Содержание к диссертации
ОРОЛТО УГЭ 3
1 БУЛЭГ. ХУУГЭДЭИ ШУЛЭГЛЭМЭЛ АМАН ЗОХЁОЛОЙ ЖАНРНУУД 21
1.1. Улгындуунууд 21
1.2. Зугааугэнууд 41
1.3. Жорооугэнууд 66
1.4. Таабаринууд 76
1.5. Оньпон БАХОШОО УГЭНУУД 96
• 1.6. Тоолуурнууд 109
1.7. Ульгэрнууд 119
2 БУЛЭГ. ХУУГЭДЭИ ПРОЗАИЧЕСКА АМАН ЗОХЁОЛОЙ ЖАНРНУУД 126
2.1. Онтохонууд 126
2.2. Домогууд 144
2.3. Хуугэдэй зохёопон «хєорєєнууд» 155
ТОБШОЛОЛ 160
ЛИТЕРАТУРА 172
Введение к работе
Дэлхэйн ямаршье арадуудай, тэрэ тоодо буряад-монголшуудай «оёоргуй гунзэгы далай» шэнги аман зохёол хэдэн зуун жэлэй саана ород эрдэмтэдэй, аяншалагшадай, юрэ аман зохёолоор Ионирходогшье хунуудэй анхарал ехээр татаЬаншье, татадагшье.
XVII-XVIII-дахи зуун жэлнуудтэ Зуун Сибирь болон Туб Азяар аяншалЬан хунуудэй тэмдэглэлнууд соо буряад арадай ажабайдал, eho заншалнууд, соёл, аман зохёол тухай тэмдэглэгдэпэн байдаг. Жэшээлхэдэ, XVII-дохи зуун жэлдэ мунее уеын Буряадаймнай дэбисхэр дээгуур Спафарий болон Исбрант Идее, XVIII-дахи зуун жэлдэ - И.Г. Георги, И.Г.Гмелин, П.С.Паллас, Сивере, Лаксман, И.Э.Фишер, XIX-дэхи зуун жэлэй эхиндэ - Г-Ф. Миллер, Эрман, Паршин г.м. эрдэмтэд, аяншалагшад ябапан юм. Эдэнэр аяншалгынгаа дэбтэрнууд соо хэмжээгээрээ багаханшье haa, аман зохёол шэнжэлэлгэдэ унэтэй сэнтэй материалнуудые - буряад арадай байдал, eho гурим гэхэ мэтые бэшэжэ абаЬан байдаг.
1735, 1740 онуудта И-Г. Гмелин хоёр удаа Зуун Сибирь руу аяншалхадаа, буряад арадай этнографяар гол тулэб понирхоо. Энэл 1735 ондо латын транскрипци хэрэглэжэ, буряад арадай дуу буулгажа абаад, 1740 ондо немец хэлэн дээрэ оршуулжа, хэблуулЬэн байна.
«Сибириин туухын эсэгэ» (отец сибирской истории) гэгдэпэн Г.Ф.Миллер «Описание сибирского царства», «История Сибири» гэпэн худэлмэринууд соогоо буряадуудай бии болоЬон тухай домог оруулан иигэжэ бэшэнэ: «У них (т.е. у бурят) остались поверья от их природы, что они в древние времена с калмыками одной природы были. Говорят, что Элет и Бурят были два брата родные, которые за кобылу поссорились, чего ради Бурят вынужден был со своими людьми с того места уйти «около Байкала озера поселиться» [94, 20].
Саашань энэ домог соогоо туухын унэн зуйл бии гэжэ верее батална: «То доподлинно, что по крайней мере, по сю сторону живущие братские мужики не из исстари там жительства имели. [94, 21].
Энэл домог мэдээжэ туухэшэн И. Фишер «Сибирская история» гэпэн ажал соогоо жэшээ болгон баримтална.
1769 ондо мэдээжэ академик, эрдэмтэн Паллас Петр Симон России эрдэмтэдэй Академиин даабаряар Зуун Сибирь руу эльгээгдэпэн байна. Буряадуудай ажапуудаг газарнуудаар Паллас 1772 ондо аяншалаа. Палласай аяншалга тухай, тодорхойгоор Петербургда 1773-1778 онуудта 3 хубитай «Путешествие по различным провинциям Российского государства» гэпэн ном хэблуулээ. ЭнээнЬээ гадуур суглуулЬан баян материал дээрээ ундэпэлэн Петербургда немец хэлэн дээрэ «Собрание исторических сведений о монгольских народах» гэпэн 2 боти ном бэшэжэ хэблуулээ. Энэ худэлмэри соогоо XVIII-дахи зуун жэлдэ ажапуупан буряадуудай отогуудые нэрлэнэ.
Палластай суг хамта России Эрдэмтэдэй Академиин академик Георгий Иоган Готлиб мун лэ экспедицидэ ябалсахадаа, буряадуудай ажабайдал, отог, тэдэнэй тоо буридхэл тухайнь понирхожо, «Описание народов, обитающих в Российском государстве» гэпэн ажал соогоо тэмдэглэпэн юм. Харин XIX зуун жэлдэ манай нютаг руу сулуулпэн декабристнууд А. ба М. Бестужевууд, М. ба В. Кюхельбекернууд, К. Торсон, П. ба А. Борисовууд, Е. Оболенский, И. Шишков, А. болон А. Муравьевууд, Ю. Люблинский, В. Толстой, М. Глебов гэгшэд олон жэлэй туршада буряадуудай дунда ажамидаржа, буряад зоной аман зохёол, илангаяа туухэ домогуудые суглуулха, тэдэниие шэнжэлхэ ажалда ехэ анхаралаа хандуулаа.
Буряад багшанар, сэхээтэд, тэрэ тоодо Я. Болдонов, Р. Номтоев, У. Онгодов, Н. Болдонов, Г.Гомбоев, Ц. Сахаров, В. Юмсунов, Р. Цыремпилов гэгшэд аман зохёол суглуулха талаар ехэ ажал ябуулаа.
Хоридохи зуун жэлэй эхиндэ М. Хангалов, Ц. Жамцарано, В. Михайлов, Б. Барадин, Ч-Л. Базарон, Э-Д. Ринчино г.м. сэхээтэд Ородой Географическа булгэмэй эрдэмтэдтэй хамта аман зохёолой - ульгэр, домог, онтохон, туухэлЬэн хеереен, дуунууд г.м. жанрнуудые суглуулжа, шэнжэлжэ, горитой ажал ябуулжа, буряад фольклористикын эхи ундэЬэ табиЬан байна.
Зублэлтэ засагай уедэ Д.А. Абашеев, СП. Балдаев, Х.Н. Намсараев, A.M. Хамгашалов, И.Н. Мадасон, А.И. Уланов, Н.Г. Балдано, А.К. Богданов, Л.Е. Элиасов, Б.П. Махатов, Т.М. Болдонова, Н.О. Шаракшинова, Г.Д. Санжеев, Т.А. Бертагаев, Ц-А. Н. Дугар-Нимаев, М.П. Хамаганов, М.П. Хомонов, Е.В. Баранникова, Г.О. Туденов, Д.С. Дугаров, М.И Тулохонов, Т.М. Михайлов, С.Ш. Чагдуров, С.С. Бардаханова, Д.А. Бурчина, В.Б. Махатов, В.Ш. Гунгаров, С.Д. Бабуев, Б.Д. Баяртуев, С.А. Ошорова, Б.Б. Бадмаев г.м. багшанар, эрдэмтэд, уран зохёолшод оролдоошье, оролдоношье. Эдэ эрдэмтэд худэлмэринууд соогоо аман зохёолые алишье талапаа шэнжэлэн харахадаа, арадайнгаа туухэдэ, хугжэлтэдэ тэрэнэй нулеелЬые тэмдэглэЬэн байна.
Олон тоото жанрнуудтай буряад арадай аман зохёол соо хуугэдэй аман зохёол онсо пуури эзэлнэ. Энэ булэг зохёолнуудые аман зохёол шэнжэлдэг эрдэмтэд XIX-дэхи зуун жэлэй тэн хурэтэр амяарнь онсолон тулэб болгожо илган хаража узеегуй байгаа. Хуугэдэй аман зохёол шудалЬан, шэнжэлЬэн ород, буряад, монгол болон бусадшье гадаадын эрдэмтэдэй ажалнуудые хаража узэхэдэ, ехэнхидээ хуугэдэй аман зохёолые арадай педагогикын нэгэ палбарида тоолодог байЪан юм.
Росси дотор хуугэдэй аман зохёолые суглуулха, шэнжэлхэ талаар ажаябуулга ехэ орой эхилпэн туухэтэй. Тиимэпээ XIX-дэхи зуун жэлэй нэгэдэхи хахадта И.П. Сахаровай, А.В. Терещенкын, Е.А. Авдеевагай худэлмэринууд, согсолборинууд соо хуугэдэй аман зохёол тухай нэгэ хэды тэмдэглэлнууд хэблэгдэжэ эхилээ.
Юрэнхы дээрэнь хуугэдэй аман зохёолые шудалЬан эрдэмтэдэй бутээлнуудые хаража узэхэдэ, ород эрдэмтэд О.И. Капица, П.В. Шейн гэгшэд хуугэдтэ зорюулагдапан аман зохёолые анха туруун шудалжа эхилпэн юм. 1828 ондо О.И. Капица «Известия государственного русского географического общества» гэпэн сэтгуул соо «К вопросу об исследовании детского фольклора» гэпэн статья бэшэхэдээ, хуугэдэй аман зохёолые хоёр булэг болгожо хубаапан байна:
1. хуугэдтэ зорюулжа ехэшуулэй бутээЬэн аман зохёол;
2. хуугэдэй еепэдэйнь зохёопон аман зохёол.
Хуугэдэй аман зохёол суглуулгада, хэблуулгэдэ аргагуй ехэ нулее узуулпэн П.А. Бессоновой «Детские песни» гэпэн ном 1868 ондо олоной Ьайшаалда хуртее. Энэ ном дотор улгын дуунпаа эхилээд, хуугэдэй аман зохёолой ехэнхи жанрнууд оропон байна.
XIX-дэхи зуун жэлэй 60-аад онуудаар хуугэдэй аман зохёол суглуулха, хэблуулхэ ажал шэнэ шатада гараЬан байна. Энэ хадаа ундэпэн япатанай мэдэрэлэй (национальное самосознание) юрэнхы хугжэлтэтэй нягта холбоотой. Олониитын урда табигдапан арадай пуралсалай элдэб шухала асуудалнуудта, арадай аман зохёолдо эрдэмтэд, уран зохёолшод, багшанар, уран Ьайханай худэлмэрилэгшэд хумуужуулгын талапаа анхаралаа хандуулжа эхилээ. Энэл уеэр «Подснежник», «Звездочка» гэпэн хуугэдэй сэтгуул ну удтэ, багшанарай «Учитель» гэЬэн сэтгуулдэ ухибуудтэ зорюулпан арадай аман зохёолнууд хэблэгдэжэ эхилээ. Мэдээжэ багша К.Д. Ушинскиин энэ уедэ ябуулпан ажал хэрэг сэгнэшэгуй ехэ гээд эндэ тэмдэглэлтэй. Тэрэ уедэ К.Д. Ушинский арадай аман зохёолпоо олон зохёолнуудые пуралсалай литературада оруулпан юм. Уран пайханай оршон байдал ухибуудэй анхарал ехээр татаа. Хуугэдэй аман зохёол губернскэ ведомостьнуудэй хуудаЬануудта, мэдээжэ олон журналнуудта, А.Н. Афанасьевай, Г.Н. Потанинай, В.И. Даль г.м. эрдэмтэдэй согсолбори, шэнжэлхы худэлмэринууд соо хэблэгдээ.
XIX-дэхи зуун жэлэй 60-аад онуудаар ород фольклористикын шэнжэлгэнууд соо хуугэдэй аман зохёол бата пуури эзэлнэ. П.В. Шейн эгээл туруун хуугэдэй аман зохёолые эрдэм шэнжэлгын талапаа хаража узэпэн байна. 1870 ондо «Русские народные песни» гэпэн ном соогоо хуугэдэй аман зохёолые тусхай булэг болгон 122 текст оруулаа. XIX-дэхи зуун жэлэй эсэстэ «Великорусе» гэжэ согсолбори соо гурбан зуун тэмдэглэлнуудые хэблуулээ.
П.В. Шейнтэй хамта мун тэрэнэй Ьуулээр В.Ф. Кудрявцев, А.Ф. Можаровский, В.Н. Добровольский, И. Голышев, П.С. Ефименко, Н.А. Иваницкий, И.В. Нечаев гэгшэд хуугэдэй аман зохёол суглуулалсажа, хэблэлдэ бэлдэпэн габъяатай. 1887 ондо Е.А. Покровский «Детские игры, преимущественно русские» гэпэн гайхамшагта худэлмэри хэблэлпээ гаргаа.
Хубисхалай урда тээ еерын дураар хуугэдэй аман зохёол суглуулпан олон хунуудэй ашаар ехэ материал суглуулагдабашье, туе темээр шэнжэлгын ажалнууд ехэ хомор хэгдээ.
1920-ёод онуудаар Г.С. Виноградов О.И. Капица хоёр хуугэдэй аман зохёолдо ехэ анхаралаа хандуулжа эхилээ. 1920-еод онуудай тэн багаар хуугэдэй ажабайдалые бухы талапаань шэнжэлжэ харуулпан, хуугэдэй аман зохёолой булта шахуу жанрнууд «Детский народный календарь», «Детская сатирическая лирика», «Детский фольклор и быт», «Народная педагогика», «Детский фольклор в школьном курсе словесности», «Русский детский фольклор. Игровые прелюдии», «Сечки, Дітяча казка» г.м. номууд соогоо шэнжэлэн гаргаа. Эрдэмтэ Г.С. Виноградовай хуугэдэй аман зохёолои алишье жанрые гунзэгыгеер шудалпан, тэрэнэй шэнжэлгын эрдэмэй ажалнууд мунеешье уе хурэтэр фольклористикада дээгуур Ьуури эзэлдэг.
Г.С. Виноградовай еерынь панамжаар, эдэ шэнжэлэн узэпэн худэлмэринуудынь хуугэдэй аман зохёолои дун гаргалгада бэлэдхэлэи эгээл хэрэгтэй материал боложо угэхэ пэн гэжэ тодорхойлно. Харин шэнжэлэгшын гансахан «Русский детский фольклор» гэпэн хуугэдэй тоолуурнуудта зорюулагдапан томо номоо хэблуулпэниинь харамтай. Виноградов эрхилжэ ябапан ажалайнгаа, панажа ябапан Ьанал хусэлее, эрмэлзэлээ дуурэн бутээжэ урдеэгуй.
Профессор Г.С. Виноградов ород фольклористикада эгээ туруун «детский фольклор» гэЬэн термин болон хуугэдэй аман зохёолои классификаци дурадхаЬан юм. Тиихэдээ хуугэдэй аман зохёолые хэмжээгээрнь, тусхай онсо шэнжээрнь табан булэгтэ хубаана:
1. Худее нютагай ухибуудэй элдэб ажабайдалай узэгдэлнууд дээрэ ундэпэлэгдэпэн зохёолнууд. Эндэ ехэнхидээ хоёр гу, али дурбэн мурнуудпээ буридэпэн шог зугаатай амаршалганууд («обновка»), удэр буриин нухэдтэеэ хахасалгын тухэлтэй угэнууд («на прощание», «на дорожку»), нухэр хубуунтэеэ гу, али басагадтаяа ямар нэгэн юумэ хубаалдаха гу, али зээлеэр абаха гэпэн гуйлта ба хандалганууд («попрошайка»), долоон хоногой удэр бухэнииень тоолопон дуунууд г.м. ороно. Эдэ зохёолнууд юрын гэрэй оршон тойрондо гуйсэдхэгдэдэг байгаа. Энэ булэгэй онсо шэнжэнь худее нютагай хуугэдэй юрын ехэшуулэй ажабайдалые адаглан шэртэжэ, пажаан, дуунууд гу, али зугаа угэнуудые зохёолго болоно. Эдэниие газаа, гэрпээ гадуур - ой соо, талада, гол уЬанай хажууда наадангаа гуйсэдхэнэ.
2. Хоёрдохи булэгтэ эрдэмтэн хуугэдэй аман зохёол дотор амяарлан календарна аман зохёол гэжэ тусхай булэг гаргана. Шэнэ жэлдэ амаршалга-уреэлнууд, уреэл-дуунууд, жэлэй дурбэн сагай гол шухала уйлэ хэрэгуудтэ (Масленица, похороны Костромы г.м.) зорюулагдаЬан зохёолнууд eho гуримтай нягта холбоотойгоор гуйсэдхэгдэдэг байна. Хэрбээ, анха туруун ехэ зонуудай ухибуудтэеэ хамта угын эди шэдидэ этигэн туе зохёолнуудые гуйсэдхэдэг байгаа haa, XIX-дэхи зуун жэлэй эхеэр угын эди шэдидэ этигэдэг гол шэнжэнь усадхагдажа, тухэл хэмжээниинь хуряангыгаар хэлэгдэжэ, угын эди шэдиин уургэ мартагдажа захалпан юм.
2. Гурбадахи булэгтэ угын эди шэдидэ этигэн, ЬанаЬан бодолоо бэелуулхын тула гуйсэдхэгдэдэг шэбшэлгэ-угэнууд ба хандалганууд ороно. Эндэ нэгэ хоёр Myphee буридэпэн шэбэнэЬэн гу, али гуйжа шэбшэпэн угэнуудые, амитад, ургамал, байгаалиин узэгдэлнуудтэ хандаИан гуйлга-хандалганууд ба шэбшэлгэнуудые хамтаруулЬан байна.
3. Дурбэдэхи булэгтэ хуугэдэй нааданда хабаатай зохёолнууд ороно. Эдэ зохёолнуудые эрдэмтэн Виноградов Г.С. гурбан янза болгожо хубаанхай.
4. Дээрэ хэлэгдэЬэн нааданай булэгЬее (игровой фольклор) энэ булэг наадатай, энеэдэтэй зугаа, шог егто удхаараа илгарна (забавы-подражания, тексты устной школярной словесности, сечки, издевки, поддевки, издевки-заманки).
1930-аад онуудпаа эхилээд, 1950-яад онууд хурэтэр хуугэдэй аман зохёол шэнжэлгэдэ хабаатай ажалнууд тусхай хэблэгдээгуй байЬаниинь харамтай. Аяар 1957 ондо В.П. Аникинай «Русские народные поговорки, загадки и детский фольклор» гэпэн ном хэблэгдэжэ, хуугэдэй аман зохёол Ьонирхогшодой анхарал ехэ татаа. Саашанхи жэлнуудтэ эрдэмтэдэй шэнжэлгын худэлмэринууд coohoo М.Н. Мельниковэй «Русский детский фольклор Сибири» (1970) болон «Русский детский фольклор» (1987) гэпэн номуудые тэмдэглэлтэй.
1989 ондо «Потешки, считалки, небылицы» гэпэн антологи хэблэгдээ. Энэ уеэр хугжэмшэд, дуушад хамтаржа, гурба дурбэн номуудые ноототойгоор бэлдэжэ, Москвада Г.М. Науменко хэблуулээ.
1991 ондо СМ. Лойтер Карелиин арадай аман зохёолоор баян материал бэлдэжэ, «Русский детский фольклор Карелии» гэпэн номоо ургэн уншагшадта бэлэглэбэ. В.П. Аникин энэл ондо «Мудрость народная» гэпэн сериин туруушын выпускда хуугэдэй аман зохёолдо хабаатай энциклопеди хэблуулбэ. Суглуулан бэлдэгшэ Х1Х-дэхи XX-дохи зуун жэлдэ, оронойнгоо алишье хизаарта ябахадаа хунуудпээ бэшэжэ, буулгажа абаЬан материалнуудаа хэрэглэнэ. 1994 ондо Е.А. Покровскиин «Детские игры, преимущественно русские» гэпэн ехэ хомор болопон ном дахин тэрэл хэбээрээ хэблэгдээ. 1995 ондо нааданай аман зохёолдо зорюулагдапан М.Ю. Новицкая Г.М. Науменко хоёрой хэблуулпэн ном олоной пайшаалда хуртее. Энэ ном ноотологдонхой, зурагуудаар шэмэглэгдэнхэй, пурагшадта, багшанарта, оюутадта, турэлхидтэ ехэ тупаламжа узуулдэг гэжэ панагдана.
1980-аад оной эхеэр мунее уеын хуугэдэй аман зохёолые эрдэмтэд аргагуй эдэбхитэйгээр шэнжэлжэ эхилээ. 1992 ондо Таллиннда пурагшадай ажабайдалда, аман зохёолдо зорюулагдапан статьянуудай, материалнуудай понирхолтой согсолбори хэблэгдээ. Энэ ном соо хуугэдэй аман зохёол, eho гурим, журам, хэлэн, гар бэшэмэл уран зохёол шэнжэлэн харуулагданхай.
1997 ондо А.Н. Мартыновагай «Детский поэтический фольклор» гэпэн антологи России эрдэмэй академиин ород литературын институдэй дэмжэлгээр Санкт-Петербургда хэблэлЬээ гараа. Энэ ном соо хуугэдэй аман зохёолой шулэглэмэл жанрнуудай текстнууд тайлбаринуудтаяа оронхой.
2000 ондо Москвагай багшын дээдэ Ьургуулиин ород литературын кафедрын багшанар, профессорнууд Т.В. Зуева, Б.П. Кирдан хоёрой бэшэЬэн «Русский фольклор» гэпэн ном «Наука» хэблэлээр гараа. Энэ ном соогоо эрдэмтэд хуугэдэй аман зохёолые гурбан булэг болгон харана:
1. Хуугэдэй заншалта арадай аман зохёол дээрэ ундэЬэлЬэн, хуугэдэй ееЬэдэйнь зохёоЬон зохёолнууд (произведения самих детей, усвоенные традицией);
2. Хуугэдэй аман зохёолдо шэнгэн оропон ехэшуулэй заншалта аман зохёол (произведения традиционного фольклора взрослых, перешедшие в детский репертуар);
3. Ехэшуулэй зорюута хуугэдтэ зорюулжа бэшэпэн аман зохёол (произведения, созданные взрослыми специально для детей и усвоенные традицией).
2001 ондо В.П. Аникин «Русское народное поэтическое творчество» гэпэн ном хрестоматитай хамта дээдэ Ьургуулиин оюутадта, хэлэ бэшэгээр, аман зохёолоор Ьонирходог уншагшадта зорюулан хэблуулээ.
Энэ худэлмэри соогоо эрдэмтэн хуугэдэй аман зохёол тухай иигэжэ тэмдэглэнэ: «Творчество взрослых - основа детского фольклора, хотя давно признали и собственное творчество детей. При этом они невольно перенимали форму творчества у матерей, отцов, старших братьев и сестер - вообще, взрослых. «Можно ли считать специально детский фольклор вполне обособленным от фольклора взрослых?», - ставили вопрос перед собирателями Б.М. и Ю.М. Соколовы в пору теоретического увлечения мыслью о ребенке как главном творце фольклорных произведений. С течением времени творчество детей было введено в реальные границы и утвердился взгляд, согласно которому разделение детского фольклора на виды и жанры естественно начинать с разграничения творчества взрослых для детей (первая группа), творчество взрослых, ставшего со временем детским (вторая группа), и детского творчества в собственном смысле этого слова ( третья группа).
Совокупность произведений детского фольклора в родах и видах по-своему повторяет общую жанровую классификацию фольклора взрослых...
Научная оправданность выделения детского фольклора в самостоятельную область творчества объясняется его особой, педагогической функциональностью. Детский фольклор является неоценимым источником для изучения основ народной педагогики. Он интересен и в том отношении, что удерживает в преобразованном виде многие архаические элементы фольклора взрослых...» [8, 556-558].
При всем том четкое различение детского и взрослого фольклора крайне затруднительно. Ребенок шел по стезе познания реальностей, оберегаемый тактом взрослых, руководимый ими. И конечно, он усваивал не только рациональные понятия, но и предрассудки родителей. Но разве любая иная педагогика свободна от подобного? Воспитываемый и обучаемый житейской мудрости ребенок всеми помыслами был направлен к осознанию зависимости благополучия и счастия от того, как пойдут дела, сколько старания вложат в них сами люди [8, 571].
Хуугэдэй аман зохёолой хугжэлтэ хаража узэхэдэ, хэдэн зуугаад жэлэй саада тээ буридэжэ эхилпэниинь дамжаггуй. Арад бухэнэй хуугэдэй аман зохёол еерын онсо шэнжэтэй. Юуб гэхэдэ, нэн туруун аман зохёол арадай амидаржа hyyhaH газарпаа, байгаалиЬаа, эрхилжэ ябапан ажахыЬаа сэхэ дулдыдадаг байЬан ха юм.
Монгол туургата арад тэрэ тоодо буряад угсаатан жэлэй дурбэн сагта зеежэ, нуужэ ябадаг байгаашье haa, eho заншалай, мургэл шутеенэй, хэлэ бэшэгэй, шажанай талаар хоорондоо нягта холбоотой байЬан юм. Энэнь ехэшуулэй заншалта аман зохёолдо, мун хуугэдэй аман зохёолой хугжэлтэдэ ехэ нулее узуулээ.
Хуугэдэй аман зохёол арадай педагогикын таЬаршагуй нэгэ хубинь гэжэ дээрэ хэлэгдээ Ьэн. Тэрэнэй бухы жанрнууд ямаршье наїїанай (нарай, бага наЬанай, дунда наЬанай) хуугэдэй физическэ, психологическа талыень хараадаа абан, зунгэй онол арга дээрэ ундэЬэлэгдэнхэй (интуитивно основаны). Арадай педагогика болбол эртэ сагай хундэ хушэр уедэ хугжэЬэн шухала шэнжэеэ алдадаггуй Ьургаал болоно.
Энэ Ьургаал тухай мэдээжэ эрдэмтэн Г.С. Виноградов иигэжэ тэмдэглэЬэн: «У народа были и есть известные представления, взгляды на жизнь, на воспитание и обучение появляющихся новых поколений, известные цели и задачи воспитания и обучения их, известные средства и пути воздействия на юные поколения и т.д. Совокупность и взаимозависимость их и дают то, что следует назвать народной педагогикой» [8, 556].
Хуугэдэй аман зохёолой уран Ьайханайнь тухэлнууд (худ. форма) еерын онсо шэнжэтэй, еерсэ образно системэтэй, тусхай хэлэлгын хэбтэй, маягтай, наадануудтаа нэгэ жэгдэ дабтасатай угэнуудые хэрэглэхэ дуратайгаараа, эрмэлзэлээрээ онсо илгарна. Нааданууд болбол ухибуудэй психологи хугжеехэ, мэдэрэл, фантазии мулихэ талаар эгээл хэрэгтэй зуйлынь (элемент) болодог ха юм.
Хуугэдэй аман зохёол ухибуудэй болбосоролдо, хумуужуулгэдэ ехэ уургэ дуургэхэЬээ гадна, хуугэдэй коллективтэ ухибуунэй дадал, абари зандань туЬатай нулее узуулдэг. Хуугэдэй аман зохёолой тарадаг, дамжуулагдадаг элдэб арга замууд гэхэдэ:
1. Ехэшуулэй ухибуудээ пургахын тула зорюута дамжуулдаг арга;
2. «Доогуур» («стихийное») эмхи гуримгуйгеер ехэшуулпээ, уетэн нухэдпее, дунда зэргын напанай ухибуудпээ дамжуулагдадаг арга;
Хуугэдэй аман зохёолой уургэ ургэн дэлисэтэй, удхынгаа, дуургэдэг уургынгее талаар иимэ булэгууд болодог:
1. Утилитарно-практическа;
2. Ойлгожо абалгын (познавательная);
3. Хумуужуулгын (воспитательная);
4. Хадуужа, Ианажа абалгын (мнемоническая);
5. Эстетическэ.
Хуугэдэй аман зохёолдо ородог улгын дуунууд, жороо угэнууд, ульгэрнууд, oHbhoH угэнууд, таабаринууд гансашье тэдэниие памааруулна бэшэ, тэдэнэй ерээдуйн ажабайдалда нэбтэрэн, оюун ухаандань нулеелэн узэг бэшэгтэй, уран зохёолтой танилсахадань, ехэхэн бэлэдхэлынь боложо угэнэ.
Хуугэдэй зохёопон уран гоё угэнуудпээ, мурнуудпээ буридэпэн шулэгуудынь эгээл дуратайнуудынь байхапаа гадна тэдэнэй наадануудтайнь нягта холбоотой. Юундэб гэхэдэ, наадантаяа холбожо, али нэгэ шулэгэй бадаг гу, али дуу тааралдуулжа, нааданайнь уйлэ хэрэг саашаа Ьонирхолтой боложо хугжэнэ.
Хуугэдэй аман зохёолой шухала шэнжэнь гэхэдэ, наадандань адляар багашуулай понирхол татан, эхэ хэлэнэйнь баялигтай, оршон тойронхи байдалтай, уран гоё найруулгатай танилсуулан, хэлэнэйнь, хеервенэйнь хугжэлтэдэ нулеелжэ, Ьуража абаха, пажааха, хэлэжэ Ьурадагаараа тэдэнэй оюун ухаанда, нравственна хумуужуулгэдэ, ерээдуйн хугжэлтэдэ илангаяа аша туЬатай байдаг.
Хэрбээ таабари таалсаха болоо haa, харюуень таахаяа оролдоЬон хуугэдэй оюун ухааниинь асуудал табиЬан хуугэдэй ухаанЬаа бури тургеер худэлжэ эхилнэ. Мун таабари бухэн тодорхой мэргэн угэтэй байдаг тула, хуугэдэй яряанай хэлэнэй хугжэлтэдэ туЬа нэмэри узуулнэ.
Тэрэшэлэн хуугэд амитад тухай онтохонууд соо янза буриин амитадай байдалтай танилсахаЬаа гадна, тэдэнэй дуреер хунуудэй сэдьхэл бодол, абари зан мэдэхэ болоно. Энээн дээрэЬээ харахада хуугэдэй аман зохёолой олон жанрнууд арадай дунда yehee уедэ дамжуулагдажа, Ьурган хумуужуулхэ хэрэгсэл болон хэдэн зуун жэлэй туршада хугжэн мулигдэн, ажабайдалаар шалгагдан ерэЬэн дуй дуршэл, арга туршалгые харуулан ерээ.
Монгол туургата арад ури хуугэдээ Ьурган хумуужуулхэдээ, ямар Ьургаал, ёЬо гурим, эрилтэ баримталбал зохид байхаб гэжэ «хун ахатай, дэгэл захатай», «эрхые Ьуранхаар, бэрхые Ьура», «ариг сэбэр - арюун байдал» г.м. дурим гуримуудые тогтоон, хумуужуулхэ узэл бодолоо «оньЬон угэ оншотой» гэЬэн дурим баримталан, хэр yrhaa Ьурган заажа эхилдэг Ьэн.
Буряад монголшууд «hyp номдо - мэргэн, нойрто - Ьэргэг, уйлэдэ -уран, угэдэ - сэсэн, хуулида - шударгы, хуримда - шуран, дайнда -баатар, далайда - уЬаша, дээдын газарта - зусаргуй (билдагуушагуй), доодо газарта - найртай» г.м. хунэй эрхим ябахын эгээл Ьайн шанарнуудые, арадай Ьурган хумуужуулхэ удхые тодорхойлЬон юм. Энэнь хунэй Ьанаанда оюун бэлиг, бэеын тамир, ажал, ёЬо журамые (нравственность) багтаажа, ури хуугэдээ алишье талаЬаа тэгшээр хумуужуулхэ хэрэгтэ шухала уургэ дуургэнэ.
Хуугэдэи аман зохёолой теории ба поэтикэ, тэрэнэй хугжэлтэ, ород гурэнэй эрдэмтэд О.И. Капица, П.В. Шейн, В.И. Жирмунский, Е.М. Мелетинский, Г.И. Михайлов гэгшэд, монгол хуугэдэи аман зохёолые монгол академигууд П. Хорлоо, X. Сампилдэндэв, эрдэмтэд Ш. Гаадамба, Д. Цэрэнсодном, Г. Ловор, Д. Оюунбадрах, Д. влзийбаяр, Б. Содном, Ш. Буянтогтох, Ван-Жин-Хуа гэгшэд, буряад хуугэдэи зохеолнуудые - буряад эрдэмтэд Н.О. Шаракшиноваг, М.П. Хамаганов болон бусад ород суута уран зохёолшодой эрдэмэй ажалнууд дээрэнь ундэпэлжэ, шэнжэлэн хараЬан байна.
Академик X. Сампилдэндэв «Хуухдийн аман зохиолын учир» гэпэн 1980 ондо Улаан-Баатарта хэблэгдэпэн ном соогоо буубэйн дуун, хэл зугшруулэх уг, амьсгал уртасгах уг, жороо уг, зугаа уг, дайралцаан, хуухдийн тоглоом наадам, оньсого, ертенцийн гурав, зуйр цэцэн уг, улгэр гэпэн 11 тулэбуудтэ хуугэдэи аман зохёолые хубаарилан гаргаа.
Убэр Монголой мэдээжэ эрдэмтэд Ш. Буянтогтох, Ван-Жин-Хуа гэгшэдэй «Монгол хуухдийн аман зохиолын чуулган» гэЪэн хоёр боти ном 1990 ондо Убэр Монголой Хухэ Хотодо хэблэгдээ. Энэ ном дотор хуугэдэи аргагуй баян аман зохёолой бухы шахуу тулэбууд оруулагданхай.
«Хуухдийн хумуужил», «Сурган хумуужуулэгч», «Аман зохиол судлал» гэпэн журналнууд соо эрдэмтэн Г.Ловор «Хуухдийн аман зохиолын тоглоомын уг хэллэг», «Хуухдийн аман зохиол», «Хэл зугшруулэх уг» г.м. статьянуудые хэблуулэн гаргаа.
Пуулэй уедэ хэлэ бэшэгэй доктор, УБИС-эй доцент Д. Оюунбадрахай «Монгол хуухдийн уран зохиолын уламжлал» гэпэн ном Улаан-Баатарта 1998 ондо хэблэгдээ. Энэ эрдэмтэн монгол хуугэдэи аман зохёол гунзэгыгеер шэнжэлэн узэхэдее, хуугэдэи аман зохёолые хоёр булэгтэ хубаана: хуугэдтэ зорюулпан аман зохёол. (Эндэ буубэйн дуу, хэл зугшруулэх уг, амьсгаа задлах уг, жороо уг ороно);
2 хуугэдэй зохёоИюн аман зохёол:
а) наадануудтай холбоотой хуугэдэй аман зохёол:
- хеделгеений тоглоомын уг хэллэг (подвижные игры); хурууны тоглоомын уг хэллэг.
б) ажабайдалтай холбоотой хуугэдэй аман зохёол:
- хандах уг;
дайралцаан; - мэтгэлцээн, гэжэ хубаахаар байна гээд эрдэмтэн тэмдэглэнэ. ЭнээнЬээ гадна олон тоото хуугэдэй аман зохёол ба хуугэдэй уран зохёолой харилсаанда зорюулагдаЬан ном, эрдэм шэнжэлэлгын бутээлнууд, статьянууд Улаан-Баатарта, мун тиихэдэ Хитадай Хухэ Хотодо хэблэгдээ.
Манай туруу буряад багшанар-сэхээтэд ухибуудтээ узэг бэшэг заажа эхилхэдээ туруушын узэглэлнууд, эхин шатын классай номууд соогоо арадай аман зохёолой «тугдэрхэйнуудые» оруулЬан байдаг. Энээнэй хажуугаар ухибуудэй хумуужуулгэдэ эхэ эсэгын Ьургаал заабаринь сэгнэшэгуй баялиг болодог байЬаниинь дамжаггуй.
Буряад хуугэдэй аман зохёолые эрдэм шэнжэлгын талаЬаа харахада суута эрдэмтэд М.Н. Хангалов, Ц. Жамцарано, Б. Барадин, СП. Балдаев гэгшэд эрдэм шэнжэлгын эхи Иуури табяа. Тэдэнэй суглуулЬан, хэблуулпэн ажалнуудайнь урэ дун хэндэшье мэдээжэ, харин заншалта аман зохёолЬоо хуугэдэй аман зохёолые амяарлан шэнжэлжэ узеегуй байЬаниинь харамтай.
1917 оной Октябриин хубисхалай Ьуулээр буряад уран зохёолой хугжэлтэ шэнэ шатада rapahaH байна. Ород арадай уран зохёолшодой онол аргануудые хэрэглэн, туруушын зублэлтэ засагай уеын буряад уран зохёолшод арадай аман зохёолые абъяастайгаар ашаглан, тэрэнэй тоодо хуугэдэй аман зохёолые урэжэлтэйгеер хэрэглэжэ эхилээ. Эндэ буряад уран зохеолой ундэЬэ пуури табигшад X. Намсараев, Б. Базарон, Б. Абидуев, Ц. Номтоев г.м. уран зохёолшодые нэрлэмээр.
Ухибуудые хумуужуулхэ асуудалнууд буряад арадай туухэ, соёл, уран зохёол шэнжэлЬэн эрдэмтэдэй ажалнууд соо дайрагдаЬан байдаг.
Совет уедэ эрдэмтэд СП. Балдаев, И.Н. Мадасон, Г.Д. Санжеев, Т.А. Бертагаев, Д.А. Абашеев, Д.Д. Хилтухин, Х.Н. Намсараев, А.А. Шадаев, Н.Г. Балдано, А.И. Уланов, М.П. Хамаганов, Н.О. Шаракшинова, Л.Е. Элиасов, Е.В Баранникова, Г.О. Туденов, Ц.Б. Будаев, В.Ц. Найдаков, А.Б. Соктоев, С.Ш. Чагдуров, М.И. Тулохонов, В.Б. Махатов, С.Ж. Балданов, В.Ш Гунгаров, С.С. Бардаханова, Р.П. Матвеева, Б.Д. Баяртуев, Б-Х. Б. Цыбикова, В.Д. Жапов, педагогикын эрдэмэй талаЬаа Д.Д. Ошоров, Г.Ц. Молонов, М.С. Васильева, С.Ц. Содномов гэгшэд заншалта арадай аман зохеолой тулэбуудые туе тустань нарибшалан шэнжэлжэ, буряад фольклористикые шэнэ шатада гаргаа.
Октябриин хубисхал арадай аман зохеолой саашанхи хугжэлтэдэ ехэ удха шанартай байЬан юм. Буряад арад оньЬон угэнууд, юреел, магтаалнууд, ульгэр, онтохонууд соогоо сулеетэ жаргалта байдал тухай, хун зоной бодол хусэл бодотоор бэелуулэгдэжэ эхилбэ гэжэ этигэн, соёл гэгээрэлээ эршэтэйгээр хугжеежэ, богонихон болзор соо хугжэнги арадуудай тоодо ороо.
Зублэлтэ засагай уедэ хэгдэжэ байгаа хугжэлтын дэбжэлтэнуудые арад зон Ьайшаан магтажа, шэнэ удхатай дуунуудые, оньЬон хошоо угэ, таабаринуудые, онтохонуудые олоор зохёоЬон юм. Ye сагай эрилтээр 1917 оной хубисхал Маркс, Энгельс, Ленин, Сталинай заабари, Коммунис партиин ашата хэрэг, граждан дайнай дулэтэ тэмеэл, туруушын хамтын ажахы байгуулга, соёлой хубисхал, индустриализацилга, хашалган хамалгын хатуу уе саг, Эхэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн, удаадахи жэлнуудтэ ЬандарЬан ажахыгаа Ьэргээн бодхоолго, арадуудай хани барисаан, эб наирамдал арадуудай аман зохёолой ба литературын гол темэнууд боложо угее. Шэнээр мундзліізн аман зохёол заншалта аман зохёолой eho гурим дээрэ ундэИэлэгдэЬэниинь мэдээжэ. Тиихэдээ тэрэнэй тухэл, байгуулга, уран арга, угэ хэлэнуудынь урэжэлтэйгеер ашаглагдаа. Гадна арадай шэнэ ажабайдал бодото дээрэнь унэн зубеер зураглаха, зублэлтэ засагай хуниие хугжеехэ, хумуужуулхэ гэЬэн гол шухала зорилго баримталагдадаг байгаа.
Хэб тухэлеерее, уран байгуулгаараа литературна уран заЬабарилгада ороЬон арадай аман зохёолой уран бутээлнууд мэдээжэ.
Тэрэ уеын ульгэр онтохонуудые шэнээр зохеогшод А.А. Тороев, З.Б. Баяндуев, У. Дылгыров, Е.И. Сороковиков-Магай, Е.Б. Банзаракцаев, Б. Цыбиков, М. Базаров, Г. Жабаев, Ц Зодбоев, Д. Бадмажапов, Ш. Гунсымов гэхэ мэтэ дуршэл ехэтэй онтохошон ульгэршэд боложо тодорон ургаЬан байна. Эдэнэй зохёоЬон онтохонууд ба ульгэрнууд «Жаргалай тулхюур», «Эгээл унэтэй юумэн», «Морин ба нохой», «Баатар ба хоёр толгойто бургэд», «Ангууша Федор японтониие яажа намнааб», «Шоно», «Шандаган», «Тайгын хоёр хусэтэн», «Эрэ ганса Жэбжэлтэ», «Айдар мэргэн», «Суутайн сагаан хулагшан», «Хоёр хултэ хойбон жороо» болон бусад ульгэр онтохонууд арадай дунда ургэнеер тараЬан юм.
Буряад фольклористикада ехэшуулэй ухибуудтэ зорюулЬан аман зохёол эрдэмтэд шэнжэлбэшье, мунее хурэтэр хуугэдэй ееЬэдэйнь зохёоЬон аман зохёолоор эрдэмтэдэй шэнжэлЬэн худэлмэринууд угы гэхэдэ алдуу болохогуй.
Е.Г. Пахутова, Е.В. Баранникова, В.Д. Жапов г.м. эрдэмтэд хуугэдэй буряад уран зохёолой туухэ, хугжэлтэ, мунее уеын байдал шэнжэлэн шудалхадаа, хуугэдэй аман зохёол ба хуугэдэй уран зохёол хоёрой холбоо харилсаан дээрэ анхаралаа хандуулан, унэтэй сэнтэй дурадхалнуудые оруулаа.
Мун хуугэдые буряад арадай eho заншалнууд, арадай аман зохёолой туруу жэшээнууд дээрэ хумуужуулхэ, hypraxa талаар эрдэмтэд, багшанар В. Бальжинов, Б.Х. Цырендоржиева, Ж.Д. Доржиева, Д. Дарижапова, М.С. Васильева, Т. Замбалова, С.Ц. Чимитова гэгшэд еепэдынгее шэнжэлхы худэлмэринууд соо тобойн гаргаа.
ТиимэЬээ бидэ хуугэдэй аман зохёолой хугжэлтын шатануудые хараадаа абан, эрдэмтэдэй, багшанарай суглуулпан хуугэдэй аман зохёолдо хабаатай шухала материалнуудые, Буряадай эрдэмэй тубэй гар бэшэмэл тапагай жасапаа, Монголой улсын тубэй номой санпаа, эрдэмэй хуреэлэнпээ, Убэр Монголой Шэнэхээнэй буряад багшанарЬаа суглуулан шэнжэлжэ узеед, эгээл туруун буряад фольклористикада хуугэдэй аман зохёолой жанрнуудай онсо илгаа гаргажа туршаабди. Энэ худэлмэриимнай гол зорилго бол оно. Энээнпээ уламжалан суглуулпан материалаа согсолон, хуугэдэй аман зохёолой тулэб болон янзануудайнь онсо шэнжые харуулха, тулэбуудэйнь хоорондохи нягта холбоо харилсаа, бэе бэедээ нулеелгыень шэнжэлжэ туршаабди.
Гэхэтэй хамта хуугэдэй аман зохеолнуудые шэнжэлэн узэхынгее хажуугаар тэдэнэй еепэдэйнь зохеопон зохеолнуудые элируулжэ, шэнжэлхэ гэжэ оролдообди. Иимэ болохолоороо, диссертациимнай байгуулга эдэ пэдэлгэнуудпэймнай дулдыдан гаража, туруушын булэг соо шулэглэмэл жанрнуудые, хоердохи сс?нь прозаическа анрнуудые шэнжэлээ haa таарамжатай гэжэ Ьанагдана.
