Содержание к диссертации
Ксреш 3
I булек. Фазыл Туикин. Чор, ижат Ьом ми рас 16
I.I.Фазыл Туйкшшыцтормыш 1юм ижат юлы 16-37
1.2. Могърифотче язучынын педагогик эшчонлеге 38-43
І.З.Фошш-методик хезмотлор 44-56
II булек. Фазыл Туикин — фольклорчы Ьом шагыйрь 57
2.1. Татар фольклористикасы Ьом Фазыл Туикин 57-73
2.2. Фазыл Туикин шигырьлорендо табигать Ьом музыка мотивлары 74-94
III булек. Фазыл Туикин осорлореиец ижат ысулы Ьом алардагы тарихи мотивлар 95
3.1. «Сугышчы Сатыш офонде» романтик хикоясендо доулотчелек мотивлары 95-112
3.2. «Ватан каЬарманнары» комедиясс — ватанчылык идеялорен чагылдырган яца замандагы классицизм одобияты урноге 113-144
3.3. Фазыл Туйкшшыц «Тормыш корбаннары» фажигасендо милли ндеалларныц Ьом феминистик мотивларныц неоклассицистларча гоудолонуе 145-164
Йомгак 165-172
Файдаланылган чыганаклар Ьом одобият 173-196
Введение к работе
Тсмапыц актуальлеге. Татар одобияты тарихында могълум бер г сояси-ижтимагый собоплор аркасында онытылган, оныттырылган, игътибардан читто калган одиплор, осорлор оле до бар. XX гасырньщ азагьшда илебездо башланган узгортеп корулар татар халкыныц шул ойронелми калган модони мирасы белон кызыксынуны кочойтеп жиборде. Совет чорында уннарча еллар довамында ойрону тыелган кун кено одиплоребезнец исемноре Ьом мирасы халкыбызга кире кайтарылды. XX гасырныц 20-30 еллардагы болыиевиклар соясоте, татар зыялыларын рохимсез эзорлеклоу, тормолорго ыргыту, юк иту нотижосендо фажигале л язмышка дучар булган одиплорнед нжатларын ойрону очен момкинлеклор ачылды. Тоталитар режим тарафыннан хаксызга ронжетелгон, атыи утерелгон, энциклоиедистларча фнкер йорту солотено ия булган куренекле шохес — Эхмоткорим улы Фазыл Туйкин (Туйко, 1887-1938) мирасы да озак вакытлар ойронелмоде.
Могърифотче педагог, публицист, тарихчы, фольклор белгече Ьом язучы Ф.Туйкин бнографиясе, ижат мирасы турындагы могълуматлар татар жомогатьчелегено бары тик XX гасырньщ азагьшда гына килей • ирешо башлады. Сонгы ун-унбиш елда аныц тормыш юлы Ьом аерым осорлоре турында берничо мокало матбугатта куренде. Эмма алар белон гено ачыц педагогика, тел белеме. тарих, фольклор Ьом одобият олкосендэге эшчонлеге фонни ойлонешко тулысынча кертелде дин ойтерго ирторок.
Узенчолекле шагыйрь, таланты прозаик Ьом драматург, тарихчы, фольклорчы, моп рифотче педагог ФЛ уйкинным татар модониятен кутору, татар одобиятын устеруго керткоп олсше зур булган. Заманында аныц ижади эшчонлегено классик язучыбыз Галимжан ИбраЬимов та нгьтибар иткон. Ул узе тозегон «Яца одобият» (1914) хрестоматиясено аныц берннчо шигырсн урнаштыра Ьом «Яца одобият» хакындагы тонкыйтьлор монособоте ило» мокалосендо бу хакта болай ди: «Аныц кемлсген мин узем до белмим, локин осорлорен газета, журналларда укып яратканмыз, хотеремдо калган».
XX гасырныц беренче яртысында Россия империясенец торле тобоклоре 1юм чит иллордо яшогон татарлар арасында Ф.Туйкнн осорлоренец, аерым алганда, «Ямьле жой» шигыренец, татар укучысы куцелен яулап алуы, ятланып халык хотерендо саклануы турында академик М.Усманов та язып уто: «Моннан бик куп еллар элек, ярты гасырдан элегрок, ерак Кытайдагы Голжа iuohope татар моктобенец башлангыч сыйныфларында укып йоргон чагымда, мине татар одоби теле Ном нофис суз урноклоре белон таныштырган китапларымныц берсе «Туган тел» дни атала иде, - ди ул, - /.../ мено шул «Туган тел» китабыныц 12 нче битендо басылган «Ямьле жой» исемле шнгырьне кат-кат укуым, хотта аны ятлап алуым олс до хотердо»."
Чыннан да, Ф.Туйкнн заманы очен могълум шохес булган. Вакытлы матбугат битлорендо аныц осорлоре 1юм ижаты турында могьлумат оледон- оле бирелеп барылган. Октябрь инкыйлабына кадор аныц аерым шигырьлоре «Фикер»3, «Шура»4, «Идел»5; мокалолоре «Эл-ислах»6, «Шура» , «Соембико»" ксбек газста-журналларда урын алган. Шул ук елларда Фазыл Туйкинныц одоби осорлоре хакында одоби тоикыйть мокалолоре до басыла. Мосолои, «Ялт-йолт» журналында «Тормыш корбаннары» китабы , «Иолдыз» Ьом «Вакыт» газеталарында "Ватан каЬарманнары" пьесасыныц «Сойяр» 1юм «Hyp» трупиалары тарафыннан уйналуы турыидагы мокало-рецензиялор урнаштырылган. Инкыйлабтан соц да, «Кызыл Татарстан», «Безнец юл», «Могариф» кебек газета-журналларда Фазыл Туйкинныц педагогик, фонни, одоби темаларга язылган мокалолоре донья куро. Э утызынчы еллар башлангач, Фазыл Туйкин осорлоре басылудан туктый. Лныц ижади эшчонлеге турыидагы язмалар матбугат органнары тарафыннан кабул ителми. Шуца куро до ул, бу елларда одоби ижаттан бигрок, халык авыз ижаты осорлорен жыю белон шогыльлонерго можбур була. Ж ыйган материалларын, тозегон жыентыкларын бастыра алмагач, гомеренец соцгы коннорен тулысы белон педагогик эшчонлекко, балалар укытуга багышлый.
1938 елны «халык дошманы» дип атып утерелгоннон соц, Сталин культы фаш ителгонго кадор, Фазыл Туйкинныц исемен телго алырга да ярамады. Бары тик житмешенче елларда гына аныц осорлоре турында кайбер кузотулор матбугат битлорендо, одобият тарихына багышланган хезмотлордо курено башлады.
Эмма илдоге тарихи-ижтимагый афотлор, совет чорыидагы кешелексез соясот аркасында татар халкыныц рухи байлыкларын саклап калуга, одобиятыбызны устеруго куп коч куйган педагог, гал им 1юм язучыбызныц эшчонлеген барлау Ьом ойрону сулнон барды. Авылдашларыныц сойловено Караганда, аныц музыка, медицина Ьом фолсофо фоннэре олкосено караган кулэмле гено хезмотлоре до булган.
Кызганычка карты, Фазыл Туйкии кулга алыиганнан сон, апыл халкы, куркуга тошен, аныц узлорендо сакланган китаплармн «куркыныч хезмотлор»не жыеи, моктоп шнек алдында яндыралар.
НиЬаять, озакка сузылган сояси тыю-эзорлеклоулордон соц, Фазыл Туйкин кебек язучы-галимнэребезнец исемноре халкыбызга ойлонеп кайтты. Бугсн инде авылдашлары узлореннон шундый олы шохес чыгуы белом горурланалар. Зой-Каратай авылында Ф.Туйкин янюгон нигезго мемориаль такта куелган. Авылньщ урта моктобе Ьом узок урам да Ф.Туйкин исемен йортэ. Бу моктопте куп еллардан бирле Туйкиннарнын зур дпнастиясе — Барый Туйкин, Исмогыйль Туйкин, Мозохфоро Туйкина h.6. эшлоп кило. Ибраїшм Туйкин бик куп еллар Зой-Каратай моктобе директоры булып хезмот итте. Туйкиннар носеленнон булган Сылу Насыибуллина да шушы моктопто татар теле Ьом одобияты укытты. Бугенге кондо ул Ф.Туйкинныц кызлары белон тыгыз элемтодо яши. Моктопто Туйкиннарга багышланган махсус музей эшлоп кило. Бу музейга матсриаллар туплау Ьом ачуда Сылу Насыйбуллинаныц хезмоте зур.
Лениногорск шоЬоренен «Сугышчан дан» музеенда да Ф.Туйкинныц тормыш юлы турында шактыи гына матсриаллар тупланган. Лнда газеталарда басылган мокалолор; аныц туганнары турында белешмо язулар; Зой-Каратай моктобенеи элеккеге укытучысы Туйкиннарнын туганы Мозохфоро Туйкина истэлеклоре; Ф.Туйкинга Зой-Каратай авыл Советы тарафыннан бирелгон терле еллардагы характеристикалар; музей директоры исемено язылган кызы Булок Иботуллина Ьом абыйсы Энос Кобнр улы Туйкин хатлары; документларыннан — шохсс таныклыгы, хезмот кеногосе, шулай ук туганнарында гына сакланып калган шигырьлоре Ьом жырлары бар.
Казан доулот университеты фонни китапханосенец кульязмалар Ьом сирок китаилар булегсндо Фазыл Туйкиннын 1926-1928 слларда Гыйльми Узокко язган сигез хаты, «Халык одобияты» китабын бастыру турында Гыйльми Узокнен карары Ьом Хосон Галинен бу китапка язган реиензиясе . МІ ППІІП саклана.1 Ф.Туйкинныц жиде китабы: «Нардуган: Одобият кичолоре шорофено жырлар можмугасы»", «Ватан каїїарманнарьі», . «Сугышчы Сатыш офонде»,4 «Тормыш корбаннары»,5 «Салих бабай»,6 «Ж ырлар охторисе», «Торек тарихы»ныц бсренче кисоге белон шушы ук китапхано до танышырга була. Россия Федерациясе Фоннор академиясе Казан филиалыныц Узок фонни китапханосендо, шушы санап кителгон китаплардан тыш, «Кечек тожвид»9 исемле, Коръонне дорес итеп уку китабы да табылды.
«Тормыш корбаннары» пьесасыньщ 1912 елда язылган сигнал экземпляры С-Петербургтагы Л.С.Пушкин исемендоге театрнын кульязмалар фондында сакланыи калган. Лныц тышлыгында иатша пензурасыньщ басарга Ьом сохного куярга ярамаганлыгын раслаган тамга да бар. Пьесанын фотокучермосе Россия Федераниясенец Фоннор академиясе Башкортстан филиалыныц гыйльми архивында да саклана.
Татарстан Республикасы Фоннор академиясенец Г.ИбраІшмов исемендоге Тел, одобият 1юм сонгать институты мирасханосендо Ф.Туйкинныц «Эхкяме ислам» ( Ислам кануннары) китабы11 кучермосе Ьом Сохаутдин Минлекой шохси архивында сакланган, аца язган хаты да бар.12 Ф.Туйкинныц ижади мирасы зур булуга карамастан, татар одобияты бслемендо 1юм одоби тонкыйтсндо .аныц турында могълуматлар юк дорожосендо. Аныц исемс бары теге яки бу мосьолоне Караганда утеп барышлый гына, я булмаса, юбилейлар уцае белон телго алына. XX йоз башы татар модониятен Ьом одобиятын устеруго зур коч куйган 1юм утызынчы еллар ахырында Сталин репрессиялоре корбаны булган Ф.Туйкинныц тормыш юлын, фонни-педагогик эшчонлеген, одоби Ц мирасын монографик иланда ойрону одобиятыбызда актуаль мосьололоренец берсе булып тора. Шуны исто тотып, безнец тарафтан Ф.Туйкинныц фонни- иедагогик хезмотлорен, фольклор галиме, язучы буларак эшчонлеген яктыртуга махсус хезмэт багышланды.
Тсманыц ойронелу дорожосс. Фазыл Туйкинныц тормыш юлын Ьом ижади мирасын ойронуне ике периодка булеи карарга була. Беренчесе — узе исон вакытта осорлоре турында вакытлы матбугат битлорендоге язмалар (Г.ИбраЬимов, Колтрифан (псевдоним), Ьатиф (псевдоним), .л К.Бокер, Г.Рохнм). Бу тонкыйди мокалолор аныц башлангыч чор ижатына (1912-15) гына карыйлар. Чонки 1931 елда Ф.Туйкин миллотчелекто гаеплонеп кулга алына, аныц осорлорен матбугатта басу катгый тыела. 1938 елда «халык дошманы» дип атып утерелгоннон соц, бары 20 елдан соц исеме Ьом ижаты одобиятыбызга кайтарыла башлады. Икенчесе — XX гасырныц 70 елларыннан башлап язучы тормышы Ьом ижаты турында белешмо биру, кыскача гына кузоту ясау ровешендо язылган мокалолор.
Ф.Туйкинныц тормыш Ьом ижат юлын ойрону эшем башлап у) жиборучелорнец берсе - шагыйро Эльмира Шорифуллина. Казан доулот университетында укыганда, ул бу куренекле одип ижатын ойронуго диплом эшен багышлый. Ф.Туйкинга 90 яшь тулу уцае белон «Илебез — кадерле жиребез» (1977) исемле мокалосен бастыра.1 Ул анда одипнец хатыны Хоршидсара Ьом туганнары истолеклоренэ таянып, жомогатьчелекне Ф.Туйкинныц тормыш юлы Ьом икс одоби осоре белом таныштыра. Бер ук вакытта аныц халык авыз ижатып жыю Ьом ойрону олкосендоге хезмотено до беркадор тукталып уто. Эдипнец 100 еллык юбилеенда Эльмира Шорифуллина Ж оудот Мицнуллин белой берлекто язылган «Буген до хорокотто» иссмле мокалосе белон чыгыш ясады1. Болардан тыш сиксоненче елларда «Социалистик Татарстан» газетасында Дамир Гарифуллинныи «Исемноре тарих битендо»,2 «Совет моктобе» [ журнальшда Э.Шорифуллинаныц «Могаллим»3 кебек куломле мокалолоре 1юм жирлс матбугат битлорендо Г.Солахова, Ж,.Рохимов, С.Насыйбуллина, Э.Исхаков Х.Ижболдиналарныц мокалолоре4 басылып чыкты.
Туксанынчы елларда нсо, Ф.Туйкинныц тормыш юлы Ьом ижаты белон кызыксыну беркадор кочоеп китте. Бу узгортеи кору дип аталган елларда татар халкы арасында мил л и хорокотнец Ьом милли ацныц усеп китуе белон аилатыладыр. Чонки ул узе до XX йоз башында халкыбызны могърифотле иту, татар телен Ьом миллотен саклап калу, устсру Ьом аныц , рухи байлыгын курсоту юл ьшда зур хезмот куйган. Шул уцай белон вакытлы матбугат битлорендо шактый гына мокалолор басылын чыкты. Моца мисал итеп, Б.Газизов, М.Нуретдинов, М.Мостафин, Р.Каюмов, Э.Сафина, М.Булатов, Д.Гарнфуллин, Эльмера Ьом Мпцнур Хапнановалар Ьом башкаларныц язмаларын атарга була. «Эдоби мирас» жыентыгында5 Ф.Туйкинныц «Сугышчы Сатыш эфонде» Ьом «Ватан каЬарманнары» исемле драмалары да донья курде.
Соцгы слларда башкорт галимноре до Ф.Туйкинныц ижаты белон кызыксыналар, аны башкорт язучысы итсп саныйлар. «Башкортостан. Краткая энцнклопсдия»го до ул нокъ мсно «башкирский поэт и драматург»1 буларак кергон, аныц турында кыскача могълумат та бирелгон. 1983-84 слларда Уфада чыккаи «Башкорт озобиотс. XX быуат башы»ныц беренче Ном икснче китабына да один турында биографик бслсшмолор бирен, «Ватан каЬарманнары», «Тормыш корбаннары» ( драмаларын 1юм шактый гына шигырьлорен бастырганнар." Шулай ук «Башкорт одобияты тарихы» икснче томыныц «Башкортстанда культура 1юм одоби хорокот», «Поэзия», «Фольклор», «Проза», «Драматургия», «Эдоби боЙЛОНеШЛОр» КебеК булеКЛОрСНДО ДО Ф.ТуЙКШШЫН ИЖДДИ эшчонлегено кыскача боя бирело.3
Башкорт календаренсц 1997 ел 23 июнь душомбе кон сохифосс до Ф.Туйкинга багышланган. Газета-журнал битлорендо до аныц турында мокалолор очратырга момкин. Мосолон, 1989 елда «Совет Башкортстаны» J газетасында БЛССР Узок архивыныц гыйльми хезмоткоре И.Нигьмотуллинаныц «Ул калдырган якты эзлор» исемле мокалосе , 1999 ел «Лгыйдел» журналында М.Подерголовныц Ф.Туйкин кызы Булок Иботуллина белон оцгомосе басыльш чыга.5
Ф.Туйкин 1911-17 слларда татар модонияте узоге дип саналган Уфада яши. Башкортлар тормышы белон кызыксына, алар тормышын чагылдырган байтак кына осорлор до яза. Эмма сояси ышанычсыз дип исоплонгонлектон, ул вакыттапл эзорлеклоулор яца бер жирдо гено к тонлонеп яшорго, ижат иторго момкпнлск бирми. Соцрак ул Татарстаига кучей кайта Ьом узен фонни-недагогик эшко багышлый.
Башкорт халкыныц матди Ьом рухи яшоу ровешен гоудолондеру Башкортостан табигатеннон гузол тасвирлар биру оле Ф.Туйкиниы башкорт язучысы дип игълан иторго хокук бирми. Чонки ул Татарстанда тугаи, татар телспдо ижат иткон, гомерепец соцгы коннорено кадор анда яшогон. ( Башкорт одоби тонкыйтендо Ф.Туйкинныц улеме турында тогол могълуматлар юк, бары пік 1938 елда вафат булды дни кено искортолор. Мосолон, «Вечерняя Уфа» газетасында басылган дигон, одипнец кызы Голкойго багышланган «Позвала её мечта» исемле мокалодо «Он умер от тяжелой болезни»,1- диело. Чынбарлыкта исо, ул 1938 елныц 15 февралендо «Халык дошманы» дип, Сталин палачлары тарафыннан атып утсрело.
Диссертациянсц фон пи яцалыгы. Эдип-галимнец тормыш юлы, .О. эшчонлеге Ьом одоби мирасы татар одобияты тарихыпда беренче тапкыр монографик планда ойронело. Эш барышында файдаланылган куп кено архив материаллары Ьом чыганаклар фонни ойлонешко кертело. Шуны куздо тотып, Ф.Туйкинныц вакытлы матбугат битлорендо басылган одоби осорлоре, педагогика, методика, тарих, дин Ьом башка фоннор буенча язылган хезмотлоре барланды, текстологик яктан эшкортелде; архивларда, цензура булеклорендо, библиотекаларда, аерым шохеслор кулында сакланып калган материаллар тунланын тикшерелде; XX гасыр башы г, одоби- эстетик фикере кузлегеннон анализланды.
Нотижодо, Ф.Туйкинныц прозасы Ьом драматургиясено совет одобияты белемендо тубон, примитив, «урта кул» дип бирелгон бояломолор, осорлоренец ижат ысулын билгелоудоге чуарлыклар кире кагылды.
Эдипнец ноэзиясен эзлекле ровешто анализлау барышында аныц ± романтик шагыйрь булуы; хикоя 1юм пьесаларыныц неоклассицизм иринцииларына корылган, ватанчылык, доулотчелек, милли торокъкыять идсялорсн раслаган осорлор иконлеге ачыкланды.
Дисссртацинпсц той максаты. Фазыл Туйкин — XX гасыр башы татар модони-одоби тормышында тирон эз калдырган шохес. Эдип-галимнец ижат мирасы зур 1юм купкырлы булуга карамастан, ул оле ботенлой диярлек ойронелмогон. Безнеи хезмотнец топ максаты — Ф.Туйкинныц тормыш юлын, педагогика, методика, тел гыйлеме, тарих, табигать фониоре, музыка, фолсофо, дин, шигърият, проза, драматургия олкосендоге фонни Ном одоби эшчонлеген беренче тапкыр монографик планда ойрону.1 Диссертацияне язу барышында топ игътибар Ф.Туйкинныц одоби мирасына — фольклорчы галим буларак эшчонлеген яктыртуга, поэзияее, прозасы, драматурпіясендоге топ мотивларны ойронуго юнолтелде. Бу максатка ирешу юлында тубондоге бурычлар куелды:
• Вакытлы матбугатта басылган мокало-рецензиялор, хатлар, истолеклор, цензура Ьом НКВД архивы материаллары, тарихи чыганакларга таянып, Сталин ренрессияее корбаны булган Ф.Туйкинныц тормыш Ьом ижат эшчонлеген ачыклау;
• Татар могарифен устерудоге ролен, торле фоннорнс укыту, фонни-методик хезмотлор язу олкосендоге универсаль эчтолекле педагогик Ьом фонни-методик эшчонлеген яктырту;
• Татар фольклорын жыю, туплау, фонни эшкорту Ьом аларны бастырып чыгару олкосендоге хезмотлорен токъдир иту.
• Романтик лирикасындагы табигать Ьом музыкага бойле мотивларны ойрону;
мотивларны ойрону;
• Татар прозасы Ьом драматургиясепо традицион классицизм Ном неоклассицизм одобияты очен хае ижат принципларын алып килуен курсоту.
• Ватанчылык, доулотчелек, милли торокъкыять идеалларын Ьом мотивларын чагылдырган «Сугышчы Сатыш офэнде» хикоясен, «Ватан каЬарманнары» Ьэм «Тормыш корбаннары» иьесаларын анализлау.
Диссертациянец ойрону объекты булып XX гасыр башыныц куренекле одибе, тарихчы, фольклорчы галиме Ьом могърифотче-педагогы Ф.Туйкинныц тормыш юлы Ьом И/КАДИ эшчонлеге, о ойрону предметы булып, аныц шигърияте, прозасы, драма осорлоре, фонни-педагогик темаларга язылган мокалолоре Ьом хезмотлоре, архив материаллары (документлар, хатлар), туганнарыныц, замандашларыныц истолеклоре тора.
Диссертациянец методологи к Ьом теоретик ннгезе. Хезмотнец теоретик нигезен Ю.Борев, Н.Гуляев, В.Ванслов, Г.Поспелов хезмотлоре тошкил итте. XX йоз башы татар одоби процессын ойронгондо Ьом методологик нигезлорен яктыртканда тубондоге татар галимноренец хезмотлорено таянылды: Х.Госман, Г.Халит, М.Гайнуллин, Ф.Урманче, И.Нуруллин, Р.Ганиева, Й.Нигматуллина, А.Эхмодуллин, Ф.Галимуллин, Ф.Хатипов, М.Гайнетдинов, З.Ромиев, Ф.Бэширов, А.Мохмутова Ь.б. Ф.Туйкинныц тормыш юлын Ьэм ижатын ойрэнудэ Б.Гыйззэт, Ь.Мэхмутов, В.Эхмэдиев, И.Булэков, Э. Шэрифулина, Ж[. Мицнуллин, Д.Гарифуллин, М.Мостафнн, М.Нуретдинов Ьом башка авторларпыц мокалолоре файдаланылды.
Диссертациянец методологик нигезен XX гасырныц икенче яртысы — XXI гасырныц башында Аурупада Ьэм рус эдобияты белемендэ киц кулланыш тапкан гуманитар фоннориен, одоби барышный асылын ачып бирудо бик то кулай дип исоилонгон герменевтика теориясе тошкпл ито. Бу теорияго таяньш, Ф.Туйкин прозасына пом драматургиясено торле мотивларныц шшдирок ижат ысулы, доньяга карашлар кузлегеннон сонгатьчо гоудэлэнуен тикшеругэ басым ясалды.
Хозерге заман эдэбият белемендэ эдэби барышны, язучылар ижатын, аларныц аерым осорлэрен мотивлар буеііча ойронуго зур игътибар бирело. Бероулор, мотив тошенчосено тар эчтолек салалар, аны осорнец эчтолегс, тематикасы, проблсматикасы белон гено чиклилор, икенче бероулор, мосолон, Б.Гаспаров кебек эдобиятчылар эдоби осордоге «телосо кайсы феномен, телосо кайсы могънови нокта -«тап», вакыйга, характер узенчолеклоре, авазларны мотив тошенчосено кертеп ейронеп була»,1 дип раслыйлар. Шул ук вакытта эдобиятчылар мотив тошенчосе очен хае уртак бер типологик сыйфатка — аныц кабатлауларга корылуына игътибар итолор. Л.Целкова язганча «Общепризнанным показателем мотива •у является его повторяемость». Эсор тукымасында ойдоп баручы фикерлорне, кабатланын килуче ачкыч сузлорне лейтмотив дни то боялилор.3
Ф.Туйкинньщ ижатын тикшеру барышында аньщ шигъриятендо табигать Ьом музыка мотивлары зур урын алып торуга игътибар ителде. 0 одипнеіі прозасы белон драматургияеендо ватанчылык, доулотчелек, милли торокъкыять идеялорено остенлек бируе ачыкланды.
Тоталитар режим корбаны булган Ф.Туйкин мирасына конкрет тарихи кузлектон якын киленде; одипнец доньяга карашлары, сонгатьчэ фикерлоу узенчолеклоре чагыштырма-ти пологи к планда ойр"»челде; Лурупа, рус, татар язучылары эсэрлэре белон яношэ куеп каралды.
Ф.Туйкин эсорлорено монособот торле чорда терлечо булганлыкны ачыклап, билгеле бер эволюция кичергонлекне кузотеп, тарихи функщюналь методка да морожогать ителде.
Дисссртациянсц теоретик Ііом гамэли опэмияте. Диссертация матерналларын Фазыл Туйкинга багышланган популяр очерклар язганда; XX йоз башы татар одэби процеесьш ойронуче галимнор очен фонни тикшерену алып барганда, югары уку йортлары студентлары Ьэм укытучылар очен лекциялор укыганда, моктоп дореслеклоре тозегондо кулланырга момкин. Шулай ук алар туган якны ойрону музее хезмоткорлоре, Туйкиннарныц балалары, туганнары, авылдашлары очен до кирокле курсоткеч-кулланма вазыйфасын ути ала.
Хезмотнец апробацияее. Диссертация материаллары буенча 2000-2002 елларда Г.ИбраЬимов исемендоге Тел, одобият Ьом сонгать институтыныц, Ш.Моржани исемендоге тарих институты оештырган яшь галимнор Ьом аспирантларныц, Татар доулот Фольклор узогенец еллык фонни конференциялорендо докладлар белон чыгыш ясалды.
Диссертациянец топ эчтолеге 8 фонни мокалодо чагылыш тапты — шуларныц бишесе фонни жыентыкларда, берсе фонни-документаль журналда, икесе газеталарда чагылыш тапты.
Шулай ук безнец тарафтан бертуган Кобир Ьом Фазыл Туйкиннарга багышланган фонни-биографик жыентык (кулъязмада 350 бит) озерлонеп, академик Миркасыйм Госмановньщ кереш мокалосе белон басмага тапшырылды.
Диссертациянец тозелеше Ьэм кулэме. Диссертация керештон, еч булектон, йомгактан, файдаланылган чыганаклар Ьом одобияттан тора. Булеклор уз эчендо булекчолорго булено.
