Содержание к диссертации
Мукаддима —3 - 11
Боби І. Ифодаи таркиби лексикии вохидхри фразеологии забони тоники бо калимахои арабй
1.1. Маълумоти умумй рочеъ ба таркиби лексикии вохидхри фразеологии точикй 12 - 39
1.2. Вохидхри фразеологии забони точикй бо калимаву унсурхри арабй 39-50
1.3. Калимахои арабй аз руи крлабхои грамматикии арабй 50 - 59
1.4. Калимахои таркиби вохидхри фразеологй аз руи хусусиятхри лугавиашон 59 -63
1.5. Калимахои арабии таркиби вохидхри фразеологии точикй аз чихати истеъмол. 63 - 71
1.6. Архаизм ва историзмхр дар дохили вохидхри фразеологй—71 - 74
1.7. Маънохри нави калимахои арабй дар дохили вохидхри фразеологй 74- 77
1.8. Иборахри арабии дар забони точикй айнан истифодашаванда - 77-83
1.9. Вохидхои фразеологии аз арабй калкашуда 83 - 86
Боби II. Таснифоти сохтории вохидхри фразеологии забони точикй бо калимахои арабй 87 - 94
2.1. Таркибхри фразеологии забони точикй бо калимахои арабй 94-97
2.2. Таркибхри чуфти фразеологй бо калимахои арабй 97 -100
2.3. Таркибхри пешояндии такрор 101 -103
2.4. Таркибхри крлаби пешоянду ибораи изофй 103 -110
2.5. Таркибхри крлаби пешоянду иборахри хамрохй 110-113
2Таркибхри крлаби пешоянду копулятивй 113 - 116
2.6. Иборахри фразеологии тоники бо калимахри арабй 116 -121
2.7. Иборахри фразеологии исмй бо калимахри арабй 121 -128
2.8. Иборахри фразеологии ифодагари аломату хусусият бо калимахри арабй 128 -131
2.9. Иборахри фразеологии феълй бо калимахри арабй 131 -140
2.10. Ч,умлахри фразеологии феълй бо калимахри арабй 140 - 144
2.11. Чумлахри фразеологии яктаркиба бо калимахри арабй 144 -147
2.12. Чумлахри фразеологии дутаркиба бо калимахри арабй 147 -151
2.13. Ч,умлахри мураккаби фразеологй бо калимахри арабй 152 -158
Хулосахо 159 -161
I. Фехристи адабиёти илмй 162 -173
П.Руйхати адабиёти бадей 174
Введение к работе
Забони точикй аз чумлаи он забонхои кадимаест, ки дар зимни инкишофи тулонии таърихй дар таркиби лугавии он тагйиротхои зиёде ба вучуд омадаанд. Ин забон аз пояи хусусиятхои флективй то забони сохташ аналитики тахаввул ёфтааст. Чун забонхри дигари дунё вожаву таркибхо, истилохоти зиёде ба таркиби лугавии забони точикй дохил гардида, яке аз омилхри табиии бою гани гаштани он гардидаанд. Дар байни ин иктибосот асрхо боз калимахри араби мавкеи хосае доранд.
Яке аз кабатхои хосаи системаи хар як забонро вохидхои фразеологии он ташкил медиханд. Фразеологизмхо яке аз воситахои равшану возех ва бо тобишхои махсус ифода кардани фикр буда, конуниятхои ташаккул ва ифодаи маънои онхо хусусияти махсусан мухими хар як забонро ташкил медиханд. Имруз дар сохахои гуногуни илми фразеологияи точик дастовардхои зиёде ба назар расанд хам, пахдухои тадкикдашудаи он бок,й мондаанд. Яке аз масъалахои мухиму халталаби ин соха ба таркиби вохидхои фразеологй рох ёфтани калимахои иктибосй, мавк,еъ, хусусият ва тобишхои маъноии онхо мебошад. Максади асосии мо аз интихоби мавзуи мазкур хамин аст, ки дар таркиби вохидхои фразеологии забони точикй калимахои зиёди араби истифода шуда бошанд хам, то кунун ин масъала мавриди тадк,ик,и чиддии забоншиносон кдрор нагирифтааст. Баъзан ин ё он калимаи араби аз доираи истеъмоли озод баромада бошад хам, махз ба туфайли вохиди фразеологй дар забони имрузаи то ик арзи хастй дорад. Бинобар ин омузиши масъалаи мазкур барон халли бисере аз масоили фразеологй, сабабхои пайдоиш, ташаккул, инкишофи маъноии вохидхои фразеологй кумак хоханд расонд.
Гарчанде омузиши масъалахои назариявии фразеологияи точик голибан дар даврони Шуравй ба амал омада бошад хам, дар бисере аз фархангу крмусхои пешинаи мо вохидхои фразелогй хамчун вохиди махсуси таркиби лугавй ёдрас гардидаанд. Дар аввалин лугатхое, ки то замони мо расидаанд, баробари калимахо вохидхои фразеологй низ шарху эзох дода мешуданд. Хануз дар «Лугати фуре» - и Асадии Туей (асри XI ) «чашми олус» (нигаристан бувад ба гушаи чашм), «чашми огил» ( нигаристан бувад ба як eye), «шикасту микаст» барин таркибу иборахои устувор дар моддахои алохидаи лугавй оварда шуда, чун вохидхои мустакили лугавй (аниктараш, фразеологй) шарх дода шудаанд. Маводи фразеологй дар фархднгу лугатхои баъдина боз хам меафзояд. Дар фархангу лугатхои «Адотулфузало»-и Крзихон Бадр Мухаммади Дехдавй, «Фарханги Сурурй» - и Кошй, «Фарханги чахонгирй» - и Инчуи Шерозй, «Бурхони кртеъ» - и ибни Халаф, «Фарханги рашидй» - и Абдурашид бинни Абдулгаффур, «Гиёсуллугот» -и Гиёсиддин бинни Ч,алолиддин ва даххо дигар масолехи фразеологии забони тоники ба тарики фаровон чой дода шудаанд.
Дар гузашта фархангхри махсуси фразеологй низ таълиф ёфтаанд. «Мусталахот-уш-шуаро» -и Вораста (аерхои XVII - XVIII) ва «Чароги хидоят» - и Алихони Орзу (асри XVIII) аз хамин кдбиланд.
Вохидхои фразеологй дар ин лугатхо бо истилохоти гуногун ном бурда мешаванд. Аз чумла, терминхои «киноёт», «истиорот», «муракабот», «таркибот», «истилохот» барои ифодаи навъхои гуногуни вохидхои фразеологй ба кор бурда шудаанд. Одатан, дар ин лугатхо иборахои устувори терминологй бо номхои «истилохот» ва «мусталехот», ифодахои пуробуранги рехта бо калимах,ои «киноёт» ва «истиорот», таркибхои чудонашаванда бо унвонхои «таркибот» ва «муракабот» ном бурда шудаанд. Гуногунии истилохот хатто дар гузашта аз гуногунранга будани захираи фразеологии забони точикй шаходат медихад. Забоншиносони гузаштаи мо факдт бо сабти бевоситаи ин сарвати гаронбахои забонамон каноат накарда, дойр ба сохт ва маънои ибораву ифодахои алохида, варианту синонимхои онхо, шаклхои гуногуни истеъмолиашон низ маълумотхо додаанд. Ба ин сабаб аст, ки тачрибаи онхо дар омузиши масъалахои мухталифи фразеологияизабони хозираи точик ахамияти беандозаи илмй ва амалй дорад (1.52,5-6).
Вохидхои фразеологй ба асархои бадеиву забони халкй бештар хос бошанду дар асархои илмй ва таърихиву публисистй истеъмоли онхр камтар ба назар расад хам, баъзе муаррихону уламо хангоми таълифи асархои таърихию илмй аз чунин воситахои образноки забон мохирона истифода бурдаанд, ки инъикоси худро дар лугату фархангхо ёфтаанд. Иктибоси калимахои арабй ба забони точикй на факат ба интишори дини мубини ислом, забткорихои арабхо вобаста буд, балки бисере аз намояндагони илму санъат барои дакиктару фасехтар ифода намудани афкори худ ба калимахри арабй бештару бештар мурочиат мекардагй шуданд. Гохо барои ифодаи як мафхум вохидхри зиёди фразеологй истеъмол шуда, дар таркиби онхо калимахри арабй мавкеи устувор пайдо кардан гирифтанд. Дар даврахои аввали инкишофи забони форсии дари калимахри арабй камтар ба назар расанд хам, аз асрхри XI - XII cap карда, воридшавии калимахри арабй ба забони точ,икй ру ба инкишоф овардааст (1,52, 2).
Тадкикрти аввалини масъалахри гуногуни фразеология ба солхри 40-50 - уми асри гузашта рост меояд. Аммо онхр махсус ба масъалаи фразеология бахшида нашуда, балки дар зимни халли чанбахри гуногуни грамматика ё забону услуби адибони алохида зимнан кайдхри алохидаро оид ба иборахри устувори рехта дар бар мегирифтанд. Вале ахамияти чунин кайду шарх,хои алохида аз он иборат аст, ки онхр барои омузишу тадкики проблемахри фразеологияи точик рох. кушодаанд. Чунин кайдхрро дар асару макрлахри забоншиносони маъруфи точик Мирзоев А. (1.62,63), Ниёзй Ш. (1.71), Точиев Д. (1.84,85), Маъсумй Н. (1.61) дучор омадан мумкин аст. Масъалахри махсуси фразеология инъикоси худро дар асару макрлахри забоншиносии солхри 60 - уми точик ёфтаанд. Яке аз падидахри мухими ин давра ба нашр расондани фарханги дучдгсдаи фразеологии М. Фозилов мебошад (I. 96,97). Фарханги мазкур тачрибаи аввалини гирд овардани захираи фразеологияи точик буд ва сарфи назар аз баъзе камбудиву нокисихряш дар таърихи омузиши вохидхри фразеологй накши мухими худро гузошт. Сарсухани чилди аввали онро (I. 95, 5-16) яке аз тадкикртхри аввалин оид ба баъзе масъалахри фразеологияи точик шуморидан мумкин аст.
Дар ин давра хамчунин оид ба масъалахри фразеологияи точик ду макрлаи Раффоров (1.17; 18) ба чоп расиданд, ки бори нахуст махсус ба фразеологизмхр бахшида шуда, дар онхр муайян намудани фаркияти байни крлабхри озоди синтаксиси аз вохидхои фразеологй, таснифоти вохидхои фразеологй ба риштаи тадкик, кашида мешавад. Баъди тадкикрти Н. Маъсумй оид ба забону услуби нависандагони алохида асархри илмие ба майдон омадаанд, ки дар онхр кисмати махсусе ба фразеологизмхр и асархри тадкикшаванда бахшида шуда буд (1.16;20;84).
Солхри 60 - уми асри гузаштаро давраи ташаккули омузиши пахлухри гуногуни фразеологияи точик шуморидан мумкин аст. Асару макрлахри дар ин давра навишташуда масъалахри гуногуни фразеология - иборахри фразеологии изофй (1.110), синонимикаи фразеологизмхр (1.141), аломатхри фарккунанадаи вохидхои фразеологй (1.45), рохдои ташаккули вохидхои фразеологии забони точикй (1.46), фарки муродифот ва вариантной вохидхои фразеологй (1.3) ва гайраро ба риштаи тадкик; кашида буданд. Хдмчунин якчанд рисолаи номзадй оид ба фразеологияи точик навишта шудаанд (1.104; 116,43).
Дар солхри 70 - ум доираи тадкики масъалахри фразеология нисбатан васеъ гашта, он на факат забони адабии хрзираи точик, балки осори гузаштагони адабиёти классикии форсу точик (I. 27;82;70), шевахри алохидаро (I. 37; 104; 105; 107) низ фаро мегирад. Монографияи дар ин солхр навиштаи С. В. Хушенова (1.110) дар забоншиносии точик тадкикрти махсуси назариявие мебошад, ки ба иборахри изофии забони точикй бахшида шудааст. Дар рисолаи ин муаллиф бисере аз масъалахри мухими иборахри фразелогии изофй, аз чумла фарки иборахри фразеологии изофй аз иборахри озоди синтаксиси, иборахри фразеологии изофии терминологй, сохтор ва таркиби иборахри фразеологии изофй ва гайра бо далелхри муътамади илмй асоснок карда шудаанд.
Тамоми дастовардхри фразеологияи точик то охири солхри 70 - ум дар фехристе, ки аз тарафи СВ. Хушенова тартиб дода шуда буд, инъикоси худро ёфтаанд (1.113).
Солхри 80-ум дар омузиши масъалахри назариявии фразеологияи точик зинаи нави инкишоф ба шумор меравад. Дар ибтидои ин солхр аз чоп баромадани асари Ю.А. Рубинчик оид ба фразеологизмхри забони форси (1.78), бешубха, барои мухакдикрни фразеологияи забонхри эронй дастоварди бузурге ба шумор меравад. Дар ин монография сохтор, маъно ва хусусиятхри ташаккули вохидхри фразеологй ба таври муфассал тавзех ёфта, комёбихри эроншиносй дар ин соха чамъбаст гардидаанд. Ин тадкикрт барои ба вучуд омадани асархри калонхачми тадкикртй оид ба дигар забонхри эронй замина гузошт (I. 15, 110).
Аз чоп баромадани дастури таълимии X,. Мачидов оид ба фразеологияи забони хрзираи точик (1.52) илми фразеологияро хамчун сохаи мустакили забоншиносй асоснок намуда, дар он вохидхри фразеологй хамчун унсури таркибии системаи забон маънидод гардиданд. Дар китоб муаллиф оид ба масъалахри асосии фразеологияи точик, аломатхри фарккунанда, хачм, тобишхри маъной, таснифоти вохидхри фразеологй, манбаъхри пайдоиш, хусусиятхри услубии фразеологизмхр маълумоти муфассалу боэътимод оварда аст.
Солхри охир асару макрлахои зиёде рочеъ ба масъалахри чудогонаи фразеология навишта шуда, инчунин рисолахри номзадй ва доктори (1.59) таълиф ёфтаанд. Оид ба вохидхри фразеологй дар назми халкй дастури таълимие аз чоп баромад (1.80,81), ки муаллифи он Р. Саидов тадкикртхри чандинсолаи худро дар бораи вохидхри фразеологии забони точикй дар асоси маводи фаровони назми халкй ба калам додааст.
Чи тавре ки аз ин обзори мухтасари адабиёти мутааллик, ба фразеологияи точик бармеояд, тадкик,и масъалахри гуногуни он барои такомулу ташаккули вохидхри фразеологй заминай устуворе гузоштаанд. Вале имруз инкишофи илми забоншиносй пахлухои нави тадкикталаби фразеологияи точикро ба миён гузошта истодааст. Забони точикй бо таърихи чандинасраи худ зинахои мухталифи инкишофро аз cap гузаронида, таркиби лугавй ва сохтори лексикии он дар тахаввулу такомули мунтазаме карор дорад. Ба забони точикй рох. ёфтани калимахри иктибосй яке аз масъалахри мухими инкишофи лексикаи он ба шумор меравад. Пахдухри гуногуни калимахри иктибосии забони тоники дар забоншиносии имруза мавриди таджик, карор гирифта бошад хам, масъалаи калимахри иктибосии таркиби вохидхои фразеологи, сохтор, хусусиятхри маъной ва лексикии онхр як андоза аз назар дур мондаанд.
Омузиши калимахои иктибосии таркиби вохидхои фразеологии забони точикй, ба вижа калимахои арабй, яке аз проблемахои актуалии забоншиносии муосири точик мебошад, зеро калимахри арабй на факдт боиси ганитару бойтар гардидани таркиби лугавии забони точикй гардидаанд, балки тадкики ин чанбаи фразеология барои шарх, додани бисер масъалахои шаклгирй, инкишофи таърихй, тобишхри маъной ва дигар пахлухри вохидхои фразеологи имкониятхри нав ба навро фарохам меоварад.
Актуалй будани тадкикрти мазкур бо он муайян карда мешавад, ки калимахои арабии таркиби вохидхои фразеологии забони точикй дар он бори аввал ба риштаи таджик, кашида шуда, онхр аз чихдти маъною сохтор мавриди халлу фасл кдрор мегиранд.
Максади тадцикрт аз тадкики мавкеи калимахои арабй дар дохили вохидхои фразеологии забони точикй, накши онхо дар инкишофу ганй гаштани захираи фразеологияи забони точикй мебошад. Вобаста ба ин вазифахои асосии тадкикрт ба х,алли чунин масъалахо нигаронида шудаанд:
- пародахои грамматикии забони арабй ва мавкеи онхо дар дохили вох,идх,ои фразеологии забони точикй;
- хусусиятхри лугавии калимахои арабии таркиби вохидхои фразеологии забони точикй;
- доираи истеъмоли калимахои арабии таркиби вохидхои фразезологии забони точикй;
- архаизму историзмхои арабй дар таркиби вохидхои фразеологии забони точикй;
- иборахои арабии айнан истифодашаванда ва калкаи вохидхои фразеологи аз забони арабй.;
- вохидхои фразеологии дорой калимахои арабй аз чихати сохтор: таркибхо, иборахо ва чумлахои фразеологи.
Методикам тадкиь;. Дар рисола асосан усули тадкики синхронй мавриди истифода кдрор гирифтааст. Дар баъзе мавридхр маводи забони имрузаи точик бо мисолхои забони адабиёти классикии точик мукриса карда шуда, тафовути истеъмоли калимахои арабии таркиби вохидхои фразеологии забони форсии дари ва забони имрузаи точик нишон дода мешавад.
Ахамияти назариявй ва амалии кор аз он иборат аст, ки натичахои тадкикртро дар мавриди тартиб додани лугатхои фразеологии точикй, лугатхои тарчумавии фразеологи, дастуру китобхои дарсй, хондани курсхои махсус оид ба фразеологияи точик мавриди истифода кдрор додан мумкин аст.
Тасвиби (апробатсияи) кор. Натичахои тадкикрт дар конфронсхои илмию амалии апрелии Донишгохи давлатии миллии Точикистон инъикоси худро ёфтаанд (2003-2005).
Мухтавои асосии рисола дар чахор номгуй макрлахри илмй дарч ёфтаанд, ки номгуй онхо дар фишурдаи рисола (автореферат) оварда шудаанд.
Максади асосии тадкикрти мазкур муайян намудани хусусиятхои лексики, семантики ва сохтории вожахои арабии таркиби вохидхои фразеологии забони точикй мебошад. Натичахои тадкикрти мазкурро хангоми коркарди масъалахои назариявии фразеология, тартиб додани лугатхои тафсилии фразеологи, инкишофи маънои калимахои арабй дар забони точикй, тахияи дастурхои таълимй оид ба фразеологияи точик истифода бурдан мумкин аст. Дар рисола мо ба нуктаи назари забоншиносони маъруф В.В,Виноградов, Л.С.Пейсиков, Ю.А.Рубинчик,
Р.Гаффоров, С.В.Хушенова, Х,.Мачддов, М.Н.Крсимова,
Б.Камолиддинов, Р.Саидов ва як катор олимони дигар такя намудаем.
Рисола аз мукаддима, ду боб, хулоса ва руйхати адабиёт иборат аст.
Боби якуми кор, ки «Ифодаи чузъхои таркиби лексикии вохддхри фразеологии забони тоники бо калима ва унсурхри арабй» номида шудааст, аз чанд фасл иборат буда, дар он оид ба таркиби лексикии вохддхри фразеологии забони точикй ва мавкеи онхр дар таркиби вохддхри фразеологй, калимахои ик,тибосй ва унсурхри дигари хоричй маълумот дода мешавад. Дар фаслхри дигари боби мазкур оид ба калимахои арабии таркиби вохддхри фразеологии забони точикй сухан рафта, онхр аз мавкеи гуногун тахлил карда мешаванд. Пеш аз хама аломатхри фарккунандаи калимахои арабии таркиби вохддхри фразеологй, хусусиятхри махсуси фонетики дар парадигмахри гуногуни грамматикии забони арабй, яъне пародахр баррасй шуда, сипае хусусиятхри лугавию семантикии калимахои арабии дохили фразеологизмхри забони точдкй ба риштаи тадкик, кашида мешаванд.
Дар боби дуюм «Таснифоти сохтории вохддхри фразеологии забони точикй бо калимахои арабй» фразеологизмхр аз руи крлабхри зохирии сохташавиашон ба таркибхр, иборахр ва чумлахри фразеологй таксим карда шуда, калимахри арабии таркиби онхр аз бобати мавкеъ ва маънохряшон тахлил карда мешаванд. Дар хулоса дастовардхри асосии кор ба тарики чамъбасти мухтасар дода мешавад.
Азбаски дар рисола нишон додани поваракдои бисер ва такрори номи муаллифон, асархо ва сахифабандии онхр чри зиёдеро ишгол мекунад, мо бо рохи ихтисор онхрро дар кдвсайн нишон додаем. Руйхати адабиёт дар охир аз руи_ тартиби ракдм ва алифбо омадааст. Адабиёти илмй дар рисола бо раками римии I ишора шудааст. Масалан, иктибоси бо ишорати (1.78,22) чунин маъно дорад, ки он аз руйхати адабиёти илмии дар фехрист тахти раками 78 чой додашуда гирифта шудааст, раками охир, яъне 22 сахифаи манбаъро ифода мекунад. Ба хамин монанд хаволахо аз адабиёти бадей бо раками римии II ишора гардидааст.
Чунончи, ишораи (II. 16, 385) фодагари мисоле аст, ки аз сах,ифаи 385 - и асари К. Мирзоев «Дар орзуи падар» гирифта шудааст. Соли нашр ва чри нашри асарх,ои мавриди истифода дар фехристи адабиёти илмй ва бадей оварда мешаванд.
