Содержание к диссертации
КЕРЕШ 4
Булек 1. Хэсен Туфан шигъриятенда поэтик алымнар 15
1.1. Шигырь текстларында металогик алым
1.2. Шигырь текстларында автологик алым 78
Булек 2. Хесэн Туфан ижатында шигырь гармониясе 87
2.1. Шигырь текстларында поэтик синтаксис
2.2. Шигырьнец ритмик тезелеше 103
2.3. Шигырь гармониясен тудыру чаралары арсеналы 126
ЙОМГАК 165
БИБЛИОГРАФИЯ 171
Введение к работе
Хезмэтнец актуальлеге. Туфан ижаты татар эдэбияты кебек бай тарихлы пэм традицияле эдэбиятта, гадэттвн тыш катлаулы пэм киеренке чорларда, ярты гасырдан артык вакыт дэвамында сафлар алдындагы байракчы булып бара алды. Нык рухлы, хезмэт сеючэн зат кына мондый бурычны кутэрергэ сэлэтле. Туфан узенец шундый ныклыкка ия булган талантлы шэхес икэнен исбатлады. Нэтижедэ, нинди генэ шартларда да ул эдэбиятыбыздагы жаваплы миссияне кулыннан тешермэде генэ тугел, аны пэр яна этап биеклегендэ ядартып, устереп, ныгытып алга илтугэ иреште.
Туфан стиль, сурэтлэу чаралары ягыннан да татар поэзиясендэ бетенлэй оригиналь, узенчэлекле юл ачты. Аныц шигъри сейлэме, интонациясе ук башка иде. Ул узенец конкретлыгы, ачыклыгы белэн кузгэ ташланып тора торган сурэтлелеккэ омтылды, хэтта кузгэ куренмэс нэрсэлэрне, сынга кучереп, кул белэн капшап карардай предметлы куренеш рэвешенэ кертэ торган булды. Ул тормышта куз ицли алмаслык зур нэрсэлэрнец бер карауда куцелгэ сыйдырып алырлык жыйнак сурэтлэрен юкат итте.
Утызынчы еллар башында шагыйрь ижатында яца авазлар яцгырап китте. Бу бигрэк тэ аныц "Ак каен" исемле шигырендэ ачык ишетелде. Моца хэтле ул, поэзиясенец халык ижаты белэн бэйлэнгэн ягын алганда, кубрэк мэкальлэр, эйтемнэр, экиятлэр традициясен устереп килэ иде. "Ак каен"нан башлап, шагыйрь халыкныц лирик жыр традициялэренэ кубрэк йез бирэ башлады. Бу аныц уз сурэтле фикерлэвен халык куцеле белэн якынрак, тирэнрэк бэйлэргэ телэвеннэн килэ. Классик поэзиянец дэ хэзер ул шушы халыкчан ягына кубрэк тартыла, аныц шушы сыйфатына кубрэк соклана. Лэкин бу елларда шэхес культыныц яман тээсире кечэеп китэ, ул эдэбиятныц, аерым талантларныц усуенэ житди комачаулык тудыра, о утызынчы елларныц ахырына таба илнец иц яхшы акыл иялэреннэн куплэрне, ялган ялалар ягып, пич гаепсезгэ кыру башлана. Уз явызлыкларына котырган культ тизден Хэсэн Туфанны да термэгэ илтеп тыга. Сталин шэхес культыньщ шагыйрьне улемгэ хекем итуе, термэлэрдэ газаплавы, еракларга серуе - болар, табигый, аньщ хислэренэ тээсирсез калмый. Ачу, эрну тойгысы йерэктэн шигырьлэргэ кучэ.
Эдэбиятныц бутэн терлэреннэн аермалы буларак, поэзия Ьэрвакыт илапи матурлыкка тартыла. Матурлык хисе тэрбиялэу, лэззет биру, уйлату, фикер уяту, яратырга ейрэту кебек мэцгелек сорауларга жавап бирергэ ейрэту ечен хезмэт итэ поэзия.
Поэзиянец эчтэлеге гармония турында сейлэу тугел, поэзия ул - узе гармония.
Эдэбият белгече Т.Галиуллин, бу фикерне дэвам итеп, "халык бэгыре, халык жщпл, матурлык пэм илапилык жимеше поэзиянец узэгендэ бугенге кен борчулары булып ятарга тиеш", - ди. Шулай да эдэбият тормышны нэкъ чынбарлыктагыча чагылдыра алмый. Рус язучысы Гончаров фикеренчэ, галим бер яца нэрсэ дэ уйлап чыгармый, бары тик табигать яки тормыштагы яшерелгэн дереслекне генэ ача, э суз остасы дереслеккэ охшаган, аньщ фантазиясендэ чагылган дереслекне - чынбарлыкны тудыра. Шул сэбэпле, эдэби нэфис дереслек белэн чынбарлыктагы дереслек бер ук була алмый, дигэн нэтижэ килеп чыга.2
Дерестэн дэ, шагыйрьлек хезмэте гажэеп авыр, киеренке, катлаулы хезмэт. Бу хезмэт "илпам" тешенчэсе белэн бэйлэнгэн. "Илпам килгэнне гене кетсе, язучы уз гомеренде бары бер гене китап яза алыр иде, - диген Анри Дювернуа. - Илпам кен саен эшлегенде гене барлыкка киле. Лекин кен саен ижат иту ечен бу хезметнец безнец куцелге ятышлы булуы зарур".1
Шигырьне билгеле бер тертипке салынган сузлер тезмесе (ритм, рифма) дип кене карарга ярамый. Поэзияне хислер белен бизелген фикер, уй дип карау бар. Философ, оратор, публицистныц да фикер-уйлары хислер кушып биреле ала. Моца каршы шагыйрь уз фикерен образлы итеп бире дип ейтучелер де бар. Бу очракта ул тормыш пем табигатьнец теге яки бу куренешен тасвирлау ечен эпитет, метафоралар куллана.
Поэзия ул - формасы буенча да, эчтелеге буенча да сенгать тере. Поэзия ул - укучы яки тыцлаучы узе телиме, телемиме, аныц йереген, акылын яулап алып, дулкынландыра торган матур едебият тексты. Чын музыканы ацлау ечен, кабул иту ечен билгеле бер дережедеге езерлек кирек булган кебек, чын поэзияне ацлар очен де алдан хезерлек кирек.
"Поэзия ул - тире-як деньяны образлар апта куз алдына китеру. Махсус едебиятта " суз-образ" диген термин яшеп киле. Гадетте, бу термин троплар пем поэтик символларны ацлату максатында кулланыла. Лекин телчелер пем едебиятчылар ацлатуында "суз-образ" термины ике терле мегъне ала. Телчелер ечен образлы суз суз-образ булса, едебиятчылар ечен есер тукымасында поэтик сейлемне оештыручы hep суз суз-образ буларак кабул ителе. Фенде расланганча, едебият елкесенде суз-образныц епемияте лингвистикага Караганда кицрек булып чыга".2 Шигъри есерде сурет пем мегъне - икесе бер ботен. Шуна куре де образ белен мегьнене салкын акыл ярдеменде бер-берсеннен аеру, тере формадан абстракт эчтелекне суырып алу Ьэм, нэтижэдэ, шигъриятне куз алдына китерунец алымнарын ачып салу телче яки эдэбиятчы ечен кыен эш.1
Теге яки бу шагыйрьнец, язучыньщ теле дигэн тешенчэ дэ яши. Тел -шагыйрь ечен материал, фундамент кына тугел, бэлки образлылыкны тээмин иту чарасы да. Шул фундаментта шагыйрь поэтик эсер тези, ул эсэрнец узенэ генэ хае теле була, пэм ул тел музыка есэре "теле" кебек ук катлаулы пэм узенчелекле.
Куренекле эдиплэр эдэби эсер теленэ пэрвакыт эпэмият бирэлэр. Мэсэлэн, А. Твардовский поэтик телнец жанлы, табигый сейлэм теленнэн аерылгысыз булырга тиешлеген эйте. Шул ук вакытта ул аныц таушалган, кенкуреш чуп-чарыннан, гомуми сузлэрдэн азат булуына да игътибар итэ. В. Г. Белинский билгелэп уткэнчэ, "поэтик эсэрдэге пэр суз, телдэ аны алыштырырлык суз юклыгын куреэтеп торырга, бетен эсэрнец эчтэлеге талэп иткэн уй-фикерне биреп бетерергэ тиеш.
Образлы фикер суз белэн бергэ туа, лэкин кайчак сэнгатьте башкача да була: рэссамныц ацында билгеле бер куру яки ишету картинасы инде туа, э аны эйтеп бирер ечен эле суз юк - аны эзлэргэ, берсен алырга, икенчесен ташларга кирэк. Андый суз сайлау - эзлэнулэрне элек-электэн ук суз газабы дигэннэр. Лэкин бу суз газабы гына тугел, образлы фикер газабы: ул бик куп сузлэр арасыннан нэкъ узенэ туры килгэн сузне - узенец бетен тирэнлеген пэм кечен чагылдыра алырлык анык пэм эчтэлекле сузне эзли, шул юлда ныгый, кристаллаша. Суз газабы образлы фикернец эле аз гына беленеп торган, як-яклары тора-бара ачык Ьэм калку тескэ керэ барган чакта, ул суз булып усеп чыккан, фикернец материя хэленэ килуе - ижат газабы некъ мене шул була инде.
Поэтик сойлемнец узлеге метафораларныц саны яки сыйфаты белен де тугел, чагыштыру яки тропларньщ башка терлэре белен де тугел, белки сойлемнец эмоциональ образлы юнелгенлеге, чынбарлыкны теге яки бу яктан яктыртуда сайлап алынган эстетик максат пем талеплерден чыгып билгелэнэ. Бу яктан Караганда, поэтик сейлем ул - образлы сейлем. Бу турыда Г.О. Винокур сузлере игътибарга лаек. " Метафоралы сейлемне гене образлы сейлем дип анларга ярамый. Чын сенгать есеренец кыйммэте бары тик метафоралы сейлэмгэ гене кайтып калмый".1 Шуца карамастан, поэтик сейлемнец специфик структур узлеклерен де кире кагарга ярамый (фонетик, грамматик, композицион-синтаксик, ритмик-мелодик).
Поэтика - ижади нефис сузнец форма, тер, чара пем алымы. Ул поэтик сойлемнец тел пем жанрына гына карамыйча, едеби есэрнец пэртерле ягына да кагылып уза. Шуныц естенэ, поэтика теоретик фен генэ тугел, бэлки тарихи да.
Безнец карашыбызча, Х.Туфан - мул хезинеле татар едебиятын шигъри "эзлэре", гыйбрэтле сабаклары белен баетып ките алган шагыйрь. Шуца да карамастан, безнец едебият белеменде аныц ижатыныц хасиятлерен билгелеуде моца кадер житэрлек эшленмеде. Элбэтте, бу хезмэтте до елеге олы ижатньщ барлык аспектларын карау мемкинлеге юк. Шуца куре тикшеру объекты итеп, Х.Туфанныц иждт йезен билгелэуче, шул ук вакытта еле тиешенчэ ейренелмэген шигъри тасвир проблемасын алдык. Авторныц шигырь текстларыныц поэтикасын тикшеру барышында без шагыйрь ижатында металогик Ьем автологик алымнарны куллану узенчелеклеренэ, поэтик синтаксистан файдалану алымнарына, аныц шигырь ритмикасыныц терлэрен билгелэуне, шигырь текстларыныц тезелешен ачыклауны, тагы да тегэлрэге, шигъри тасвир чараларын ейрэнуне максат итеп куябыз.
Шул максатка ирешу ечен, уз алдыбызга тубэндеге бурычларны куйдык:
- Х.Туфан ижатында халкыбыз рухиятен ачу;
- шагыйрьнец кеше пэм табигать менэсэбэтлэре мэсьэлэсен ейрэну;
- характерларныц ижтимагый сэбэплэргэ бэйле рэвештэ узгэрешен билгелэу;
- Х.Туфанныц татар поэзиясенэ китергэн яцалыгын курсэту;
- шагыйрьнец сурэт чараларын, суз сайлавын, шигырьдэ строфа тезелешен, рифмаларын узенчэ билгелэу осталыгын ейрэну.
Хезмэтнец фэнни яцалыгы булып, беренче татар эдэбият белемендэ киц контекстта Х.Туфан шигъриятендэ сэнгатьчэ тасвирны тикшеру тора. Шулай ук автор поэзиясенец узенчэлеге, аныц эсэрлэренэ хае булган философик тирэнлек ачыла.
Шагыйрь ижатында металогик пэм автологик алымнардан файдалану узенчэлеклэре, поэтик синтаксис, шигырь ритмикасы терлэрен билгелэу, шигырь гармонияеен тудыру чаралары арсеналы куреэтелэ.
Хезмэтнец методологик нигезе итеп В.Кожинов, В.Виноградов, М.Поляков, А.Квятковский, Т.Галиуллин, А.Эхмэдуллин, Н.Хисамов, Ф.Хатыйпов, X. Курбатов, Ф. Галимуллин, Ф. Урманчеев, Р. Юсупов, Н.Юзиев, З.Мансуров, М.Вэлиев, М.Гайнетдинов, М.Бакиров, М.А.Мифтахова h. б. галимнэрнец фэнни хезмэтлэрен искэ алдык. Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. Шигъри тасвир сурэтлэнешен ейрэну эдэбият галимнэренец пэрвакыт игътибар узэгендэ тора. Бу теманы ачуда Х.Госманныц Ьэм Х.Халитныц монографиялэре, Н.Юзиев пэм М.Гайнетдиновныц хезмэтлэре зур роль уйный. Н.Юзиев "Традициялэрне яцартканда", "Шигырь гармонияее", "Шигърият деньясы" хезмэтлэрендэ Х.Туфанныц зур сэлэткэ ия булуын билгелэп утэ.
Тонкыйтьче Г.Нигъмети Х.Туфанны иц олы шагыйрьлэр белэн бер рэткв куя, 6 аныц шигъриятен квчле лирикага бай шигърият дип бэяли.
Х.Туфан юкатын вйренуге Ф.Г.Галимуллин, М.Г.Гайнетдинов, Т.Н.Галиуллин, Н.Ш.Хисамов, Р.М.Батулла, Р.А.Мостафин, Г.Б.Баширов, Ф.И.Урманчеев, Г.М.Халитов, Н.Г.Юзиев, М.А.Мифтахова h.6. галимнэребез зур елеш керттелер.
Т.Н.Галиуллин тырышлыгы белен 1976 елда Казанда Х.Туфанньщ шигырьлор жыентыгы донья курде. Бу жыентыкта шагыирьнец ижат юлына, аньщ шигъриятене тулы анализны Г.Б.Баширов, Р.А.Мостафин, Н.Х.Лаисов, Ф.И.Урманчеев бире.
Соцгы елларда чыккан М.А.Мифтахованыц "XX гасырныц 60-80 елларында Х.Туфан поэзиясе" хезметенде шагыирьнец ижатына нык игътибар ителв.
XX гасыр башында телеге булган Ьеркемне шигырь язарга "ейрете алырлык кулланмалар" басылып чыккан. Мондый язмалар таланты булмаган кешелерне гене желеп иткен. Эш шунда, кешене берничек те шигырь язарга ейретеп булмый. Дерес, аны рифмалашкан назым твзерге ейретерге мемкин, е поэтик есер язарга - юк. Бу фикерне рус язучысы А.С. Грибоедов шулай раслаган.1 Грибоедов кебек А.С. Пушкин да назым сенгате белен ижатка капма-каршы тешенчелер итеп караган.2 Борынгы Рим шагыйре Гораций поэзия сенгатен "уртача гына уцышлар" канегатьлендерми торган сенгать эшченлеге дип санаган. Поэтик сенгать биеклектен теше башласа, урта бер жирде тукталып кала алмый, тубенге кадер тешеп ките, диген. Бу караш, билгеле, поэзияне Данте, Гете, Пушкин, Тукай, Дердеменд кутэргэн биеклеккэ кагылмый, лэкин шигырьнец поэтиклык дэрэж,эсе поэзиянец имитация дэрэжэсе гена булып калырга тиеш тугел.1 Шигырьнец нигезендэ телгэ хае законнар тугел, э поэзиягэ хае законнар ята. Шигырьдэ телдэ булмаган куренешлэр кузэтелми, дип саный филологлар. Лэкин рус галиме В.Б. Томашевский бу фикер белэн килешми.2
Шигырь узе ук сузгэ, сейлэмгэ камиллек Ьэм матурлык бирэ. Шигырьдэ аваз, ритм, суз, мэгънэ - берботен, аерылгысыз. Ни очен суз сэнгате ритмик формада туа? Теоретиклар раславынча, ритм кешегэ кочле тээсир итеп, аныц акылын эсэр дулкынына "койли", кабул иту процессын узенэ буйсындыра.3 Ритм сэнгатьнец музыка, поэзия кебек торлэренец нигезендэ ята Ьэм аларны оештыруда хэлиткеч эпэмиятле роль уйный. Поэзиядэ ритм - шигырьне шигырь итуче, сейлэмне тэртипле, аЬэнле, тээсирле яцгыратучы мепим чара. Шигырь очен, гомумэн, ритмлылык, улчэмлелек (вэзенлелек) хае.
X. Туфан шигъриятен ничек бэялэргэ? Бу сорауга жавап биру очен барыннан да элек, курэсец, шагыйрьнец бернинди шартлар белэн чиклэнмэгэн шигъри осталыгын ацларга кирэктер. Алай дисэц, шунда ук: "Э нэрсэ соц ул шигьри осталык?" дигэн сорау калкып чыга. Аца бер генэ жемлэ белэн: "Поэтик осталык - ул барыннан да элек Ходай тарафыннан мул итеп бирелгэн илапи талант!" дип кенэ жавап бирергэ момкин. Ьэм бу, пичшиксез, дорес булачак. Чонки, эгэр чын талантыц юк икэн, шигъри осталыкка, илагш бер дэрэжрдэ торган эсэр ижат иту хасиятенэ ойрэнеп булмый", - дип яза Ф. Урманче узенец бугенге шигърият турындагы бер мэкалэсендэ. 1
Лэкин без шигъри талант тешенчэсенэ кицрэк карау тарафдары. Шуныц ечен аныц асылын ачуны кирэк дип саныйбыз. Безнецчэ, монда Х.Туфан мирасы безгэ бай нигез бирэ.
Шагыйрьлэр уз-узлэре белэн сейлэшэлэр, денья аларны тыцлап тора, -дигэн бер акыл иясе. Билгеле булганча, шагыйрь булып туарга кирэк. Шагыйрь ул беренче чиратта узгэ кеше, аныц поэтик эсэр язуы - авторныц эчке бай деньясы чагылышы. Шигырь язучылар арасында бары тик назым язучы гына булып калган, чын шагыйрь дэрэ эсенэ щггэ алмаганнар да аз тугел. "Суз чыгар шагыйрьлэрдэн хикмэт белэн", - дигэн М. Акмулла. Шигырь уйланып кына языла алмый, ул барыннан да элек кичерелеп кэгазьгэ тешэ.
X. Туфан поэзиясе - узенчэлекле поэзия. Аныц эсэрлэренэ философик тирэнлек хае. Шигырь поэтик булсын ечен шомалык Иэм яцгырашлылык кына аз, шулай ук бердэнбер хис кенэ дэ житми, - дип искэртэ В. Белинский, - телэсэ нинди поэзиянец асыл эчтэлеген тэшкил итуче фикер кирэк.3 Моны ацлау ечен Ьэрьяклап зыялы, укымышлы булырга кирэк. X. Туфан шигырьлэрен ацлар ечен беек лэм катлаулы фикер процессына керэ белергэ кирэк. Аныц поэзияеенэ фикерне эйтеп биру генэ тугел, э фикерне тудыру да хае.
Диссертациянец фэнни-теоретик впэмияте, X. Туфан шигырь текстларын системалы лэм структур яктан анализлауда чагыла. Без Х.Туфан ижатыныц тасвирлау чараларын ейрэнуне тубэндвге аспектларда алуны отышлы булыр дип саныйбыз:
1. Хэсэн Туфан шигъриятендэ поэтик алымнар
1.1. Шигырь текстларында металогик алым.
1.2. Шигырь текстларында автологик алым.
2. Хесэн Туфан ижатында шигырь гармониясе 2.1.Шигырь текстларында поэтик синтаксис
2.2. Шигырьнец ритмик тезелеше.
2.3. Шигырь гармониясен тудыру чаралары арсеналы.
Бу хезмэтнец гамэли яктан эпэмияте шунда: беренчедэн, диссертациянец фэнни нэтижэлэре пэм эсэрлэрнец анализ методикасы монографик хезмэтлэр пэм югары уку йортлары очен татар эдэбияты тарихы буенча дэреслеклэр язганда; икенчедэн, мэктэп, лицей, гимназиялэрдэ татар теле Ьэм эдэбиятын укыту буенча программа пэм дэреслеклэр тезегэндэ; оченчедэн, эдэбият терминнары сузлеклэре эшлэгэндэ пэм башка шагыйрьлэрнец шигырь текстларын анализлаганда кулланылырга мемкин.
Тикшерену материалы булып Х.Туфанныц алтмыш еллык ижатын эченэ алган поэма пэм шигырьлэре тора.
Хезмэтнец апробациясе. Тикшерену нэтижэлэре Аксубай районында Х.Туфанныц тууына 100 ел тулуга багышлап уткэрелгэн фэнни-гамэли конференциядэ (декабрь, 2000), Самара елкэсендэ уткэн "Укучыларга эстетик тэрбия биргэндэ эдэбиятныц роле" дигэн семинарда (май, 2002), ТР Мэгариф министрлыгы пэм КДПУ тарафыннан КДПУга 125 ел тулу уцаеннан оештырылган фэнни-практик конференциядэ (март, 2002), ТР Мэгариф министрлыгы пэм укытучыларныц белемен кутэру институты тарафыннан уткэрелгэн "Белем бирудэ яца технологиялэр" дигэн республика фэнни-методик семинарда (ноябрь, 2002), РФ Мэгариф министрлыгы, КДПУ тарафыннан оештырылган "Хезмэт базарыныц хэзерге проблемалары" дигэн Бетенроссия фэнни-практик конференциядэ (октябрь, 2003), Элмэт шэпэрендэ уткэн "Милли мэгарифне яцарту проблемалары" дигэн фэнни-гамэли конференциядэ (гыйнвар, 2004), КДПУ пэм укытучыларныц белемен кутэру институты тарафыннан оештырылган "Укыту-тэрбия барышында яца алымнар" дигэн регионара фэнни-методик конференциядэ (ноябрь, 2004), укытучыларныц белемен кутэру институты уткэРГ6Н "Х.Туфан ижатын мэктэптэ ейрэну мэсьэлэлэре" дигэн фэнни-гамэли конференциядэ (декабрь, 2004), Казан шэпэре мэгариф идарэсе уткэргэн "Укыту-тэрбия эшен полингвизм нигезендэ оештыру" дигэн шэпэр фэнни-практик конференциясендэ (февраль, 2005), ТР Мэгариф министрлыгы, шэпэр мэгариф идарэсе оештырган Казанныц 1000 еллыгына багышланган август кицэшмэсендэ (3 август, 2005) ясалган докладлар чагылыш тапты.
Элеге тема буенча диссертация авторыныц тубэндэге хезмэтлэре донья курде:
1. Садыков Р.Х. Г.Тукай пэм Х.Туфан ижаты / Р.Х.Садыков // Мэгариф. -1996.-№3.-Б. 53.
2. Садыков Р.Х. Х.Туфан ижаты турында сочинениягэ эзерлэну / Р.Х.Садыков // Мэгариф. - 2000. - № 1. - Б. 28-29.
3. Садыков Р.Х. Мэктэп программасында Х.Туфан ижаты / Р.Х.Садыков // Милли мэгариф системасына 10 ел: нэтижэлэр пэм перспективалар (Казан шэпэре мэгариф идарэсе уткэргэн фэнни-практик конференция) - Казан: Шэпэр мэгариф идарэсе мэгълумат-диагностика узэге, 2001. - Б. 4.
4. Садыков Р.Х. Туфан ижатында табигать бэйлэнеше / Р.Х.Садыков // Экологическое образование и воспитание в школе и вузе (фэнни-методик семинар материаллары) - Казан: РИЦ "Школа", 2005. - Б. 57-59.
5. Садыков Р.Х. Туфан - шагыйрьлэр шагыйре / Р.Х.Садыков // Дэрес эшкэртмэсе урнэклэре - Казан: РИЦ "Школа", 2005. - Б. 432-435.
6. Садыков Р.Х. Х.Туфан ижатын мэктэптэ ейрэну мэсьэлэлэре /Р.Х.Садыков // Рус мэктэбендэ татар телен ейрэтунец актуаль мэсьэлэлэре - Казан: ТДГПУ, 2005. - Б. 142-144
