Содержание к диссертации
Кереш 4
I булек. Лирик эсэрлэрдэ автор образы мэсьэлэсе 16
II булек. Х.Туфанньщ 1920-30 еллар ижатында шэхес концепциясе 25
II. 1 - Х.Туфан шигъриятендэ лирик герой 1юм чынбарлык бердэмлеге 25
П.2. Х.Туфанньщ 30 нчы еллар поэзиясендэ лирик башлангычньщ кечэюе 52
П.З. «Ант» поэмасында автор образы 71
III булек. Ижгимагый фажига пем автор образыныц купмегънэлелеге (1940-1956) 89
III. 1. Х.Туфан поэзиясендэ сугыш пэм шэхес иреге темасы чагылышы 89
Ш.2. Х.Туфанньщ мэхэббэт лирикасында хис пэм фикер бердэмлеге 112
IV булек. Х.Туфан лирикасында ижтимагый-фэлсэфи мотив ччр пэм лирик герой (1956-1980) 136
Йомгак 180
Файдаланылган эдэбият пэм чыганаклар исемлеге 183
Введение к работе
Теманыц актуальлеге. Эдэби мирасыбызга менэсэбэтнец узгеруе, мвдвни байлык белэн кызыксыну арту, моца кадэр кулэгэдэ калып, ейрэнелми яткан эдвби катламнарныц халыкка кайтуы эдэбият тарихында, аерым эдиплэр ижатында тикшерелми килгэн яки берьяклы гына бэя алган куренешлэргэ яцача карарга мемкинлек бирде. Татар эдэби-эстетчк пэм ижтимагый фикерендэге яцарыш идеялэре поэзиядэ башкачарак тикшеру критерийларын алга чыгаруга юл ачты. Егерменче еллар башында эдэбият мэйданына килеп, татар шигъриятендэ тирэн эз калдырган Хэсэн Туфанныц тормыш пэм ижат юлы да - шундый елкэлэрнец берсе.
Х.Туфан - татар поэзиясенец бай пэм олы тарихында мактаулы урыннарныц берсен билвгвн, уз шигъри мэктэбен тудырган суз остасы. Хэзерге татар шигъриятенец гомуми усешенэ, аньщ аерым ввкиллэренэ Туфан исеме белэн билгелэнгэн юнэлешнец тээсире зур Ьэм дэвамлы. Ижатыньщ тирэн эчтэлеге, заманчалыгы, сэнгатьчэ яначалыгы белон ул -бу сузнец югары мэгънэсендэге халык шагыйре, акыл белэн жан берлегенэ ирешкэн суз остасы [Галиуллин, 2003, 18].
Хэсэн Туфан ижатын еирэнугэ багышланган хезмэтлэрдэ элегэ чаклы тикшеру объекты итеп, нигездэ, шагыйрь эсэрлэрендэ кулланылган эдэби алымнар, сурэтлэу чаралары, поэтик сейлэмнец узенчэлеклэре, шигырь тезелеше, шэкел мэсьэлэсе торды, ижаты стиленец индивидуальлеге, халык авыз ижаты традициялэре, мифология белэн бэйлэнеше ноктасыннан ейрэнелде. Шагыйрьнец егерменче еллар ижатында жанр узенчэлеклэре, образлар системасы, эдэбиятка альш килгэн яцалыгы, эдипнец халык ижаты белэн бэйлэнеше игътибар узэгендэ булды.
Заман узгэреше, соцгы елларда эдэби-нэзари тикшеренулэрнец, фэлсэфи фикер усешенец яца юнэлешлэре барлану Туфан поэзиясен дэ яцача еирэнугэ шартлар тудырды. Егерменче-илленче еллар эзлэнулэрендэ марксистик-ленинчыл тэгълиматка нигезлэнгэн сэяси, позитивистик калып ята, шигырьлерендэ автор шэхесенец эпэмияте дайми рэвештэ билгелэнсэ дэ, бу мэсьэлэгэ игътибар житэрлек бирелми. Бугенге кендэ шагыйрь ижатын автор образы проблемасы ноктасыннан ейрэну сорала. Хезмэтебездэ Туфан шигырьлэре татар эдэбиятында пэм ижтимагый тормышта барган процесслар контекстында карала. Шагыйрь лирикасында автор ацын белдеруче шэкеллэр тэфсилле ачыклана, классификациялэнэ. Эсэрлэргэ структур анализ, идея-эстетик бетенлектэ бэя биру кызыклы кузэтулэр ясарга, шагыйрьнец ижади эволюциясендэ яца узенчэлеклэрне аерып чыгарырга мемкинлек бирэ. Фэнни хезмэтебездэ Туфан шигырьлэре аларда чагылыш тапкан лирик субъект шэкеллэре, ижатчы шэхесе, субъект-объект менэсэбэтлэре, автор ацы бирелешендэ композицион-сурэтлэу узенчэлеклэр нисбэтеннэн чыгып вйрэнелэ.
Х.Туфан ижатын автор образы ноктасыннан тикшеру шагыйрь ижатындагы узенчэлеклэрне аерып чыгарырга ярдэм итэ. Диссертациядэге аерым фикерлэр башка шагыйрьлэр ижатын ейрэнудэ дэ ярдэм була ала. Х.Туфан ижатын элеге яссылыктан бэялэу татар поэзиясендэге сэнгати узенчэлеклэрне ачыграк курергэ мемкинлек тудыра.
Теманыц ейрэнелу дэрэяфсе. Туфан ижаты татар эдэби-эстетик фикере, эдэбияты, миллэте усешендэ зур урын тота. Шагыйрьнец ижат Ьэм тормыш юлы пэрвакытта эдэбият белгечлэре игътибары узэгендэ була. Аныц ижатын ейрэну тарихын еч чорга булэргэ мемкин: 20 нче еллар - шагыйрь ижатына игътибар иту, беренче уцай бэя биру чоры. Икенчесе - 30-50 нче еллар - Х.Туфан поэзиясенец «кыйналу» чоры. Эченчесе - 1960-2000 нче еллар - шагыйрь ижатына «йез белэн борылу», пэрьяклы бэя биругэ омтылыш еллары.
20 нче елларда Туфан турында иц куп язган Г.Нигъмэти шагыйрьне шул чордагы иц зур шагыйрьлэрнец берсе итеп саный. Галимнец «Сайланма эсэрлэр»енэ аерым булек булып кертелгэн «Туфан шигырьлэре» мэкалэсе шагыйрь ижатын ейрэнугэ багышланган билгеле бер нэтижэ булып тора. Г.Нигъмэти шагыйрьне производство мотивларын, эшчелер темасын кутэреп чыккан шагыйрьлэрнец беренчесе дип атый, аньщ элеге темага язылган, шагыирьгв танылу алып килгэн поэмаларыньщ проблематикасына туктала, геройларына характеристика бирэ, шагыйрь шэхесенец эсэрлвренэ тээсире турында уйлана. Туфан ижатында ныклап тикшерэсе мэсьэлэлэрне билгели, аерым алганда, шигырьлэрендэге гармония, моц, ана гына хае вэзен, тел узенчэлеклэрен тикшеру h.6 [Нигьмбти, 1958, 202-224].
20 Ьэм 30 нчы еллар твнкыйтендэ Х.Туфан поэзияеенэ Ь.Такташ, К.Нвжми, Г.Сэгъди, Г.Галилэр унай бея бирвлвр [Такташ, 1923, 56; Нажми, 1923, 9; Сэгъди, 1930, 170-174; Гали, 1958, 310-316]. Э Х.Хисмэтуллин, С.Каратай, Т.Имаметдиновлар исэ Туфан поэзияеендэге яна образ-сурэтлэрне тэнкыйть утына алып, эдэби традициялэрне кире кагуда, узенец формалистик эзлэнулэре белэн эдэбиятны халыктан читлэштерудэ h.6. гаеплилэр [Хисмэтуллин, 1931, 50-57; Каратай, 1930, 5; Имаметдинов, 1938, 90].
40 нчы елларда, мегьлум себэплер аркасында, Туфан исеме эдэбият мэйданында бетенлэй югала. Бары алтмышынчы еллар башында гына эдэбият белгечлэре Туфан фигурасына ейленеп кайталар.
Х.Туфан турында тепле Ьэм тэфеилле язган галимнэрнец берсе Хатип Госман була. Аньщ «Зур хислэр пэм тирэн идеялер шагыйре» мэкалэсе шагыйрь ижатын, тормыш юлын шактый дэрэжэдэ куз алдына китергэн беренче тэжрибэлэрдэн була. Галим эдип ижатын чорларга булэ, пэркайсына хае идея-тематик узенчэлеклэрне билгели. Чор талэплэренэ тугры калып, шагыйрьне «идеология жырын жырлаучы», героен «гаделлек h9M гуманизм иясе» дип бэяли. Х.Госман Туфанньщ башлангыч шигырьлэрендэ шэкел белэн мавыгуын, футуристларча фикер йертуен хата Ііем зарарлы дип белдерэ, кискен нэтижэлэр дэ ясый Ьэм шул ук вакытта мондый мавыгуларын аклап, суз пэм сурэт нисбэтен эзлэудэ курэ. Галим эдипнец социалистик реализм юлына басуына, ягъни индустриаль эшчене тормышныц узендэ нинди булса, шундый итеп тасвирлавын курсэтэ. Лэкин, аныцча, шагыйрь элеге эшчене, совет кешесенец уртак образыннан аерып, индивидуальлеккэ басым ясый [Госман, 1964, 47, 5-22]. «Егерменче еллар татар поэзиясе» хезмэтендэ Х.Госман шагыйрьнец фикерлэу, сурэтлэу, стиль узенчэлеклэрен Такташ поэзиясе белэн чагыштырып бэялэргэ омтыла. Икесенец дэ койлэм шигырендэ тугел, бэлки сейлэм шигырендэ ижат итуен, унтугызлы калыпны теп елге итеп алуын билгели, ике шагыйрьнец рифма елкэсендэ эзлэнулэрен тикшерэ. Х.Госман шагыйрьнец халык авыз ижатына менэсэбэтен поэзиясенец теп сыйфатларыннан берсе итеп ала. «Х.Туфан...лирик жырга тугел, мэкаль пэм эйтемнэргэ, кендэлек тормышта туып торган хикмэтле сузлэргэ, афоризмнарга кубрэк игътибар бирде» [Госман, 1964, 46, 198].
Алтмышынчы еллар Х.Туфан ижатын, тормыш юлын ейрэнудэ борылыш чорын тэшкил итте, дип эйтергэ була. Г.Халит, Н.Юзиев, Т.Галиуллин, Р.Мостафин, М.Гайнетдинов пэм башкаларныц шагыйрь ижатына, шэхесенэ багышланган махсус мэкалэлэре, хезмэтлэре басылып чыга.
Р.Мостафин «Алга барышлый» исемле мэкалэсендэ шагыйрьнец ижатын чорларга булеп, пэр дэвердэ шагыйрьнец ижади фикерлэу сэлэте усуе, шомаруы, техник яктан камиллэшэ баруына басым ясый. Э 1953-57 елларда язылган эсэрлэрен шигъриятенец югары ноктасы пэм шуныц белэн бергэ, гомумэн, татар эдэбияты яулаган биеклеклэрнец иц зурысы дип бэяли [Мостафин, 1976, 11-35]. Шул ук авторныц «Литературные портреты» исемле хезмэте дэ игьтибарга лаек. Татар эдэбиятыныц берничэ куренекле эдибе белэн беррэттэн, Х.Туфанныц да эдэби портреты бирелэ. Автор Туфанныц фэлсэфи лирикасын Шэрык эдэбиятыныц гузэл урнэклэре традициялэренэ нигезлэнуен курсэтэ. Материалныц рус телендэ чыгуы Туфан ижаты белэн рус пэм башка миллэтлэрне таныштыру ягыннан да эпэмиятле була [Мустафин, 1966, 35-54].
Феннилеккэ хилафлык китермиче, Туфан ижатына мекиббен китеп тикшерген галимнернец берсе Н.Юзиев була. Татар поэтикасы, аныч усеш тенденциялере, лириканыц жанр буларак узенчелеге турында сейлегенде, галим Х.Туфан ижатына мерэжегать ите. Туфан турында уйланулары Юзиевныц «Традициялер яцарганда», «Шигырь гармониясе», «Хезерге татар поэтикасы», «Шигърият деньясы» исемле хезмэтлеренде урын ала. Бу хезмэтлернец теп проблемасын татар шигырьлэренец структурасын тикшеру, форма белен эчтелек менесебетен ачыклау h.6. тешкил ите. «Шигырь гармониясе» китабында - шигъри эсерде эчтелекке тецгел киле торган улчэм табу, ритм белен сейлемнец узара менэсебетке керу юлларын карау игътибарга алына. Галим Х.Туфаннан мисаллар китере, шагыйрь ижатында шигырьлерне ритмик оештыру юлларына кузету ясый. Ул Туфанныц ижат юлын классик шигырьге каршы торган асимметрик шигырьден башлавы, аны терле вариантларда куллануы, соцрак классик шигырьге кучуе турында яза, рифма гармониясен эзленулэрен «аныц уз поэзиясен гене тугел, бетен татар поэзиясен де баетты» дип билгели [Юзиев, 1972, 160].
Н.Юзиев «Шигърият деньясы» китабында Туфанга аерым булек багышлый. Эдебият белеменде ейренелмеген елке - автор «мин»е, лирик герой, шагыйрь образы месьелелерене кагыла. Аныцча, шагыйрьнсц куп есерлере «узлеренец тормышчан нигезлере конкрет булу белен, кайсыдыр яклары белен шагыйрь биографиясене барып тоташулары белен аерылып торалар» [Юзиев, 1981, 74]. Галим Х.Туфан ижатын ейренудеге теп критерийларныц берсе итеп ижаты биографиясене менэсебетте ейренелерге тиешлекке басым ясый. Узе де Туфан поэзиясен шагыйрьнец шехси тормышына бейле Кармет, Урал, революция елларындагы тормышы белен бейленештэ шагыйрь ижатын этапларга булеп ейрене. Н.Юзиев едип поэзиясенец тормышчан нигезе ул уткэн юллар белен аерылгысыз булуына басым ясый.
М.Гайнетдинов игътибарын Туфанныц 20 нче еллардагы ижатына юнэлтэ. «Х.Туфан поэмалары», «Революцией эпос», «Туфанныц 20 нче еллар ижатында хатын-кыз проблемасы», «Яца геройны эзлэу» исемле мекалелеренде галим шагыйрь ижатындагы каршылыклы куренешлерге, аца багышланган хезметлердеге бэхэсле моментларга туктала, есерлернец тематик, композицион, стилистик узенчэлеклэренэ анализ ясауны максат итеп куя, Туфан поэтикасы турында фикер йертэ. 1989 елда М.Гайнетдиновныц шагыйрь ижатына пэм тормыш юлына багышланган диссертациясе нигезендв «Давылларда, жиллэрдв...» исемле китабы да донья курэ [Гайнетдинов, 1989].
Туфанныц 20-30 нчы еллар ижатын тикшеругэ Т.Галиуллин зур елеш кертв. «Везде туа яца кешелек...» исемле мекалесенде галим Туфанныц шул еллар аралыгында терледен-терле эзленулер чоры кичеруен билгели, терле эдэби юнелешлер белен мавыгуын тикшере. Заманында узек месьэлелернец берсе - социалистик реализм методына килу эволюциясене туктала, ижатындагы халыкчанлык, тарихилык принципларын билгели. Тенкыйтьче буларак, Т.Галиуллин шагыйрьне мактап, уцышларын гына куреп калмый, белки Туфанныц «ялгышларын», кимчелеклерен де куре пем курсете, меселен, форма белен мавыгу, гаиле-мехеббет урнеклерен суретлеуде ялгышу, еш кына кен кадагына суккан йомшак шигырьлер язу h.6 [Галиуллин, 1976, 36-76]. «Килген юлларыцда намус эзе...» мекалесенде галим Туфанныц «Ант» поэмасы турында фикер йерте, поэманыц шагыйрь ижатында гына тугел, татар едебиятындагы иц талантлы, камил есерлернец берсе булуына ышандыра [Галиуллин, 1977].
«Суз кушасы иде талларга...» исемле мекалесенде Т.Галиуллин Х.Туфан шигырьлеренец халык авыз ижатына менесебетен тикшере, куп есерлерене анализ ясый. Ул Туфан ижатыньщ терле этапларында табигатьне суретлеудеге узгерешлерне кузете, табигать пем кеше, шехес арасындагы менесебетлернец куп терле чагылышын курсете. Автор билгелегенче, Туфандагы табигать сурете психологик анализ чарасы булып тора. Бу куренеш эдип ижатыныц стиль-метод узенчэлеклэренэ яца тесмерлэр алып килэ, кеше пэм табигать проблемасын яктыртуда яца поэтик ачышларга китерэ. «Туфан табигать куренешлэре аша деньяга карашын, тормыш фэлсэфэсен чагылдыра» - дип яза Т.Галиуллин [Галиуллин, 1972, 111].
Г.Кашапов шагыйрь ижатын, тормыш юлын барлап, аныц едэби образын биру елкэсендэ тэжрибэ ясап карады. Кызганыч, «Киек каз юлы» романыныц беренче елеше - Хэсэннец Уралга чаклы тормышын чагылдырган кисэк кенэ денья курде, э язучы узе арабызда юк инде.
Туфанга менэсэбэт, аныц ижаты турында уйланулар, шигырьлэрен тикшеру Ф.Галимуллин, А.Яхин, Р.Мехэммэдиев, Ф.Мицнуллин, И.Еникеев, Батулла, Н.Гафиятуллина, И.Вэлиулла, Х.Хэйри, М.Мифтахова пэм башкаларньщ игътибарын узенэ жэлеп итте.
Тикшерену категориялвре. Фэнни хезмэтнец вйрэну объекты -Х.Туфанныц егерменче еллардан алып житмешенче еллар ахырына кадэр ижат ителгэн шигъри эсэрлэре. Тикшеренунец предметы - Х.Туфан шигырьлэрендэ автор образыныц бирелеш узенчэлеклэре, автор пем авторлык проблемасы, шигъри текстта ижатчы шэхесенец «яшэу» швкеллэре, шигырьлэрнец субъектив-объектив структурасы 11эм шуларга бэйле рэвештэ эсэрлэрнец идея-эстетик хасиятлэре, шагыйрь образы бирелешендэге усеш-узгэрешлэр.
Максат Ьэм бурычлар. Хезметтэ Х.Туфан шигырьлэренец сэнгатьчэ кечен билгелеуче узенчэлеклэрне ачыклау, шигырь текстларыныц субъект-объект структурасын, автор ацын белдеруче шэкеллэрне, лирик субъект формаларыныц автор шэхесе белэн тэцгэллеге дэрэжэсен, шигырьлэрдэ автор башлангычын ачыклау, аларныц эволюцион усеш-узгэрештэ ейрэну максаты куелды. Максаттан чыгып, тубэндэге бурычлар билгелэнде:
- Х.Туфан эсэрлэрен автор образы проблемасы ноктасыннан анализлау;
- Туфан шигырьлеренде чагылыш тапкан автор ацы шекеллерен билгелеу;
- шигырьлерде автор белен лирик герой менесебетен ачыклау, шагыйрь белен аныц лирик «мин»е арасындагы якынлыкны билгелеу;
- шагыйрьнец иц куренекле есэрлеренде автор образы пем ижтимагый бейлэнешне билгелеу.
Х.Туфан лирикасыныц чорларга буленеше, ижтимагый шартларга бейле ревешто, авторньщ едеби-фелсефи фикерендеге борылыш-узгерешлер, яцарышлар белен нык бейленген. Шуца да хезметебезде hep чордагы шигырьлэрен ейренуне ижтимагый-фелсефи, едэби фикернец усеш баскычлары, чор сеясете, девер мохите белен бейленеште алып бару талэп ителэ.
Тикшеренунен методологиясе пэм методикасы. Хезметебезнец теоретик-методологик нигезен В.Виноградов, Л.Тимофеев, Г.Гуковский, Л.Гинзбург, Т.Галиуллин, А.Яхин, Ф.Хатипов, Д.Запидуллина, Й.Нигъмэтуллина хезметлере тешкил итте, Б.Корманнын автор образы проблемасын ейрену методикасы нигез итеп алынды. Хезметтэ эдеби текстларга автор образы проблемасы нисбетеннен тарихи-функциональ, типологик heM системалы анализ биру кузде тотыла.
Хезметнец фенни яналыгы Хесен Туфан шигырьлерен автор проблемасы ноктасыннан чыгып, бетенлекле анализ принципларын булдыру, шагыйрь лирикасында автор ацы формаларын ачыклау, лирик герой, автор-хикеялэуче, автор узе heM рольге керуче геройньщ функциональ ролен ачыклау белен билгелэне.
Хезметнец структурасы. Диссертация структур яктан кереш, дурт булек Ьем йомгактан гыйбарет.
«Лирик есэрлерде автор образы месьелесе» дип исемленгэн беренче булекте хезметнец теп тикшеру проблематикасы билгеленэ heM едебият белемендэ автор образы проблемасын ейрену торышы ачыклана. Булекте олеге месьелене ейренуге елеш керткэн галимнэр пем аларныц хезметлере билгелвнэ, лирик эсэрлврдэ автор образы белен лирик герой арасындагы менесебет ачыклана. Биредэ автор образы проблемасын ейрэнгэн пом фенни калыпка салган галим Б.О.Корманныц теориясе текъдим ителэ, хезметнец шушы концепция нигезендэ алып барылачагы ачыклана. Х.Туфан ижаты оч этапка булеп ейренеле:
- 20-30 нчы еллар ижаты;
- эзерлеклеулор пем тоткынлык девере шигърияте (40-50 нче еллар);
- тоткынлыктан соцгы ижаты (1956-1980).
Хезмэтнец чорларга буленеше ижтимагый-сояси, идеологик вэзгыятьлэр ноктасыннан, фвлсэфи фикер пом эдвбият тарихындагы яцарыш, борылыш-узгэрешлэр нисбэтеннэн чыгып башкарыла.
«Х.Туфанныц 1920-30 еллар ижатында швхес концепциясе» дип исемлэнген икенче булекте иц элек шул вакыт аралыгында шагыйрь всерлерене утеп кергэн теп фелсефи-эстетик концепциялер, ижтимагый-идеологик жирлек теэсире деллилене. Элеге девер едебиятка теманы, идея-проблематиканы узе такса да, ейренелэ торган вакыт аралыгында Туфанда шэхес концепциясе бер тесле гене булмый, эволюцион узгереш кичере.
«Х.Туфан шигъриятенде лирик герой белен чынбарлык бердемлеге» дип аталган булекчеден куренгенче, шагыйрьнец лирик капарманы, башка образ-геройлары белен берлекте, коммунизм идеялерене табынган швхес буларак ачыла. Туфанныц башлангыч чор ижатында лирик герой белен чынбарлык аерылмас бетенне тешкил ите. Ул елегв уз эчке деньясы белен камиллвшкэн, кабатланмас шехес дврвжесене кутереле алмый, замана рупоры буларак кына кузаллана.
Булекнец «Х.Туфанныц 30 нчы еллар поэзиясенде лирик башлангычныц квчеюе» дигвн икенче елеше шагыйрь ижатында барлыкка килген узгвреш-борылышларга багышлана. Егерменче елларда Туфан яшеешне катлаулы сурэтлэр, узенчэлекле образ-характерлар, революцион типлар аша тасвирлаган кулвмле эпик всерлвре белен танылса, бу чорда инде ул узенец хис-кичерешлерен, уй-фикерлврен лирик алымнарга таянып сурвтли, чынбарлыкка лирик кузлектен чыгып бея бире. Эдипнен, социалистик жэмгыять тезу максаты белен аны тормышка ашыручы идеология арасында аерма барлыгын твшенуе де сыйфат узгэрешене китере. Шагыйрь шигырьлеренде лирик «мин» ачык тесмерленэ башлый.
Калеме чарланган саен, Туфанньщ двньяга карашы да узгереш кичере. Шагыйрьнец лирик капарманы илде хекем серген тертиплерге каршы чыга. Бу бигрек те Туфанныц «Ант» поэмасында чагылыш таба. «Ант» поэмасы Туфан ижатында узгерешлер тууын курсеткен, шагыйрьнец жемгыятьке, ижтимагый-свяси ситуацияге мвнесвбетен ачык чагылдырган, ижатыныц бер уре булып саналырлык, шагыйрь язмышында фажигале роль уйнаган есврлэрден санала. Элеге поэма Туфанньщ моцарчы берьяклы гына тикшерелеп килген, уз асыл бэясен алмаган есерлерден санала. Шул себвпле, икенче булекнец «Ант» поэмасында автор образы» дип исемленген еченче елешенде без поэмага бугенге кен кузлегеннен якын килеп, бэя бирерге булдык.
Хезметнец еченче булеге Хесен Туфанныц тоткынлык чор ижатына багышлана. «Ижтимагый фажига пем автор образыныц купмегънелелеге» дип исемленген елеге булекте без шагыйрь ижатында аеруча чагылыш тапкан проблемалар яссылыгыннан чыгып эш иттек. «Х.Туфан поэзиясенде сугыш Ьем шехес иреге темасы чагылышы» дигэн булекче шагыйрьнец сугыш фажигасен ачык суретлеген есерлерен автор проблемасы ноктасыннан анализлауга багышлана. Бу елеште шагыйрьнец, сугыш hep терме шартлары, фашистлар пем тоталитар режим идеологлары арасында тецгеллек куреп, шехси фажига аша илдеге тетренулер, асыл кыймметлер, идеаллар хакында язган есерлерене автор образы проблемасы ноктасыннан анализ ясала.
«Мэхвббэт лирикасында хис Ьвм фикер бердэмлеге» псемле булекчэдв Туфанньщ тоткынлык двверендв ижат ителгон, узегенда моцсу сагыну хисе, сейгенен юксыну, аньвд гузвллегенв соклану, тугрылыгына ышану мотивларын беренче планга куйган шигырьлвре ижатчы швкеллвре белен бвйлвнештв тикшерелв.
«Х.Туфан лирикасында ижтимагый-фвлсвфи мотивлар» дип исемленген булектэ Туфанньщ сонгы чор ижаты тикшерелв. Булектв илдэ барган эзлвнулвр, свбвплвр, усеш юллары белен таныштыру, лирик хасиятлвр турында суз бара, Туфанньщ влеге дввер ижатына хае моментлар ачыклана. Биредв шулай ук Туфанньщ совет чорында донья куре алмаган шигырьлвре анализлана. Шулардан чыгып, шагыйрьнец миллвт пвм тел язмышы турында ачынуы, актив миллвтпврвар буларак танылуы ачыклана.
Диссертациянец йомгак елешендв нвтижвлвр чыгарыла. Соцыннан фвнни-теоретик Ьвм матур вдвбият исемлеге твкъдим ителв.
Хезмэтнец фэнни-гамэли эпэмияте. Туфан ижатында автор образы проблемасы беренче мвртвбв монографик планда вйрвнелв. Эдвби материал чор, заман агышы белен гене тугел, фвлевфи, нвзари-эстетик концепциялвр белен бвйлвнештв тикшерелв. Хезмвт аерым шагыйрь лирикасында автор образы чагылыш ысуллары пвм формалары принципларын эшлву белен впвмияткв ия. Диссертацияне язу барышында алып барылган эзлвнулвр Х.Туфанныц тормыш пвм ижат юлын тикшерудв, ижади усеш юнвлешлврен билгелвуде файдаланыла ала. Андагы эзлвнулвр шагыйрь ижатына багышланган лекция Ьвм семинар двреелвр, махсус курслар взерлвудв, методологик программалар тезу барышында ярдем итв ала. Шулай ук татар едебияты, ижтимагый-фвлевфи фикер тарихын, вдвбиятныц жвмгыять белен бейлвнешен ейрвну Ьвм укытуда да хезмвттеге аерым фикерлврне кулланырга мвмкин.
Хезмэтнец апробацияее. Диссертацияне язу барышындагы тикшерену нэтижэлвре яшь галимнвр Ьвм аспирантлар форумында, Татар дэулэт гуманитар институты уздырган фэнни-гамэли конференциялэрдэ, КДУныц фэнни-йомгаклау конференциялэрендэ укылган доклад-чыгышларда чагылыш тапты. Фэнни эзлэнулэр тугыз мэкалэ рэвешендэ денья курде.
