэм фольклор галиме К.Мицнуллин эшчэнлеге аеруча игътибарга лаек. Аньщ купсанлы фэнни мэкалэлэре, «Татар поэзиясендэ экыр жанры» (1996) дип аталган кандидатлык, «Суз сэнгате буларак жырлар» (2001) дип исемлэнгэн докторлык диссертациялэрендэ татар жыры берботен система итеп карала, аньщ туу-формалашу тарихы, узенчэлекле функциялэре Ьэм кулланылыш закончалыклары, бай образлар системасы Ьэм сурэтлэу чаралары кид планда тикшерелэ. Халык жырларыньщ Ьэм профессиональ жьірларньщ суз сэнгате буларак тарихи, функциональ, шитьри-музыкаль Ьэм лексик-стилистик яссылыкларда бербэтен итеп тикшерелуе белэн КМицнуллин хезмэтлэре жыр жанрын ейрену теориясендэ Ьем жыр сенгатенец гамали месьелэлэрен хал итуде гаять еЬемиятле роль уйный.
Халык жырлары буген дв куп тикшеренучелернен ейрену объекты булып кала. А.Биктимированыц «Татар халык жырпарыныи лингвистик Ьем ономастик поэтикасы» (2003) дип аталган кандидатлык диссертациясенда жырларныц тел узенчелеклере тикшерелв. Яшь фольклорчы К.Гафиуллинаньщ соцгы вакытларда денья кургэн мекалелэре татар жырларыньщ мифология белен бейленешен ейренуге багышлана.
Башкорт халык жырлары турындагы теуге мегьлуматлар да ХУШ йез азакларына карый. Бу чорда башкорт жирлеренде сеяхет иткен галимнер И.Лепехин Ьем И.Георги истелеклеренде башкорт жыры Ьем курае турындагы мегьлуматлар теркелген (Галин, 1974: 9). Башкорт жырларын бастыру тарихы язучы-декабрист ИМКудряшов исеме белен бейле. 1822 елда ул «Вестник Европы» журналывда 1812 елгы Ватан сугышьша багышланган берниче башкорт жырын русчага тержеме итеп урнаштыра. XIX гасырнын икенче яртысында башкорт халык жырларын жыю Ьем фенни ейренуге игьтибар нык арта. Моца И.Покровский, Ю.Эминов, Р.Игнатьев, С.Рыбаков жыентыкларын мисалга китерерге мемкин. Э инде XIX гасыр азакларында башкорт жырларын жыю, бастыру Ьем ейрену белен бу халыкньщ уз мегьрифетчелере Ьем едебият-сенгать еЬеллере шегыльлене башлый. Шушы ждЬеттен М.Бикчурин, Ф.Туйкин, М.Солтановларнын хезметлере аеруча аЬамиятле.
Башкорт халык авыз ижатын, шул исептен аныц жыр мирасын, системалы ревеште жыю Ьем ейренунец усеше 1920 нче елларда Башкортстанны гыйльми ейрену жамгыяте оештырылу белен бейле. Утызынчы елларда МТафури исемендеге Башкортстан тел Ьем едебият гыйльми тикшерену институты тарафыннан фольклор экспедициялэре оештырыла башлый. Халык жырларыньщ куп елеше елеге экспедициялер вакытында М.Буранголов, З.Шакиров, Г.Селем, Г.Эмири, Х.Хамматов Ь.б. тарафыннан туплана. Шушы елларда Г.Элмехемметов, СГабеши, К.Рэхимов, А.Ключарев, Л.Лебединский, соцрак исэ Х.Эхмэтов, Р.Мортазин, З.Исмэгыйлов кебек композиторлар Ьэм белгечлэрнец тырыш хезмэте нэтижэсендэ башкорт музыкаль фольклорыньщ бай фонды туплана.
Башкорт фольклорын жыю Ьэм вйрэну эшенец яца этабы 1951 елда Уфада СССР Фэннэр академиясенец Башкортстан филиалы оештырылгач башлана. Шушы чордан башлап куренекле фольклор Ьэм эдэбият галимнэре К.Эхмэтьянов, В.Эхмвдиев, Э.Харисов, К.Мэргэн, С.Галин, ВЛсэнчиннвр башкорт жырларын фвнни вйрвнугв багышланган купсанлы хезмвтлвр бастырып чыгардылар. Шулар арасында С.Галин хезмэтлвре аеруча вЬвмиятле. Аньщ «Башкорт халык ижады» жыйналмасыныц жырлар томнарына язган кереш сузлэре Ьем башка фонни мвкалэлэрендэ, «Йылдар Ьэм йырзар» (1967), «Башкорт халкыньщ йыр поэзияпы» (1979), «Тарих Ъэм халык поэзияпы» (1996) монографиялэрендэ жьірларньї туплау пэм ейрвнунен тарихы, жанрларга Ьэм тематик твркемнэргэ буленеше, композицион Ьэм тел узенчэлеклвре кин планда тикшерелгэн.
Чуаш халык жырлары турындагы тэуге мэгълуматлар XIX гасырныц икенче яртысьшда теркэлэ башлый. Бу олкэгэ караган хезмвтлэрдвн В.А.Сбоевньщ «Исследование об инородцах Казанской губернии. Заметки о чувашах» (1851), П.М.Мальховныц «Симбирские чуваши и поэзия их» (1877), Н.И.Ашмаринньщ «Очерк народной поэзии чуваш» (1892) п.б. атарга була. XX гасыр башында чуаш жырларын жыю Ьэм фонни вйрэну белен Н.Я.Золотов, В.А.Мошков, С.М.Максимов кебек галимнэр шегыльлэнэ башлый. Соцрак бу эшне Ф.П.Павлов, Ю.А.Илюхин, А.А.Осипов, М.Г.Кондратьев, Л.В.Жирнова, М.Я.Сироткин, И.И.Одюков, В.Г.Родионов, Е.С.Сидорова, Г.И.Воронцов кебек композиторлар, фольклор Ьэм эдэбият белгечлоре дэвам ите. Арада М.Г.Кондратьевнъш чуаш жырларын туплау Ьэм ойрэнунец тарихы, жырларныц лексик Ьэм композицион узенчэлеклэрен, ритмик тозелешен тикшеругэ багышланган хезмэтлэре аеруча эЬэмиятле.
Югарыда атап угелген авторларныц хезметлврендв татар, башкорт, чуаш халык жырларыньщ куптерле хасиятлэре ачыкланган. Шулар арасында олеге халыкларныц жырларын чагыштырма планда ейренгвнноре дэ очрый. Мисалга И.Надировньщ «Взаимосвязи песенного фольклора народов Среднего Поволжья и Приуралья» (1983), С.Галинныц «Эпические традиции в башкирских исторических песнях и татарских байтах» (1983), М.Кондратьевньщ «О чувашско-татарских параллелях в сюжетике народных песен» (1993), кебек мекалолерен китерергэ мемкин. Халык жырларыньщ символикасындагы уртаклыкларны ейренуго багышланган вЬвмиятле хезмвтлэрдвн К.Мищгуллинньщ «Общая символика в песенной поэзии народов Поволжья и Приуралья» (1999) мекалосен атап угерго кирвк. Бу галимнец «hep чорныц уз жыры» монографиясенец Ш булегендв исв татар жырларындагы образлар системасы киц планда тасвирлана, ул Идел-Урал твбэгендэге башка халыклар фольклоры белен тыгыз бейлэнеште карала, алар белен уртак символикасы билгеленэ.
Куруебезче, жырлардагы сурет системасы бетенлей вйрэнелмэген месьеле іуі ел. Текъдим ителе торган диссертациянец фвнни яцалыгы аныц Урта Идел Ьем Урал буенда яшэуче терки халыклар жырларыньщ тематикасы Ьем сурет системасындагы уртаклыкларны ачыклауга юнелтелгэн беренче монографик хезмет булуында.
Фвнни тикшеренунец методологик нигезен объективлык Ьем тарихилык принциплары теппшл иге. Тикшерену барышында тасвири, типологик, чагыштыру методлары файдаланылды. Хезмвт фольклористика Ьем едебият фвненец бугенге казанышларына Ьем куп еллар буе шушы елкедв альт барылган эзлену-кузетулерге таянып Ьем бугенге кен ихтыяжларын куздэ тотып язылды.
Тикшеренунец теоретик нигезен танылган рус, татар, башкорт, чуаш Ьем башка халыклар фольклорчылары, вдвбиятчылары Ьем музыка белгечлеренец жьір сенгатенв багьппланган хезметлерендеге фвнни нигезлемелер тешкил итте. Эш барышында диссертант Т.Акимова, Р.Эхмэтьянов, Р.Бикмехэммэт, А.Веселовский, СГалин, Н.Колпакова, М.Кондратьев, А.Кулагина, СЛазутин, Д.Макаров, С.Максимов, К.Мэргэн, М.Мэпдиев, К.Мшшуллин, И.Надиров, М.Нигъмбтзканов, Б.Путилов, В.Псэнчин, В.Родионов, В.Сидельников, Ф.Урманчеев, Э.Харисов, Х.Ярмвхэммбтов п.б. галимнэрнец хезмэтлэрендэ чагылган фэнни-теоретик карашларга, ейрвтмэлэргб киц таянды (фамилиялэр элифба тэртибендэ китерелде).
Материал Ьвм чыганаклар. Диссертациянец чыганаклары буларак 12-томлык «Татар халык юкаты» жыйналмасыныц «Кыска жырлар» (Казан: Тат. кит. нэшр., 1976), «Йола пэм уен жырлары» (Казан: Тат. кит. нэшр., 1980), «Тарихи пэм лирик жырлар» (Казан: Тат. кит. нэшр., 1988) жыентыкларындагы татар; «Башкорт халык ижады» жыйналмасындагы «Йырзар. Беренсе китап» (0фв: Башкортстан китап нэшриэте, 1974), «Йырзар. Икенсе китап» (вфе: Башкортстан китап нэшриэте, 1977), «Башкорт халык ижады: Йола фольклоры» (0фв: «Китап», 1995), «Беззен йырзар» (вфе: Башкортстан китап нэшриэте, 1975) жыентыкларындагы башкорт; Н.И.Ашмаринныц «Сборник чувашских песен, записанных в губерниях: Казанской, Симбирской и Уфимской» ( Казань: Типография Казанского университета, 1900), Н.Золотницкийныц «Заметки для ознокомления с чувашским наречием» (Вып. I. Казань: Казанский университет, 1871), Н.Я.Золотовныц «Краткий очерк о народной поэзии чуваш» (Чебоксары: Чувашская книга, 1928. — С. 42-84), «Песни низовых чувашей» (Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1981), «Песни низовых чувашей» (Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1982), «Песни средненизовых чувашей» (Чебоксары: НИИЯЛИИЭ, 1993), С.М.Максимовныц «Чувашские народные песни» (Москва, 1964) Жыентыкларындагы чуаш жырлары алынды.
Хезмэтнец гамэли эпэмияте. Автор тарафыннан ясалган нетижэлэр Урта Идел пэм Урал буе терки халыкларыныц мэдэният-сэнгать тарихын гомумилэштерудэ билгеле бер эпэмияткэ ия булыр дип уйлыйбыз.
Хезмэттэге фэнни мэгълуматларны татар, башкорт, чуаш халыклары фольклоры, музыка сэнгате, тел белеменец аерым тармаклары буенча дэреслвр, махсус курслар уткэрудэ, укыту-методик эсбаплар твзудэ файдаланырга мемкин. Андагы теп карашлар Ьэм кузэтулэр исэ фольклорчыларга, эдэбият Ьэм сэнгать белгечлэренэ, укытучыларга hoM студентларга, жыр сэнгате влкэсендэ эшлэуче шагыйрь Ьэм композиторларга теоретик Ьэм гамэли яктан файдалы булыр дип уйлыйбыз.
Диссертациянен твзелеше. Диссертация кереш, вч булек, йомгак, чыганаклар Ьэм эдэбият исемлегеннэн тора.
Керештэ алынган теманыц актуальлеге курсэтелэ, тикшеренунец макса гы Ьэм гамэли эЬэмияте билгелэнэ.
I булек Урта Идел Ьэм Урал буе терки халыклары фольклоры арасындагы бэйлэнешлэрне, аларныц килеп чыгу сэбэплэрен ачыклауга багышлана. Шулай ук бу булектэ татар, башкорт, чуаш халык жырларыньщ вйрэнелу тарихы, аларныц жанр Ьэм тематик твркемнэргэ буленешендэге уртаклыклар Ьэм аермаларны ачыклауга игътибар бирелэ. Бу халыкларныц жыр ижатындагы образларныц формалашу юллары Ьэм теркемнэргэ буленеше мэсьэлэлэре дэ махсус булекчэдэ карала.
II булектэ жырларга табигать деньясыннан алынган сурэтлэргэ предметлы, конкрет анализ ясала, аларга салынган идея Ьэм шигъри йвклэтмэлэр курсэтелэ.
Шушы ук рухта язылган Ш булектэ тормыш-кенкурешкэ, матди Ьэм рухи мэдэнияткэ бэйле суз-сурэтлэр анализлана. Анализ чагыштырма планда уткэрелэ, вч халыкныц жырларындагы уртак Ьэм узенчэлекле яклары эзлекле твстэ курсэтелеп барыла.
Йомгакта тикшеренунец гомуми нэтижвлэре бэян кылына.
Апробация. Тикшерену материаллары Ьэм нэтижвлэре буенча 2002-2004 елларда Казан дэулэт педагогика университетында уткэрелгэн яшь галимнэр Ьэм белгечлэр конференциялэрендэ, 2003 елда Ульяновск доулэт педагогика университетында милли булек ачылуга 10 ел тулуга багышланган «Урта Идел буе халыкларыныц теллэре, рухи модонияте, тарихы» дип аталган регионара конференциядв, 2004 елда Казан шеЬврендв оештырылган «Профилизация содержания образования: опыт, проблемы, поиски» дип аталган республика фонни-гамоли конференциясендэ докладлар белен катнапггы. 2004 елньщ 7 октябрендв Казан двулвт педагогика университетыньщ гомуми Ьвм чагыштырма филология кафедрасыныц кинвйтелгвн утырышында диссертация буенча фикер алышу оепггырылды Ьвм ул яклауга твкъдим ителде.
Диссертация темасы буенча бер уку ярдэмлеге heM биш мвкалв басылып чыкты.
