Содержание к диссертации
Инеш 6
I булек. Хэзерге баштсорт теле тормош-кенкуреш лексикаЬыньщ лексик-семантик классификацияЬы 24
1.1 '0й кэрэк-яратстары атамалары' лексик-семантик теркеме 24
1.1.1 Кауыттарзын, дейем атамалары 26
1.1.2 Азытс-тулекте Ьалып тсуйыу, Ьатслау есен тсулланьишан Ьауыт исемдэре 26
1.1.3 Аш-Ьыу эзерлэу есен тсулланылган Ьауыт атамалары 52
1.1.4 Ашау-эсеу процесында кэрэк булган Ьауыт исемдэре 56
1.1.5 Аш-Ьыу эзерлэгэндэ, ашап-эскэндэ файзаланылран кэрэк-яратстар исемдэре 59
1.2 'Торлатс атамалары' лексик-семантик теркеме 63
1.2.1 Торлатс Ьэм унын, елештэре атамалары 63
1.2.2 Ойгэ тсушып Ьалынган йорт-тсаралты исемдэре 75
1.3 'Кэртэ-тсура атамалары' лексик-семантик теркеме 76
1.3.1 Мал, тсош-тсорт асыралган кэртэ-тсура атамалары 76
1.3.2 Ауыл хужалыгы продукттарын, хе?мэт тсорамалдарын Ьатслау есен тсулланылтан тсаралты исемдэре 80
1.4 'Йорт-йыЬаз атамалары' лексик-семантик теркеме 83
1.4.1 Ял итеу, йотслау есен тсулланьшган ей йыЬазы исемдэре 85
1.4.2 Терле кэрэк-яратстарзы Ьатслау есен тсулланылган мебель исемдэре 87
1.4.3 Балалар есен тэгэйенлэнгэн Йорт-йыЬаз атамалары 90
1.5 'Постель эйберзэре атамалары' лексик-семантик теркеме 92
1.6 'Эй эсендэ тсулланьигран тутсыма эйберзэр атамалары' лексик-семантик теркеме 98
1.6.1 Тастамал Ьэм терле япма атамалары 98
1.6.2 Торлатстын, терле урындарына тсоролган предмет атамалары 99
1.7 'Йылытыу пэм пыуытыу прибор^ары атамалары' лексик-семантик теркеме 101
1.7.1 'Йылытыу приборзары атамалары' 101
1.7.2 'Кыуытыу приборзары атамалары' 105
1.8 'Ятстылытс биреусе предмет атамалары' лексик-семантик теркеме 106
1.8.1 Искеатамалар 106
1.8.2 Яцы hy^ap 108
II булек. Тормош-кенкуреш лексикапынын, пузьяпалыш ысулдары Ьэм унын, лексик-семантик, структур узенсэлектэре НО
2.1 Ялгаузар тсушып пуззэр япау ысулы ПО
2.2 Ьуззэрзе тсушып пуззэряпау ысулы 116
2.3 Фонетик пузьяпалыш ысулы 122
2.4 Лексик-грамматик пузьяпалыш ысулы (конверсия) 123
2.5 Лексик-семантик пузьяпалыш 125
2.6 Тормош-кенкуреш атамаларынын, пузьяпалыш структура1іьі...129
2.6.1 Синтетик пуззэр 130
2.6.2 Аналитик пуззэр 131
III булек. Хэ^ерге баштсорт теле тормош-кенкуреш лексикапынын, теп сыранатстары 134
3.1 Теп баштсорт пуззэре 134
3.2 Узлэштерелгэн пуззэр 137
3.2.1 Фарсы теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары.. 139
3.2.2 Fapan теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары... 140
3.2.3 Рус теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары 141
3.2.4 Рус теле аша баштса телдэрзэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары 144
3.3 Тормош-кенкуреш лексикаЬында актив пэм пассив пу??эр тсатламы 147
3.4 ТСулланылыш сферапы кузлегенэн тормош-кенкуреш лексикапы 149
ЙомБатслау 152
Библиография 155
ТСушымта 173
Введение к работе
KyH,Fbi йылдарза дейем тел галемендэ, шулай уте тюркологияла лекеикологияга, унын, тсайпы бер проблемаларын ейрэнеугэ иггибар артты, Шулай за лексикология тел гилеменен, аз ейрэнелгэн елкэлэренен, берепенэ -карай, сенки элегэ тиклем теоретик характерзагы БИЛ ми тикшеренеузэр куп тугел.
Конкрет телдэрзен, лексикапын ейрэнеу айырыуса мепим пэм актуаль панала. "Терки халытстарзын, уткэне турапындаты тарихи белешмэлэр бик а? йэки бетенлэй булмаган сатста, лексика терки телле халытстьщ язма эзэбиэткэ теэзэре булган дэуерзэге 6opoHFO йэшэу урындары, кенкуреш шарттары турапында бай мэклумэт бирэ ала."1
Хэзерге ватсытта айырым терки телдэр лексикаЬы буйынса куп кенэ материалдар йыйылган. Улар теоретик пыгымталар яЬау есен нигез була ала. Мэрэлэн, баштсорт галимдары тарафынан басылган БИЛ ми хезмэттэрзэ лексикологиянын, айырым тарматстары, шул иеэптэн тормош - кенкуреш лекеикапына тсараган icafihbi бер пуззэр ниндэйзер кимэлдэ caFbma, уларзьщ диалект варианттары курЬэтелэ, бер ниеэ лексик - семантик теркемгэ лингвистик анализ япала.2
Лексиканын, системалы характерза булыуы хэзер бер ниндэй зэ икелэнеу тыузырмай. Уныц системалылыгы, иц тэузэ, телдец лексик составын семантик теркемдэргэ булеп ойрэнеу мемкинлеген бирэ. Шундай теркемдэрзен, йыйылмапы лексиканын, дейем семантик пэм тематик классификацияпын барлытстса килтерэ.1
Телден, лексик составын системалы куренеш рэуешендэ ейрэнеузен, теоретик нигеззэре Ф.П. Филин, А.А. Уфимцева, Д.Н. Шмелев, Л.А. Новиков, В.Н. Прохорова, М.М. Покровский h.6. хезмэттэрендэ бирелде.2 Улар уззэренен, теоретик концепцияларында логик дойемлектэн СЫРЫП берлэштергэн пуззэрзен, куп офатста семантик теркемдэр менэн характерланыузарын билдэлэйзэр. "Ьуззэрзе ниндэйзер формаль билдэлэре буйынса берлэштфгэн тематик теркемдэргэ булеу лингвистик анализ есен зур эпэмиэткэ эйэ,"-тип яза Д.Н. Шмелев.3
Лексиканы системалы куренеш итеп ейрэнеу теп тематик теркемдэрзе асытслаузы талап итэ. Был пландагы хезмэттэр рэтендэ ятсут теленед тарихи лексикаЬын хальгк тарихы менэн бэйлэнештэ тсараусы Н.К. Антоновтын, рилми эшен, телсе-галим К.М. Мусаевтын, терки телдэре лексикаИьіньїн, айырым тематик теркемдэрен сагыштырмаса ейрэнеугэ арналБан хезмэттэрен, татар, баштсорт, сыуаш, мари пэм удмурт телдэре есен уртатс булган рухи Ьэм материаль культура елкэлэренэ тсараган атамаларга анализ пэм этимологик характфистика биреусе P.F. Эхмэтйэновтьщ БИЛМИ эштэрен, терки, алтай телдэре лексикапынын, тарихи урешенэ арналган коллектив фэнни хезмэттэрзе атап утергэ кэрэк.1
Хэзерге семасиологик тикшеренеузэрзэ лексиканы классификациялауза "тематик теркем," "лексик-семантик теркем," "микросистема" тигэн тешенсэлэр индерелде пэм фэнни нигезлэнде.
Тел гилемендэ Иуззэрзе терле тематик теркемдэргэ булеп тикшереу кин, таралган. "Тематик теркемдэр тип реаль ысынбарлытстары предметтарзьщ, куренештэрзен, уззэрен классификациялаура нигезлэнгэн пуззэр теркемдэре атала."2
ТСайпы бер телсе галимдар конкрет телден, лексикаїїьш тикшереу есен уны тематик теркемдэргэ булеп тсарау ундйлы алым булып тора тип панай.3 Лексиканы шул рэуешле тикшергэндэ, халытс тормошо, ул йэшэгэн урындагы тэбигэт шарттары, хужальгк итеу узенсэлектэре, торлагы, баштса телдэр менэн бэйлэнеше h.6. турапында белешмэ алып була, сенки бетэпе лэ предмет, куренеш атамаларында caFbuia. Лэкин лингвистик характерны мэрлумэттэр генэ етмэй, э пуззэрзе тикшергэндэ тарихи, этнографик, археологик белешмэлэр, терле халытстарзын, теле, фольклоры ла зур эпэмиэткэ эйэ.
Телден, пузлек составы - бер-берепенэ бэйлэнеше булмаган элементтарзын, йыйылмапы тугел, э ниндэйзер ятстары буйынса бэйлэнгэн лексемалар системаИы. Шуга курэ лэ пуззэрзен, лексик-семантик бэйлэнештэре проблемапын ейрэнеу актуаль мэсьэлэ панала. г\у??эр?е лексик-семантик теркемдэргэ булеп ейрэнеу?е беренсе башлап М.М. Покровский хезмэттэрендэ курэбе?.1 "Куззэр пэм уларзын, мэгэнэлэре айырым йэшэмэйзэр, э ниндэщер отсшашлытстарына йэ мэгэнэ тсапма-тсаршылытстарына нигезлэнеп, терле теркемдэргэ буленэлэр,"- тип я а М.М. Покровский.2
Был хезмэттэ лексик - семантик теркемдэргэ булеузэ пуззэрзен, мэгэнэ ятсынлыгы буйынса теркемлэнеше карала. Бер лексик - семантик теркемгэ, тсагазэ буларатс, бер терле грамматик формалы пуззэр тсарай. Э бындай теркемдэргэ элементтарзын, у? - ара бэйлэнеше нытслы, шунын, есен дэ ундай лексик - семантик теркемдэр лексиканын, системалылыгын асыгыратс сагылдыра.3
КуЗЗэрзе лексик - семантик теркемдэргэ булгэндэ, уларзын, семантик бэйлэнештэре генэ тугел, э лексемаларзын, лексик - грамматик бэйлэнештэре лэ анализлана. Шулай а пуз?эр?е лексик-семантик теркемдэргэ берлэштергэндэ, объектив критерий булып уларзын, теге йэки был тарихи осорзагы ирекле мэгэнэуи бэйлэнеше тора. Лексик -семантик теркемдэрзе пу?зэр?ен, теркемлэнеш микросистемалары арапында теп тор тип haHapFa мемкин.4
Эммэ тсайпы ватсытта пуззэрзен, тематик Ьэм лексик-семантик классификациялары 6ep-6epehe менэн тсушылалар, улар?ы ике айырым тер классификация тип тсарап булмай. Был твркемдэрзен, отсшаш ятстары куп. "Тематик пэм лексик - семантик теркемдэрзен, отсшаш ятстары уларзьщ объектив ысынбарлытсты сагылдырыуында курена. Ьуззэрзен, бетэ лексик - семантик теркемдэренен, hap ватсыт уценен, "темаЬы" була. Был осратста пуззэрзе ике терле теркемгэ булеузен, эпэмиэте ютстса сьша. Ьуззэрзен, лексик - семантик теркеме лекеемаларзын, теге йэки был тематик берлэшмэпенэ инэ haM унын, состав 0Л0Ш0Н тэшкил итэ."1
Был диссертацион эштэ хэзерге баштсорт теленен, тормош -кенкурешенэ TcapaFaH лексика тикшерелде.
hap телден, лексик составында халытстын, кенкурешен сагылдырган пуззэр билдэле урын тота. "Тормош - кенкуреш лексикаИы " тешонсэпе кондэлек хужалытс алып барыу менэн бэйле булган предметтарзын, (кейем-палым, бизэнеу эйберзэре, терле ашамлытстар, торлатс терзэре, йорт-тсаралтылар, уларзын, олоштэре, пауыт-паба h.6.), тсорамалдарзын,, куренештэрзен,, хал - ватсигаларзын, атамаларын адлаттсан пуззэрзе у? эсенэ ала. Был тер лексика пузлек составынын, ин, хэрэкэтсэн елешенэ тсарай, сенки йэмриэттэге узгэрештэр ин, тэузэ пэм аньтыратс тормош-конкуреш лексикапынын, семантик уеешендэ caFbuia. IIIyFa курэ был лексик тсатлам тел менэн бетенлэй бэйле булмаган факторзарзы тикшергэндэ лэ мепим эпэмиэткэ эйэ. TaFbi ла лингвистик тикшеренеузэр пеземтэлэре буйынса билдэле тарихи осорзон, материаль культура хэлен асытсларга мемкин.
Татар телсепе Р.Г. Эхмэтйэнов: "Материаль культура терминдары, билдэле булыуынса, кеше эшмэкэрлегенец топ ЯРЫН - материаль байлытстарын (аш, кейем, Ьэм торлатс) етештереузе сагылдыра. Шуга курэ лэ уны тикшереу халытс тарихын ейрэнеу ©сен мепим эпэмиэткэ эйэ,"-тип яза. Кешелек тормошонон, терле ятстарын сагылдырган был лексик тсатлам пузлек составында ЗУР урын билэй, пэм ул - телден, айырып алплпыз елеше. Кендэлек тормоштагы эйберзэрзе тсулланмайынеа йэшэй алмаган кеуек ук, халытстын, кенкурешенэ бэйле лексиканы тсулланмайынса Ьейлэшеу, аралашыу за мемкин тугел. Был теркемгэ тсараган пуззэрзе тсулланыу профессияга, территорияга, социаль еиклэузэргэ буШюнмай. ТСайпы ватсыт был тсатлам лексикага тсараган лексемалар кенкуреш тормоштан бетенлэй алые елкэлэрзэ лэ тсулланыла. Шунын, есен тормош - кенкуреш лексикаїїьіньщ сиктэрен билдэлэусе конкрет критерийзарзы асытслау лексикологияла мепим мэсьэлэлэрзен, 6epehe панала.
Тормош - кенкуреш лексикаїшн туплау, гилми тикшереу буйынса тюркологияла тсазатс, узбэк тел гилемендэ куп кенэ фэнни эштэр баштсарылган. Мэсэлэн, узбэк галимдарыньщ хезмэттэрендэ Ііузззрзе лексик - семантик группаларга булеп ейрэнеу, терле тарматстарга тсараган терминдарзы классификациялауга зур иггибар бирелэ.1 Узбэк телсеїіе Л. Мирзаева уз хезмэтендэ хэзерге узбэк теленен, тормош -кенкуреш лекеикапын, элегэ сатслы махсус ейрэнелмэуен ирэпкэ алып, кин, планда тикшергэн: Иуззэрзе терле лексик - семантик теркемдэргэ булгэн пэм лексемаларзын, килеп сыгышын, яИалыу юлдарын курИэткэн.2 Быга тиклем узбэк тел гилемендэ тормош -кенкуреш лексикапы система рэуешендэ тикшерелмэгэн, Л.Х, Мирзаеваньщ гилми эшендэ тэугелэрзэн булып был тер лексика анализлана.
Шулай уте тсазатс тел рилеменен, тарихи лексикологияпы проблемаларына арналган докторлытс пэм кандидатльгк диссертацияларында ла терки тел рилеме есен эпэмиэтле фактик материалдар тикшерелгэн, пэм тепле РИЛМИ ЬыБымталар япалган.1
Билдэле тюрколог К.М. Мусаев - лексиканы FUJIMH тикшереу естендэ эшлэусе галимдарзын, берепе. Унын, хезмэттэре терки телдэрзен, пузлек составын сагыштырма - тарихи планда ейрэнеузэ ЗУР урын тота. Мэсэлэн, "Лексика тюркских языков в сравнительном освещении (западнокыпчакская группа)" тигэн хезмэтендэ терки тел рилемендэ тэугелэрзэн булып кенбайыш тсыпеате телдэренен, (тсарасай - балтеар, тсумытс, тсараим, тсырым татарзары, куман телдэренен,) лексик - семантик дейемлеге Иэм айырмалы ятстары сагыштырма - тарихи планда тикшерелэ, был телдэрзен, формалашыуында баштса терки телдэрзен, роле билдэлэнэ. Хайуандар, уремлектэр Ьэм уларзын, елештэре исемдэре, туганлытс терминдары, азна кендэре исемдэре Ьыматс лексик разрядтарга тепле лингвистик анализ яЬала. Хэзерге лингвистиканын, тсазаныштарына, этнография тарихына пэм фольклорга нигезлэнгэн был РИЛМИ тикшереу терки телдэрзен, лексикапын сагыштырып ейрэнеузе активлаштырыу есен ЗУР этэргес булып тора.2
Телсе - ралим Р.Г. Эхмэтйэновтын, Урта Волга буйы халытстарынын, рухи Иэм материаль культураларына арналган хезмэттэрендэ тормош - кенкуреш лексикаЬын сагыштырып тикшереу есен мепим материалдар ЗУР урын алган. 3 Мэсэлэн, "Общая лексика материальной культуры народов Среднего Поволжья" исемле монографияпында татар, баштсорт, сыуаш, мари, удмурт телдэре есен уртатс булган, материаль культура объекттары исемдэрен еагылдырган 300 лексик берэмек анализлана пэм этимологик характеристика бирелэ, Был лексемалар терле тематик теркемдэргэ буленеп, уларзын, Урта Волга буйы халытстары телдэре есен уртатс булыузары курЬэтелэ.
Татар телсепе Р.К. Рэхимованын, "Татар теленен, пенэрчелек лексикасы" тигэн хезмэте 6biFa тиклем ейрэнелмэгэн елкэлэрзен, береИен -Ьенэрселек атамаларын лексик - семантик классификациялауга, уларзын, япалыу ысулдарын Ьэм теп сыганатстарын билдэлэугэ, айырым атамаларзы тарихи - этимологик планда анлатыуга арналган.1 Хезмэттэ шулай уте атамаларзын, ерле варианттары курпэтелэ, баштса терки телдэрзен, профессиональ атамалары менэн сагыштырыла. Был хезмэт татар теленен,, баштса терки телдэрзен, тормош - кенкуреш лексикапын ейрэнеу есен дэ эпэмиэтле, сенки профессиональ терминдар менэн бергэ кендэлек кенкурештэ кин, тсулланылган кейем - палым, аятс кейемдэре исемдэре, хезмэт тсоралдары атамалары ла лингвистик планда анализлана.
Баштсорт тел гилемендэ тормош - кенкуреш лексикапы бьша тиклем махсус тикшерелгэне булманы. Дерес, уньщ ниндэйзер елеше баштсорт Ьейлэштэре пузлектэрендэ, русса - баштсортса, баштсортса - русса пузлектэрзэ, 1993 йылда донья кургэн 2 томлы "Баштсорт теленен, пузлегендэ ", баштсорт халтсынын, материаль пэм рухи культураЬына тсагылышлы тарихи, этнографик Ьэм археологик хезмэттэрзэ сагылыш
Хэзерге баштсорт тел гилемендэ тормош - кенкуреш лексикапына арналган айырым монографик пландагы хезмэт юте, эммэ уньщ айырым проблемаларын A.F. Баишев, Т,М. FapnnoB, Н.Д. FapmioBa, Ж-F. Киекбаев, Э.Ф. Ишбирзин, Н. X. Ишбулатов, Н.Х. Мэтссутова, С.Ф. Миржанова, ТС.З. Эхмэров, А.А. Юлдашев h.6. у? иілми хезмэттэрендэ тикшерзе. Ж. F. Киекбаевтын, "Баштсорт теленен, лексикаїїьі пэм фразеологияпы" китабында "баштсорт теленен, лексикаЬын тулыратс пэм системалы ейрэнеугэ ынтылыш япалган."1 Хезмэттен, "Хэзерге баштсорт теленен, лексикапы пэм унын, сыганатстары" булегендэ пуззэрзе килеп сьтыты буйынса анализлай. Мэсэлэн, баштсорт теленэ рус теленэн боротюратс осорза килеп ингэн пуззэрзе 11 теркемгэ булэ, hap теркемгэ мисалдар килтерэ. Йорт тсаралтылары пэм пауыт - ha6a исемдэренэ мисалдар: бщрэ, кврвшкэ, квршэк пэм кершвк йэки гэршук, стакан, басуда, тэрликэ, лампа (ламбы), кэрэсин, сепарат, кэтук (суре), утек йэки утук, былафка (твйрэуес йаки тирэуес), эскэтер, буранка йаки бурэнкэ, бизмэн, бутилкэ, шэшке (сынаяк), йэшник, палауник, тае, суйын йаки евгвн, мискэ, лахан, самауыр, барник, сэйнук, сэйгун, кэтелук, элэукэ, эскэмйэ, камфарка, лар, курнисэ, карауат, кухна, блитуа йэки билдыуа h.6. Шулай уте был хезмэттэ фарсы, Бэрэп телдэренэн узлэштерелгэн пуззэргэ лэ анализ япала. Мэсэлэн, фарсы теленэн ингэн пэм тормош, кенкуреш эйберзэрен белдергэн тсайпы бер пуззэр: су мес - фарсыса чвмчэ, русса ковш, черпак тигэн пуз; сыуал- мейестен, бер тере (искергэн)- фарсыса човал - тотс тигэн пуз. Сыуал - рэуеше менэн тотстса отсшаган зур мейес; жоштабатс - фарсыса гышт - кирбес тигэн пуз, йэгни коштабак -тсомдан яндырып эшлэнгэн пауыт тигэн пуз була h.6.
Лексиканы, шул исэптэн тормош-кенкуреш лексикапыныц айырым теркемдэрен фэнни тикшереугэ баштсорт диалектологтары зур елеш индерзе. Мэсэлэн, T.F. Баишев баштсорт диалектологияпында беренселэрзэн булып Камар пэм 1\арытау елкэлэрендэ йэшэусе баштсорттарзын, лексикапын тикшерэ.1
Телсе-галим Н.Х. Мэтссутова хезмэттэрендэ тсайпы бер пейлэштэргэ хае булган тормош-кенкуреш лексикапына ЗУР урын бирелэ, диалект лексика, уньщ структур Ьэм семантик узенсэлектэре тикшерелэ.2 Баштсорт теленен, кенсырыш диалектына арналган монографияпында был диалекттса ингэн пейлэштэрзен, лексикапын тематик принцип буйынса анализлай. 3 Н.Х. Мэтссутованын, шулай уте "Башкортостан тсызы" журналында баштсорт тсатын-тсыззарынын, кейеменэ арналган мэтеэлэлэре лэ донъя курзе.4
Балимдар Н.Х. Ишбулатовтьщ, С.Ф. Миржанованын, баштсорт лексикапына арналган гилми хезмэттэрендэ лэ тормош-кенкуреш лексикапынын, айырым лексик берэмектэре диалектизмдар составында тикшерелэ. Баштсорт лексикапын палми тикшереугэ арналган эштэр арапында Э.Ф. Ишбирзиндьщ "Историческое развитие лексики башкирского языка " монографияііьін билдэлэргэ кэрэк.1 Был хезмэттэ баштсорт теленен, алтай телдэре менэн лексик бэйлэнеше, пуззен, структур пэм семантик усеше проблемалары тикшерелэ.
Телсе C.F. Рилманованын, "Названия ритуальной и обрядовой пищи у башкир" мэтсэлэпендэ тормош-кенкуреш лексикапыньщ тоторотсло теркемдэренец берепе булган аш-пыу терминдары баштсорт йолаларына, ререф-рэзэттэренэ бэйлэп тикшерелэ, азытс-тулеккэ тсараран пуззэргэ-терминдарга характеристика бирелэ.2 1994 йылда М.И. Баїїауетдинова тарафынан баштсорт халтсыньщ тормош-кенкурешен, тарихын, рухи тэбигэтен, этник узенсэлеген, эстетик хисен сагылдырган "Баштсортса-русса этнографик терминдарзын, ацлатмалы пузлеге" тезелде.3 Кузлеккэ халтсыбыззын, материаль пэм рухи культурапына тсараган йорт-тсаралды, кейем-палым, Ііауьіт-Ьаба, азытс-тулек, аш-Ьыу, рервф-гэзэт, байрам-йола, ырым-ышаныузар, уйындар, кэсеп-шегел менэн бэйле 500-гэ ятсын этнографик термин индерелгэн. Шулай уте М.И. Баїїауетдинова баштсорт этнографияпы, баштсорт теленен, тарихын ейрэнеу есен эпэмиэтле материал булган "Этнографическая лексика башкирского языка" тигэн темага кандидатлытс диссертацияііьі ятсланы. У л этнографик лексиканы лексик-семантик теркемдэргэ булеп тикшерэ, унын, яИалыу юлдарына, структур узенсэлектэренэ анализ бирэ, унын, тарихи - генетик тсатламдарын асытслай.1
Был дисеертацион эш пузлек соетавыньщ халытстын, кендэлек тормошо менэн бэйлэнгэн тормош-кенкуреш лексикапын тикшереугэ арнала. Хезмэттэ торлатс, хужалытстса бэйле булган предмет атамаларын ейрэнеу матссат итеп тсуйылды.
Ь.уззэр?е терле семантик теркемдэргэ тсэтти булеп булмай, uiyFa курэ тсайпы бер атамалар ике йэ ее теркемгэ TcapapFa мемкин. Был предметтын бер нисэ функция утэуе, унын, терле варианттары булыуы, Иуззэрзен, купмэгэнэлеге менэн бэйлэнгэн. Шуга курэ пэр лексик-семантик теркемден сиген тулыЬынса билдэлэп булмай, ул -узгэреусэн. Тэбиги, Ьэр лексик-семантик теркем уз сиратында бер нисэ теркемеэгэ буленэ. Шуны билдэлэп утергэ кэрэк: беренсенэн, безмен, тикшеренеузэрзэ анализланган Иуззэр составы хэзерге баштсорт теленен, тормош-кенкуреш лексикаЬы байлыгын тулыЬынса асып бирэ алмай; икенсенэн, был лексик тсатламдын ниндэйзер елеше тамырзары менэн 6opOHFOFa барып тоташа, быуаттар буйына Ьатсланган этник культура традицияларын сагылдыра, баштса терки халытстар менэн тыгыз бэйлэнеште рарлай.
Тормош-кенкуреште сагылдырран лексиканы ейрэнеу актуаль мэсьэлэ панала. Тормоштагы узгэрештэрзе, фэн Ьэм техника яцылытстарын тсулланыу ЬеземтэЬендэ кенкурештэге куп кенэ эйберзэр, хезмэт тсоралдары, йорт йыпаздары, кейем терзэре узгэрэ. "Эйбер тсулланыузан сыга, тсаризэ буларатс, уньщ атамаЬы ла онотола. Эйбер язмышы пуз язмышын хэл итэ."1 Фэн, техника эпэмиэтендэге ян,ы терминдарга бэйле лексика ла зур узгэреш кисерэ: тсайпы бер пуззэр тешеп ткала, яцылары барлытстса килэ.
Лексикала тоторотсло пэм аз тоторотсло элементтарзы айырыу мэсьэлэпе телсе-галимдарзы куптэн тсызытспындыра. Б.М. Юнусалиев: "Лексик мэгэнэнен,, гемумэн, пуззен, тоторотсло булыуы был пуззец ниндэй тсулланылыш сферапына йэки пуззэрзен, тсайпы класына тсарауына бэйле,"- тип яззы.2 Ул тоторотсло пуззэргэ кондэлек тормошта кэрэк буитан предметтарзын,, хезмэт тсоралдарынын, атамаларын, азытс-тулек, бигерэк тэ, ит Ьэм пет азытстарынын, исемдэрен п.б. индерэ. Кейем-палым, торлатс атамалары а? тоторотсло пуззэр теркеменэ тсарай. Был атамалар узгэрештэргэ тизерэк бирелэлэр Ьэм тсайпы ватсыт актив пузлек составынан тешеп тэ тсалыусандар.
Шулай итеп, был тоторотсло, а? тоторотсло лексик теркемдэрзе тикшереп, хэзерге баштсорт теленен, тормош-кенкуреш лексикапынын, узгэрешен, усешен курпэтэ алабыз.
Кенкуреш менэн бэйле лексиканы ейрэнгэндэ, уны профессиональ лексика менэн сагыштырып тикшереу мотлатс, сенки тсайпы ватсыт РИЛМИ эзэбиэттэ кэееп-пенэр лексикапын тормош - кенкуреш лексикаИына ятсынайталар. Быга, ысынлап та, ниндэйзер нигез бар: мэсэлэн, кенкурештэ тсулланылган тсайпы бер пуззэр айырым кэсеп, хужалытс алып барыу процесы менэн ТЫБЫЗ бэйлэнгэн h,6. Лэкин профессиональ лексика - терле профессия елкэпендэ эшлэгэн кешелэрзен, телмэрендэ тсулланылган махсус пуззэр теркеме. Ул - берэй терле пенэр, кэсеп менэн шегэллэнгэн, физик хезмэт йэки атсыл хезмэтенен, теге йэки был елкэпендэ эшлэгэн кешелэр коллективына хае лексик тсатлам. Э тормош-кенкуреш лексикапы, дейем алганда, профессиональ лексиканан айырмалы рэуештэ кешенец айырым теркемдэренэ (мэсэлэн, профессия буйынса) тсарамай, халытстьщ купселеге менэн тсулланыла, кенкуреш сферапына инэ.
Профессиональ лексикага терминдар хае. "Термин - айырым эш, бел ем елкэпендэ билдэле бер тешенсэне белдергэн махсус пу?."1 Ул рэсмилэштерелгэн, бер генэ тешенеэгэ эйэ. Э тормош-кенкуреш лексикапына тсараган Иу??эр синоним варианттары менэн алмаштырыла ал ал ар, фэнни-техник терминдар те?еугэ ниге? булып торалар, уларга полисемия хае. Лэкин профессиональ лексиканьщ бер елеше дейем халытс теленэ лэ ингэн. Был - пенэрселэр етештергэн тауарзарзын, халытс арапында нытс таралыуы, пенэрселек тсоралдарынын, кенкурештэ кин тсулланыу алыуы менэн андатыла.2
Шулай итеп, тормош-кенкуреш лексикапын ейрэнеу актуаль мэсьэлэлэрзэн панала. Халытс кенкуреше, йэшэйеше менэн бэйле атамаларзы ейрэнеу ихтыяжы милли мэзэниэттен, терге?елеуе, уееуе, баштсорт теленэ иггибарзын, артыуы менэн бэйле. Материаль культураны ацлаттсан лексикала этник, мэ?эни пэм тел процестары турапында информация патслана. Тормош-кенкуреш лексикаЬын тикшереу - тел тарихын ейрэнеуселэр есен дэ, халытс тарихын пэм этнографияпын ейрэнеуселэр есен дэ берзэй эпэмиэтле, сенки лексиканьщ был тсатламында халытстьщ уткэне турапында ла бай мэклумэт патслана.
Тормош-кенкуреш лексикапынын, мепимлеге баштсорт теленен, баштса тугандаш пэм тсэрзэш булмаган телдэр менэн бэйлэнештэрен тикшереузэ лэ куренэ. Лексиканьщ был тсатламы - терле телдэрзен, бэйлэнешен курпэтеусе асытс мир алдарзын, берепе,
Тормош-кенкуреш лексикаЬын FHJIMH тикшереузен, эпэмиэтлеге баштсорт теленен, 6opOHFO лексик тсатламдары берэмектэренен, лексик-семантик, структур усеше турапында мепим материал бирэ, элекке баштсорттарзын, хужалытс итеу узенсэлектэрен acbipFa ярзам итэ алыуында ла сагыла. Шуга курэ лексик материал йыйыу, уны системага палыу, FHJIMH тикшереу бик меіїим. Бемумэн, пайланган теманын, актуаллеге бэхэспез, сенки ул дейем теоретик эпэмиэткэ эйэ пэм баштсорт тел гилемендэ элегэсэ тулыпынса тикшерелмэгэн.
FHUIMH хезмэттен, теп матссаты - хэзерге баштсорт теленен, тормош-кенкуреш лексикаЬын асытслау пэм системалы тикшереу. Проблеманын, ошо рэуешле тсуйылышы диссертацион эштен, тубэндэге конкрет матссаттарын билдэлэй:
- хэзерге баштсорт телендэ тсулланылган тормош-кенкуреш лексикаЬын йыйыу Иэм системага палыу;
- тормош-кенкуреш лексикаЬын лексик-семантик терквмдэргэ булеп классификациялау;
- тормош-кенкуреш лексикапы берэмектэренен, семантик структурапын пурэтлэу;
- тормош-кенкуреш лексикапы атамаларынын, япалыу юлдарын тикшереу;
- кенкуреш предметтарынын, узлэштерелгэн атамаларын асытслау Иэм анализлау. Диссертацион эштэ тсайпы бер пуззэргэ этимологик анализ япалпа ла - лексемаларзы этимологик тикшереу хезмэттен, матссатына инмэй.
Хезмэттен, гилми ЯЦЫЛЫРЫ. Беззен, тикшеренеузэрзэ тэуге таптсыр бай фактик материал нигезендэ баштсорт теленен, тормош-кенкуреш лексикапына системалы анализ япалды. Кенкуреш предметтарынын, халытс пэм РИЛ ми атамалары йыйылды, классификацияланды. Атамаларзын, пэр лексик-семантик твркемв есен характерлы булган теп билдэлэр асытсланды. Тормош-кенкуреш лексикапынын, теп пэм
у?лэштерелгэн тсатламдары билдэлэнде. Тикшеренеузэрзэ шулай уте был лексиканын, япалыу юлдары, лексик берэмектэрзен, структур узенсэлектэре ентекле тикшерелде.
Тикшеренеузен, методологик Ьэм теоретик нигезе итеп хэ?ерге лингвистиканын, тсазаныштары, галим-тюркологтарзын, лексикология проблемаларына арналган фэнни хезмэттэре алынды. Тикшеренеу барышында В.В. Виноградовтьщ, Н.К. Дмитриевтын,, К.М. Мусаевтьщ,
Ж.. Киекбаевтьщ, P.F. Эхмэтйэновтын,, Э.Ф. Ишбирзиндын,, М.Х.
Эхтэмовтын,, Ф.П, Филиндьщ, А.А. Уфимцеваньщ, Д.Н. Шмелевтын,, М.М,
Покровскищын,, А.А. Юлдашевтын, h.6. лингвистик хезмэттэре ейрэнелде.
FHUIMH эште баштсарыу есен тормош-кенкуреш лексикапына, гемумэн, лексикологияга тсагылышлы фэнни тикшеренеузэр, теоретик тсулланмалар, лексиканы терле ятслап еирэнеугэ арналган мэтсэлэлэр, иыиынтытстар файзаланылды,
Теманы тикшереузен, методологик нигезе итеп шулай уте тарихи процестьщ берзэмлеге, тел куренештэренен, ЙЭМБИЭТ тарихы, уньщ усеше менэн бэйлэнеше концепцияпы ла алынды.
Тикшеренеузэ тсулланылган методтар пэм алымдар. Диссертацияла тсуйылган матссаттарга ярашлы методтарзын, Ьэм фактик материалдар анализдарыныц комплексы тсулланыла. Теп метод булып лингвистик тасуирлау методы тора. Йыйылган фактик материал кузэтеу методы нигезендэ классификациялана пэм анализДЦНй. Шулай уте теманы синхрон аспектта гына тугел, э диахрон аспектта л а курпэтергэ мемкинлек биргэн сагыштырыу методы л а тсулланыла.
Тикшерелгэн материал. Тикшереу хэ ерге баштсорт теле материалында уткэрелде. Диссертация ертендэ эшлэу есен фактик материал андатмалы, диалектологик, рус-баштсорт Ьэм баштсорт-рус теле пузлектэренэн, баштсорттарзьщ этнографияпы буйынса язылган хезмэттэрзэн, баштсорт халытс ижады, хэ ерге баштсорт прозаЬы, драматургияЬы, поэзияЬы эсэрзэренэн алынды. Эйтергэ кэрэк, тикшеренеу есен естэлмэ материал автор тарафынан оло быуын вэкилдэренэн дэ йыйылды.
Билми эштен, теоретик Ьэм практик эЬэмиэте. Хэзерге баштсорт теленен, тормош-кенкуреш лексикаЬын система рэуешендэ тикшереу баштсорт теле лексикапын системалы тикшереу есен теоретик эЬэмиэткэ эйэ. Бынан тыш, диссертациялагы мэглумэттэр Ііам БИЛ ми хезмэттен Ьеземтэлэре дейем терки пландагы, шулай уте конкрет терки телдэр есен теоретик Ьыгымталар яЬау есен материал була ала. Билми эштен, теоретик эЬэмиэте был лексик-семантик теркемдэрзен, лексиканын, дейем системаЬындагы урынын да билдэлэй. Диссертациянын, практик эЬэмиэте йыйылган Ьэм тикшерелгэн материалдын, андатмалы, race телле Ьузлектэр, лексикология буйынса утсыу тсулланмалары тезеузэ, тикшеренеузэрзец Ьеземтэлэре ейрэнелеусе проблема буйынса лекцион курстар, махсус семинарзар эзерлэузэ Ііам уткэреузэ файзаланып булыуында куренэ. Фактик материал хэзерге баштсорт теле буйынса практик дэрестэрзэ тсулланылыш таба ала.
Хезмэттен, апробацияЬы. Диссертациянын теп положениелары Ьэм Ьеземтэлэре Баштсорт дэулэт университетынын, баштсорт Ьэм дейем тел рилеме кафедраЬы ултырыштарында тикшерелде, "Туган тел Ьэм эзэбиэт" республика БИЛ ми-практик конференцияЬында (вфе, 1994), "Баштсорт эмигрант-галимдарынын, БИЛМИ мирасы Ьэм хэзерге кен мэсьэлэлэре" халытс-ара БИЛМИ конференцияЬында (вфе, 1995), "Суверенитет шарттарында баштсорт теле Ьэм эзэбиэтен ейрэнеу Ьэм утсытыузьщ кенузэк мэсьэлэлэре" халытс-ара фэнни-практик конференцияЬында (вфе, 1995), "Профессор Н.К. Дмитриев Ьэм баштсорт филологияЬы" республика галми конференцияЬында (вфе, 1998), "Баштсорт мэктэптэре есен педагогик кадрзар эзерлэузен, лингвокультурологик проблемалары" республика фэнни-практик конференцияпында (Офе, 1998) сырыштарза ятстыртылды. FIDIMH тикшеренеузен, теп йекмэткепе конференцияларзын, , материалдарында басылып сытсгы.
Диссертациянын, етруктурапы. Диссертация инештэн, ее булектэн, йомра-клаузан, библиографиянан пэм тсушымтанан тора.
