Содержание к диссертации
Керсш 4
1 булек. Юные Эминов драма гургиясендэ югары эхлакый кыйммэиюр 13
2 булек. Юные Эминов драмаларында эхлакый-фэлеэфи проблематика 43
2.1. Юные Эминов драмаларында идея-эстетик эволюция 43
2.2. «Язылмаган законнар» драмасында мораль-эхлак нроблемасыныц хэл ителеше 61
3 булек. Юные Эминов игкатында колу ярдэмендэ югары эхлакый кыйммэглэрне раслау 76
4 булек. Юные Эминовныц бер пэрдэлек пьссаларында шэхес Иэм заман монэсэбэте 110
Йоміак 134
Библиоі рафия 143
Введение к работе
Теманыц акгуальлеге. XXI гасыр башында кешелек ж,омгыяте алдына бар катлаулылыгы Ьэм кискенлеге белэн эхлакый категориялэр, бу жэЬэттон югары кешелек кыйммэтлэренец юіалу куркынычы килеп басты. Фэн-техниканьщ иц югары камиллеккэ омтылган чорында гасырлар буе формалашкан гуманлылык критерийлары, эйтерсец лэ, эреп юкка чыга, аларга алмашка моцарчы кабул иту дэ момкин булмаган яца феноменнар килэ. "Концептуаль, гуманитар, субъектив мэдэният Ьэм сэнгатьтэн технологик сэнгатькэ кучеш"1 процессы куп кенэ иерархик кыйммэтлэрнец гаркалуына, іасьірлар дэвамында яшэеш нигезе буларак ацлашылган тошенчэлэрнец мэгънэлэрен ж,уюына китерэ; гомер-гомергэ югары идеялэр /кыелмасы булган, дини ойрэтмэлэргэ нигезлэнен эхлакый юнэлештэ усеш алган матур эдэбиятка бигрэк тэ авыр йогынты ясый. Тоталшар режим, атеистик заман нэтиж,эсе дэ эледэн-оле узен сиздереп торган бу шартларда сэнгатьнец этик Ьэм зсіетик башлангычларга шътибар зарурлыгы мэсьэлэсе аеруча актуальлэште. Чонки эхлак Ьэрвакыт кеше тормышында Ьэм аныц художестволы чагылышы булган эдэбият-сэнгатьтэ узок урынны билэуче тошенчэлэрнец берсе булды. Хакыйкать Ьэм ялган, яхшылык Ьэм яманлык монэсэбэте мэсьэлэсенэ игьтибар юнэлту эдэбият тарихыныц Ьэр дэверен, Ьэр юнэлешен характерлаучы сыйфат вазифасын утэде. Билгеле, эхлакый проблематика ж,эмгыять усешенец торле чорларында торлечэ гэудэлэнеш алды, торле ракурста каралды, мораль-этика мэсьэлэлэре узенчэлекле позициялэрдэн торып хэл ителде. Шулай да аларныц Ьэммэсен сайлау алды ситуациясенэ кую аша шэхеснсц рухи кыйбласын, социаль-эхлакый йозен билгелэу омтылышы берлэпперде.
Бугенге кузлектэн карап бэя биргэндэ, совет чоры эдэбияты классик эдэбиятнын, игътибар узэгендэ булгаи эхлакый феноменнан XXI гасыр башы эхлакый тотрыксызлык проблемасына кучеш этабы буларак ацлашыла. Закоичалыклы рэвештэ XX йез татар здоби процессын, аерым эдиплэр ижатын эхлакый яссылыкта гикшсру, бэялэу ИХ1ЫЯЖ.Ы туа. Бу жэЬэттэн татар гормышы Ьэм эдэбияты іарихьшда уїкзн гасырньщ 1950 еллар уртасыннан 1960 еллар ахырына кадэрге, соцрак "Хрущев жепшеклеге" исеме алган чор аеруча игътибарга лаеклы.
Аяусыз сугыш нэтиж,эсендэ тетрэну кичергэн буын, балачак Ьэм яшьлек хыялларыньщ чэлпэрэмэ килуе кун,еллоренэ тирэн жэрэхэт ясавына карамастан, идеаль тормыш коруга романтик ышанычын югалгмый. Л.А.Аннинский узенен "Шестидесятники и мы" (1961) хезмзіендз элеге сыйфатны хаклы рэвештэ "зыян килмэгэн идеалиш" ("неповрежденный идеализм") дип атый1. Деньяга карашньщ элеге тибы 1950-60 еллар эдэби процессыныц ншезендэ ята.
Ип тибар юнэлтелгэн чорда татар сэхнэ эдэбияты Ьом геагр сэнгатендэ исеме аеруча еш яцгыраган, "ж,епшеклек" билгелэрен бар тулылыгында яктырта алган эдиплэрнен берсе - Юные Оминов. Ул -1950 еллар башында эдэбият мэйданына килеп, 30 еллык иждт гомерендэ егермедэн артык пьеса язган Ьэм эсэрлэренец купсанлы театр сэхнэлэре аша уз тамашачысын табуын куру бэхетенэ ирешкэн драмаїург. Язучыныц драма Ьэм комедиялэренэ уртак бер сыйфат хае: ул - югары кешелек кыйммэтлэрен раслау Ьэм Ьэртерле эхлаксызлык куренешлэрен фаш игу. Ю.Эминов кешенен, эчке, рухи сфераларына уіеп керу омтылышы аша яшэешнен, мзніелек эхлакый нигезен ачыклауны максат итеп куя, кеше тормышына актив тээсир ясаучы югары кыйммэтлэргэ игътибар юнэлтэ.
2 Драматургньщ фзлсэфи-эхлакый эзлэнулэре вакытлы матбуїаїта басылган мэкалэлэрдэ чагылыш тапса да, Ю.Омииов иж,аты тулаем монофафик планда ейрэнелмэгэн. Элеге драматургик мирасиы, берботен куренеш буларак, фэнни-аналитик нигездэ тикшергэн, эдэби-сэшагьчэ узенчэлеклэрен бэялэгэн хезмэтнец зарурлыгы, актуальлеге бэхэссез. Беренчедэн, пэр язучынын, иждтын аерым анализлаи, бэялэп, одэбияпа тот кап урынын, узенчэлеген ачыклап чыкмый торып, эдэбият тарихыньщ гомуми картинасын тудыру, усеш тендеициялэрен биліелзу мемкин туї ел. Икенчедэн, бугенге рухи кризис чорында 9ЛЄІЄ иждци мирасны эхлак-этика яссылыгында тикшеру яшэу рэвешебез іурьшда уйланырга мэж,бур итэ, кылган эиыамэллэребезгэ башка кузлектэн карарга этэрэ, югары кешелек вазифабызны ацлап, рухи кыйблабызны жуймыйча яшэргэ чакыру ж,эпэтеннэн эЬэмиятле.
Теманыц ейрэнелу дэрэжэсе. Юные Эминов - 1950 еллар башында эдэбият мэйданына килгэн драматург. 1947 елда языла башлап та, камиллэшкэннэн-камиллэшэ барып, 1961 елда гына денья кургэн беренче зур кулэмле "Тамырлар" сатирик комедияее аньщ ойрэну-тэжрибэ туплау мэктэбе була. Беренче исеме "Яктыдан яктыга" дин аіалган пьеса Язучылар союзы идарэсендэ Таж,и Гыйззэг, Энэс Камал, Риза Ишморат тарафыннан тикшерелеп, уцай бэягэ лаек була. Соцыннан Р.Ишморат элеге пьесаны гажэеп ж,анлы, уткен, тапкыр гел белэн язылган, фикергэ бай эсэр буларак искэ ала1.
Авюрга зур уныш алып килгэн, биш ел буе жентеклэп эшлэнгэн "Язылмаган законнар" драмасы 1955 елда тогэллэнэ. Минзэлэ драма іеагрьі режиссеры Сабир вметбаев тарафыннан сэхнэлэштерелгэн эсэр 1957 елда Мэскэудэ, татар эдэбияты Иэм сэнгате декадасында катнашып, югары бэя ала. Автор ТАССРньщ Югары Совет Президиумыныц Мактау ірамотасьі белэн булэклэнэ. Шул вакыйгадан соц яшь драматург ижаты эдзби тэнкыйть игътибарын узенэ тарта башлый. Тамашадан сон ук Мэскоуцэ яшэуче театр белгече -юнкыйтьче Юрий Фрид, Ю.Эминов эсэрлэре белэн якыннан танышып, вакытлы матбугат биглэрендэ чыгыш ясый1.
Гагар эдэбияты Ьэм сэнгате декадасында катнашкан пьесаларны тикшергэндэ, В.Ф.Пименов та "Язылмаган законнар"га аерым туктала. Лныц чыгышында пьесада чорныц моЬим проблемалары кутэрелуе, тормышчанлык кечле булу билгелэп угелэ. Шул ук вакыпа жанр аныклыгы, образлар системасы, конфликтына менэсэбэтле тэнкыйть сузлэре до эйтелэ". Уз вакытында шактый гына бэхэслэр уяткан "Язылмаган законнар" драмасы 1980 нче еллардан сон, А.Эхмэдуллин, М.Вэлиев, О.Исмэгыйлев, Ь.Мэхмутов Иэм башкалар тарафыннан унай бэялэнэ3.
Халык, тамашачы тарафыннан эсэрлэренец жъшы кабул ителуе, геаїр тэнкыйтьчелэре тарафыннан уцай бэя бирелу Ю.Эминовны яца дэрт Ьэм кунел кутэренкелеге белэн ижат итугэ этэро. Бер-бер артлы бик тэ узенчэлекле эсэрлор - "Гелчэчэк" (1956), "Умырзая чэчэклэре" (1959), "Сатучылар" (1961), "Эти балак" (1964), Телж,оннотнен, жонноіе" (1966), "Ужым бо швы" (1966), "Минем жинаятем" (1968) кебек драма Ьэм комедиялэр денья курэ. Элеге пэм башка пьесалар Татарстанныц Г.Камал исемендэге академия театры, Республика Кучмо (буїcure К.Тинчурин исемендэге драма Ьэм комедия) театры, Элмэт, Миншэ, Башкортстанньщ Салават, Сибай театрлары сэхнэлэрендэ киц катлам тамашачыга тэкъдим ителеп, зур уцыш казана, авторга дан-шеЬрот алып килэ. Гражданнар сугышы чоры геройларын чаїьілдьіріан "Умырзая чэчэклэре" драмасы рус телено тэржемэдэ Яшь тамашачылар театры репертуарына кертелэ.
Олеге спектакльлэрнец сэхнэдо куелу уцаеннан купсанлы рецензия-бэялэмэлэр языла1. Тик бу язмаларда драма Ьэм комедиялэргэ тулы эдэби анализ ясау максаты куздэ тотылмый, геп игьтибар пьесаныц сэхнэлэштерелу, артистлар тарафыннан образ гудыру узенчэлеклэренэ, сэнгатьчэ эшлэнешенэ, театр белгече кузлегеннэн каран боя биругэ юнэлтелэ.
Узешчэн сэнгать коллективлары аеруча уз игкэн "Тикшеру" (1956), "Келэч Хамыйз" (1956), "Саран малы - саранньщ узен ашый" (1958), "Латыйфа" (1958), "Бусагада" (1958), "Тапшьірьілмаїан булоклор" (1958) дин исемлэнгэн бер пзрдэлек пьесаларныц аерым китап булып басылып чыгу уцаеннан язылган мэкалэ авторлары Юные Эминовныц заман билгелэренэ аеруча сизгер драматург булуын ассызыклыйлар".
Вакытлы матбугат басмаларында язучынын, аерым осэрлзре анализланган мэкалэлэр еш басылып торса да, драматургныц тормыш Ьэм иждт юлын бербетен куренеш буларак кузаллау мемкинлеге биргэн бэяломэлор, нигездэ, авторньщ вафатыннан сон гына донья кура\ Дорес, 1971 елда "Казан утлары" журналында басьіліан "Ак нур белэн..." исемле макалэсендэ А.Гыйлэжев тарафыннан язучыны бетен бер шэхес, аныц пэр яна адымын элгэреге адымнарыньщ законлы дэвамы итеп карау омтылышы ясала4. Соцрак Ь.Мэхмутов га Ю.бминовныц талантлы драматург булуын искэртеп, тормыш юлы пэм эсэрлэре турында кыскача мэгълумат бирэ, нинди генэ материалга алынуына, нинди генэ жанрда ижат ителуенэ карамастан, беренче карашка гади генэ тоелган пьесаларда тирэн эчтэлек ятуын билгелэп утэ, сэхнэ сэнгатебезнец алга китешендэ элеге драма пэм комедиялэрнец зур роль уйнаганлыгын ассызыклый1.
Ул язучыныц жир кешесен, гади кеше образларын сурэглэу аша іаделлекне, сафлыкны, матурлыкны, батырлыкны пропагандалау осталыгын югары бэяли. Яшь авторларньщ талэпчэн Ьэм кайіьіріучан остазы, драмаїургиябезнен тутыкмас ж эрлэренэ эверелгэн гажоеп жанлы, уткен, тапкыр тел белэн язылган, фикергэ бай эсэрлэрнец авгор булуына басым ясап, татар эдэбиятында уз темасын, уз тавышын тапкан эдипне А.Гыйлэжев "халык кучеленэ тешуче ак нуріа" гицлэсэ2, Р.Вэлиуллин "кучеллэрдэ сакланучы балкыш" дин атый3. Т.Мицнуллин Ю.Эминовньщ бетен ижаты кеше куцеле серлэрен ачуга баїьішланган булуын ассызыклый4. " Китди Ьэм моцсу комедия, жыйнак пэм кырыс драма остасы, сэхнэне бик яхшы ейрэнгэн язучы, яулан алганнары белэн генэ Иич канэгатьлэнмэгэн, сэнгатьтэ ян,а юллар эзлэуче эдип" - Юные Эминовка куренекле тзнкьійіьче, драмаїургия белгече А.Эхмэдуллинныц биргэн бэясе шундый5.
Остазы, танылган драматург Р.Ишморат, Ю.Эминовньщ ижагын юіарьі бэялэп, эдипне зур ихтирам белэн "табигате белэн бик тыйнак, сабыр, саф намуслы, ижатында тынгысыз, уз эшенэ зур жаваплылык белэн карый торган калэмдэш дустыбыз", "сэлэтле, житез калэмле, ущан драматург" дип атый6. Эдэбият мэйданында куренекле урын билэгэн олпат шэхесебез Нэкый Исэнбэт тэ узе шул чор драматургиясенэ килгэн яшьлэрнец иц ышанычлысы дип санаган Ю.Эминовка хэер-фатихасын бирэ, эсэрлэре теленец "халык ацында мецэр ел дзвамында чарланган бик уткен тел" булуын билгелэп уто . Укучысы Мансур Вэли-Баржылы остазыныц олы эдип Ьэм си л ер Жанлы, бик ярдэмчел, кешелекле шэхес булуын эйтэ Ьэм аныц пьесаларына салынган тормыш кеченец Иаман да тылсымлы бер чишмз сыман бэреп торуын ассызыклый2.
Шулай да кун еллар татар театры репертуарында лаеклы урын билзізн, укучы ихтирамын казанган эсэрлэргэ соцгы слларда игътибар кимуе сизелз. Г.Ахунов "улемсез данга лаеклы Салагыш сгете"нец ижатына театрларыбызныц морэжэгать итмэвен "акылга сыймаслык гамьсезлек" дип атый3. Бэхеткэ карты, Ю.Эминовньщ купкырлы ижат мирасын кабат тергезу Ьэм уз укучыларына житкерудо академик "Мирас" журналы мактаулы эш башлап жибэрде, М.Сэхапов драматург тудыргаи эсэрлэрнец сэхнэ эдэбиятыныц шиын фондын тэшкил итуен ассызыклады4.
Буї єні е кендэ драматургныц ижат узенчэлеклэрен вйрэну актуаль бурычларньщ берсе булып тора. Элеге фэнни хезмэт менэ шул мвИим мзсьзлэне хэл иту телэге белэн башкарылды.
Диссертациянец максаты булып, Юные вминов драмаїургиясендз зхлак-этика концепциясенец закончалыкларыи билгелэу, узенчэлеклэрен ачу тора. Язучыныц ижат эволюцияеен іикшеру драматургныц суз сэнгатендэ тоткан урынын ачыкларга момкинлек бирэ. Максатка ирешу ечен, тубэндэге бурычлар куелды:
- Ю.Оминов ижатында эхлакый-фэлеэфи эзлзнулэрнец эчтэлеген биліелзучетоп проблемаларны анализлау;
- язучыныц зсэрлэрдэ эхлакый проблематиканы художестволы чагылдыру ысулларын тикшеру;
- эдипнец ижат эволюциясен курсэту аша идея-эстетик карашларын ачыклау;
- драматург ижатыныц чорларга буленешен пэм аларньщ узенчэлеклэрен билгелэу;
- авторныц деньяга карашын шэхес Иэм заман, эхлак-этика концепциялэреннэн чыгып бэялэу;
- эдипнен, пьесаларын жанр узенчэлеклэрен исэпкэ алып тикшеру;
- эсэрлэрдэ шэхес пэм жэмгыять эхлагы, герой харакіерьі улэрешлэре динамикасын кузэту пэм бэялэу;
Ю.Эминовньщ татар эдэбиятына алып килгэп яцалыгын ачыклау, драматург тарафыннан кутэрелгэн проблемаларныц актуальлеген курезіу.
Хезмэтнец методологик нигезен эдэбият фэненец чагыштырма-типологик анализ, структуралы Ьэм системалы тикшеру мегодлары, тарихилык принцибы тэшкил итэ.
Куелган проблемаларны, буріпчларньї хэл иту очен В.Г.Белинский, М.М.Бахтин, М.Б.Храпченко, В.А.Сахновский-Панкеев, В.Е.Хализев, В.Л.Караганов, Н.М.Федь, В.В.Фролова, Л.Я.Гинзбург, А.Г.Эхмэдуллин, Н.З.Ханзафаров, Ф.М.Хатипов, Д.Ф.ЗаЬидуллина, О.М.Закирж;анов, Э.И.Исмэгыйлев пэм башка эдэбияг белгечлэренец гыйльми хезмэтлэренэ таянып эш ителде.
Аристотель, И.Кант, В.Г.Ф.Гегель, Д.Дидро, А.И.Герцен пэм башка фикер иялэреиец философия Ьэм этика фэннэре буенча шэхес Ьэм ж,эмгыять эхлагы усеше турындагы гомумтеоретик пэм конкрет-тарихи характердагы хезмэтлэре шулай ук диссертациягэ нигез булып гора.
Тикшерену объекты итеп Ю.Эминовньщ драма эсэрлэре, мэкалэлэре, газета-журналлардагы чыгышлары алынды.
Диссергациянсц фэнни яналыгы. Хезмэттэ Ю.Эминов драмагургиясендэ эхлак-этика концепциясе беренче тапкыр системалы Ьэм комплекслы тикшерелде. Драматургньщ сэхнэ эсэрлэре, жанр узенчэлеклэрен исэпкэ алган хэлдэ, эхлак проблемасы аспект ында ейрэнелде. Ю.Эминовныц драмаларын Ьэм комедиялэрен анализлау авторныц иж,ат эволюциясен яктыртырга, келу иринципларын ачыкларга, язучыныц шэхес Ьэм заман концепциясен чагылдырырга момкинлек тудырды.
Хезмэтнец теоретик пэм гамэли эпэмияте. Диссертация маїериальїн югары уку йортларыныц татар филологиясе булеклэре Ьэм педагогик колледжлар студентлары, мэктэи-гимназиялэрнец татар эдэбияты укытучылары ечен кулланма рэвешендэ тэкъдим итэргэ мемкин. Гамэли яктан бу фэнни хезмэт XX йезнец 50-70 нче елларындагы татар эдэби ироцессын тулы кузалларга, милли драматургияиец усеш тенденциялэрен ачыкларга, театр сэнгате узенчэлеклэрен ацларга ярдэм итэ.
Апробация. Тикшерену материалы буенча диссертант тарафыннан ТДГІІУда уткэрелгэн фэнни-гамэли конференциялэрдэ (2002-2006), АДПУда уздырылган Бетенрэсэй іюрколоіик конференциядэ (2006), КДУныц Яшел Узэндэге филиалында " Габигый Ьэм гуманитар фэннэрнец акгуаль проблемалары" дип исемлэшэн фэнни конференциядэ (2006), КДУда Т.А.Геллер истэлегенэ багышланган "XXI гасырда эдэбият белеме Ьэм эстетика" дип аталган IV Республикакулэм фэнни-гамэли конференциядэ (2007), Ф.Омирхан исемендэге Республикакулэм фэнни-гамэли конференциядэ (2007) докладлар укылды. Диссертация темасы, проблематикасы буенча журналларда Ьэм фэнни ж,ыентыкларда 8 мэкалэ бастырылды.
Диссертациянец структурасы. Фэнни хезмэт кереш, дурт булек, йомгак Ьэм библиографиядэн тора.
