Содержание к диссертации
КЕРЕШ 4 БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. РОМАН ЬЭМ ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫ («ТЕЛЭНЧЕ КЫЗЫ» РОМАНЫ) 13
1. Татар романы тарихыннан 13
2."Телэнче кызы"романыныц проблематикасы 30
3. Романньщ тел-стиль узенчелеклере 83
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. РОМАН ЬЭМ ШЭХЕСНЕ ТЭРБИЯЛЭУ 99
1. "Тормышмы бу?" романында романтик хыял белен чынбарлык конфликты 99
2."Мулла бабай" романында герой месьэлесене янача караш 140
ЙОМГАК 169
БИБЛИОГРАФИЯ 174
КЕРЕШ 4 БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. РОМАН ЬЭМ ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫ («ТЕЛЭНЧЕ КЫЗЫ» РОМАНЫ) 13
1. Татар романы тарихыннан 13
2."Телэнче кызы"романыныц проблематикасы 30
3. Романньщ тел-стиль узенчелеклере 83
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. РОМАН ЬЭМ ШЭХЕСНЕ ТЭРБИЯЛЭУ 99
1. "Тормышмы бу?" романында романтик хыял белен чынбарлык конфликты 99
2."Мулла бабай" романында герой месьэлесене янача караш 140
ЙОМГАК 169
БИБЛИОГРАФИЯ 174
Введение к работе
XIX гасыр урталарыннан илдв барган мегьлум ижтимагый-икътисади узгерешлер йогынтысында татарлар арасында милли уяну хэрэкэте кечэеп китэ. Нетижеде миллет яшэеше Ьем язмышы мэсьэлэлэренэ игътибар арта. Иске алынган хэрекетне эйдэп баручылар (башта алар "жедитчелер" буларак билгеле булсалар, сонрак "мэгърифэтчелэр" исемен алганнар), татарларньщ миллэт буларак бик авыр хелде калуларын куреп, бу хэлдэн чыгунын ин мепим чаралары итеп рухи-эхлакый характердагы факторларны саныйлар. Алар бигрэк те ац-белемгэ, мэгърифэткэ емет баглыйлар. Шулар ярдэменде миллетнец фикерлеу пем яшэу рэвешен яцарту мэсьелесе кен тертибене куела. Мондый янарыш киц планда Шэрекътен Гаребке борылу тесен ала. Э инде милли яцарышны теэмин итуче теп чаралар ревешенде мегариф пем едэбият карала. Боларньщ перкайсын европалаштыру юнелешенде эш башлана. Аерым алганда, едебиятта европалашу омтылышы едеби херекетте проза белен драматургиянен Ycen китуене булыша.
XIX гасыр ахырыннан едебият елкесенде шушы херэкэтне эйдэп баручыларныц берсе Гаяз Исхакый була. Милли яшэешне, аньщ актуаль мэсьелелерен конкретрак пем укучы-тамашачыларга теэсирлерек итеп яктыртуда проза белен драматургиянен мемкинлеклере кубрек булуын яхшы ацлап, ул едеби ижатын нэкъ мене шушы елкелерде алып бара. Э инде миллэт яшэеше Ьэм язмышы кебек масштаблы Ьэм катлаулы мэсьэлэлэрне тулырак, колачлабрак яктыртырга алынганда, мэгърифэтчелэр традициясен дэвам итеп, эпик форма — романга мережегать ите.
Бу жанрньщ мемкинлеклере фен тарафыннан да куптен танылды. В.Г.Белинский, меселен, романда, бер яктан, "жемгыять узен кезгедэй куре пэм аньщ аркылы узе белен таныша, уз-узенне ацлау кебек бик кирэкле эш башкара"1, икенче яктан, "талант узен чиксез ирекле итеп сизе"2, - дип язды. Г.Ибрапимов та романньщ асылын, бер яктан, ул "телэсэ нинди гене булса да, узенец тэмамы вэ бетен торышы белен аерым, билгеле Ьем бетен мегънэне курсэтерге тиеш"3 дип билгелесэ, икенче яктан, бу жанрнын тагын бер хасияте аньщ "хеятны киц алуы, вакыйганы жеюе, капарманнарныц узен гене курсетмиче, аньщ булган, катнашкан урыннарын бетен тире-ягы белен ала баруы, мендерижеде, урынына карап, еслуп куллануы, уцай туры килгенде лирика матделеренец де кереп китуедер"4, - дип беяли.
Романньщ шундый мемкинлеклереннен файдаланып, Г.Исхакый бу жанрда ижат иткен есерлеренде миллет яшееше белен язмышыньщ меЬим месьелелерен яктырта. Элеге жанрга карата борынгыдан киле торган классик талеплерне кузде тотып, едип аерым кешенец шехси яшееше Ьем язмышы аша гомуммилли характердагы месьелелерне анализлый Ьем беяли. Шул ук вакытта бу жанрны узлештеруде пем беялеуде билгеле бер эволюция де кичере. Моны автор узе "роман" дип атаган пем беренче есэрлереннэн булган "Бай угълы" белен соцрак язылган "Тормышмы бу?", "Мулла бабай", "Теленче кызы" романнарын чагыштырып Караганда ачыграк курерге мемкин.
Гомумен алганда, Г.Исхакый роман жанрында шактый бай тежрибе туплый, Ьем аньщ бу тежрибесен ейрену хезерге кенде зур фенни-теоретик эпемиятке ия. Эдипнен бу елкедэге ижаты киц планда татар едебиятыныц жанрлар системасын, конкрет алганда, милли роман тарихын Ьем теориясен ейрену ечен кыйммэтле материал бирэ. Жанрлар системасын, бигрэк те бу системада ейдеп баручы булган роман жанрын ейрэну исэ гомумэн эдобиятны фэнни-теоретик планда тикшеру ечен бик меЬйм. Эдипнец романчыл ижатын ейренунец актуальлеге кин планда шушы хел белен бэйлэнгэн.
Теманыц ейрэнелу торышы. Билгеле булганча, совет деверендэ онытылуга дучар ителеп торганнан сон, узган гасырнын туксанынчы елларыннан Гаяз Исхакый мирасын барлау, бастырып чыгару Ием фэнни ойрвну буенча кин эш жэелдерелде. Элеге эш тврле юнэлештэ алып барылды Ьэм ул еле де девам иттереле. Бу елкеде башлап Гаяз Исхакый эшченлеген Ьем мирасын тулырак кузаллау максатында шушы юнелеште эш итуге басым ясалды. Фенни елкеге конкретрак килсек, едипнен куптерле эшченлеге Ьем мирасын ейренуге багышланган конференциялер уткерелде, берниче кандидатлык диссертациясе Ием беренче докторлык диссертациясе якланды (М.Я . Сэхапов), купсанлы мекалэлер денья курде . Мондый эшлер белен берреттен, керешче едип эшченлеген колачлабрак яктырткан монографик характердагы кулемле фенни хезметлер де пэйда булды. Алар исебене Ф.Мусинньщ "Гаяз Исхакый. Тормыш юлы Ием эшченлеге" (1998) пем "Гаяз Исхакыйнын революцияге кадерге ижаты" (1999), Э.Сехаповнын "Гаяз Исхакый ижаты" (1997), "Вестник возрождения" (2001), Х.Миннегуловныц "Исхакый мепажирлекте" (1999) кебек хезметлерне кертерге мемкин.
Гаяз Исхакый ижатын ейренуге багышланган Яруллина Р. Идейно-эстетическое своеобразие творчества Г.Исхаки (1897. - 1906.): Анторсф. дисс.... канд. фил. наук. - Казань, 1998. - 22 с; Шагбанова X. Становление творчества Гаяза Исхаки (1897-1910 гг.): Автореф. дис. ... канд. филол. наук . - Казань, 1998.- 22 с; Каримова А. Идейно-эстетическая эволюция проблемы феминизма в творчестве Гаяза Исхаки: Автореф. дис. ... каші, филол. наук . - Казань, 1998. - 22 с.;Самитова С. Идейно-эстетическая эволюция творчества Гаяза Исхаки (1914-1917): Автореф. дис. ... канд. филол. паук . - Казань, 2002. - 20 е.; Харрасова Р. Ранняя проза Гаяза Исхаки в контексте литературных взаимосвязей (1895-1905): Автореф. дис.... канд. филол. наук . - Казань, 2002. - 24 с; Сахапов М. Творчество Гаяза Исхаки и татарская литература XX века: Автореф. дис. ... д-ра. филол. паук . -Казань, 1998.-60 с. конференциялардэн эдипнец 120 еллыгына багышлап "Гаяз Исхакый Ьэм татар деньясы" исемендэ халыкара кулэмендэ уткэрелгэне (1998) куп проблемалы булуы белен аерылып тора. Анын материаллары аерым китап булып басылып та чыкты1.
Эдипкэ багышланган купсанлы Ьэм терле характердагы басмалардан анын эшчэнлеген Ьэм мирасын монографик планда яктыртырга алынганнары аеруча игътибарны желеп итэ. Алар Гаяз Исхакыйнын тормышы Ьэм эшчэнлеге турында кубрэк мэгълумат бирулэре Ьэм терле-терле мэсьэлэлэр кутэрулэре белэн аерылып торалар. Мондый монографик хезмэтлэрнец беренчесе рэвешендэ Ф.М. Мусиннын "Гаяз Исхакый. Тормышы Ьэм эшчэнлеге" дигэн монографиясен карарга мемкин2. Элеге хезмэт керэшче эдипнен биографиясен, купкырлы ижтимагый-сэяси эшчэнлеген Ьэм ижади мирасын бербетен итеп ейрэнуе, боларнын барысын билгеле бер процесс рэвешендэ кузаллавы белэн дэ игътибарны жэлеп итэ. Бу хезмэтнен тагын бер узенчэлеген эйтеп утэргэ кирэк: анда шулай ук башлап диярлек Г.Исхакыйнын меИажирлектеге купкырлы эшчэнлеге яктыртыла. Эш шунда: баштарак инкыйлабка кадэрге Исхакыйны ейрэнугэ кубрэк игътибар бирелде, э анын мепажирлек дэвере исэ кулэгэдэрэк калдырылды. Шундый шартларда Ф.Мусин миллэтпэрвэр эдипнен чит иллэрдэге яшэешен байтак дэрэжэдэ узе тапкан материалларга нигезлэнеп яктырта Иэм бу хакта шактый бай мэгълумат бирэ. Аерым алганда, хезмэттэ Г.Исхакыйнын меИажирлектэге ижтимагый-сэяси эшчэнлегенец иц мепим сэхифэлэреннэн берсе — Ерак Квнчыгыш иллэрендэ яшэгэн миллэттэшлэрен берлэштеру ечен кэрэшенэ караган материаллар беренче мэртэбэ фэнни эйлэнешкэ кертелэ.
Х.Й.Мицнегуловныц "Исхакый меііажирлекте" дигэн хезмэтендэ исе эдипнец чит иллэрдеге эдэби ижаты аерым эсэрлэргэ анализ биру рэвешендэ игътибар узэгенэ куеп яктыртыла1. Бу хезмэт то язучыныц элеге чор ижаты турында шактый бай мэгълумат бируе белэн аерылып тора.
Э.Ж .Сэхаповныц "Исхакый пэм XX гасыр татар эдэбияты"дигэн монографиясендэ инде эдип ижатын узган йезьеллыктагы эдэбиятыбыз белэн бэйлэнештэ карауга басым ясала2. Хезмэттэ бигрэк тэ Исхакыйньщ милли идеолог булуын, анын идеялэренец эдэбиятыбызда буыннан-буынга кучеп килеп, хэзерге кэндэ дэ яшэулэрен ачуга дикъкать ителэ.
Исхакый феноменын, аньщ ижтимагый-мэдэни эпэмиятен кип колачлап, монографик планда яктырту белэн бергэ, хэзерге эдэбият белемендэ бу тарихи-эдэби куренешне проблемалы рэвештэ, ягъни аерым мэИим фэнни мэсьэлэлэр яссылыгында ойрэнугэ игътибар арта. Бу хэл, аерым алганда, сонгы вакытта якланган кайбер кандидатлык диссертациялэрендэ кузэтелэ башлады. Мондый омтылыш эдип ижатын фэнни конкретрак пэм тэфсиллэбрэк анализлауга пэм бэялэугэ юл ача.
Тэкъдим ителэ торган диссертация дэ шушы тэрдэге фэнни тикшеренугэ карый. Ул моца кадэр безнец фэндэ эле махсус эйрэнелмэгэн мэсьэлэгэ — Гаяз Исхакыйньщ романистикасына багышлана. Бу мэсьэлэне эйрэнунец актуальлеге, икенче яктан, шушы хэл белэн бэйлэнгэн.
Мэгълум ки, дэнья эдэбиятыныц эйдэп баручы, "генераль" жанры булуы сэбэпле, роман мэсьэлэсе куптэннэн фэннец дэ игътибарын жэлеп итеп килэ. Узган гасырныц 60 нчы елларыннан совет эдэбиятларында кузэтелгэн яцарыш хэрэкэте йогынтысында тагын да активлашуы пэм сыйфат узгэрешлэре дэ кичеруе аркасында, аца ул вакытта дикъкать аеруча кечэйгон иде. Ченки ул елларда гомум эдэби процесста элеге жанрга уте 3УР хетта текъдири эпемиятле роль йекленде, роман язмышы белен реализм язмышы, ягъни бетен едебият язмышы узара тыгыз бейлэнештэ карала башлаган иде. Нэтижедэ, роман жанрын ейрэнугэ багышланган бай фенни едебият хасил булды. Анда элеге мэсьэлэ терле аспектларда карала. Бер ише хезмэтлэрдэ гомумэн денья эдэбиятында роман жанры формалашу месьелелере яктыртыла1, икенчелерендэ ул вакыттагы купмиллетле совет романыныц гомум сыйфатлары Ьем усеш тенденциялэре ачыклана2, еченчелерендэ рус романы тарихы тикшерелэ3, дуртенчелэрендэ аерым милли едэбиятларда, бигрек те терки едэбиятларда элеге эпик форманьщ формалашу Ьэм усу узенчэлеклэре ачыла4.
Табигый, роман мэсьэлэсе татар эдэбиятчыларыныц да игътибарын желеп ите. Элбетте, алар кубрек татар романы белен кызыксыналар. Милли романныц ничек формалашуы, тарихы пэм хезерге хеле, аерым алганда, Х.Хейри, Ф.Хатипов, Ф.Мусин, Ф.Бэширов, Х.Эшрэфжанов кебек эдабиятчыларнык хезмэтлэрендэ яктыртылды1. Берук вакытта алар бу жанр теориясе белен дэ кызыксыналар Ьэм романга билгелэмэ биргэндэ мона кадэр фонде эйтелгэннэргэ таяналар. Шуларга нигезлэнеп, Ф.Хатипов, мэсэлэн, «...роман кин планлы девамлы хэрэкэтне, куптерле ижтимагый-шэхси бейленешлерне, масштаблы характерларны чэчмэ рэвештэ хикеялеуче, катлаулы композицияле, куп бизекле, зур кулемле жанр була икон», диген нетижэ ясый2. Роман теориясен кии планда яктырту бу хезмэт максатына кермэгенлектен, без биреде элеге жанрга шушы гомумилэштерелгэн билгелэмэне китеру белэн чиклэнэбез.
Гомумэн алганда исэ, роман мэсьэлэсе куптеннен эдэбият фэненен игътибар узэгенде тора Ьэм бу хэл аньщ Г.Исхакый ижатында торышын ейренунец дэ епемиятен арттыра.
Тикшеренунен, максаты Ьэм бурычлары. Элеге тикшеренунен теп максаты Г.Исхакыиньщ романчыл ижатын ейрену аша едипнец XX йез татар романы усешене керткен елешен ачыклаудан гыйберет. Г.Исхакый ижатында едебиятнын «генераль» жанры булган романны тикшеренунен объектлары булган «Теленче кызы», «Тормышмы бу?», «Мулла бабай» романнарын анализлау барышында куелган максатка ярашлы ревештэ, тубэндэге бурычларны хэл итэргэ кирэк булды:
Татар романыньщ Г.Исхакыйга кадэрге усеш тарихына кыскача кузэту ясау;
Г.Исхакый романнарыныч проблематикасын Ьэм жанр табигатен ачыклау;
— роман жанрында эдипнен ижат ысулы Ьэм стиленен чагылышын билгелэу;
татар роман жанры тарихында Г.Исхакыйньщ ролен Ьэм урынын аныклау.
Диссертациянец методологик Ьэм теоретик нигезен донья, рус Ьэм татар романы тарихын Ьэм теориясен ойронугэ караган хезмэтлэр, аерым алганда, гомумэн, эдобиятта жанр Ьэм стиль мэсьэлэлэрен яктырткан тикшеренулэр1, жэмгыятьнец усеше турындагы тэгълимат, эдэби мирасны ойрэнудоге объективлык Ьэм тарихилык принцибы тэшкил итэ. Эш барышында тарихи- чагыштырма, системалы-психологик ысуллар файдаланылды. Куелган проблемалар кысасында конкрет мэьэлэлэрне хэл иткэндэ, без рус галимнэреннэн В.В.Кожинов, М.М.Кузнецов, С.М.Петров, В.Д.Днепров, Ю.А.Андреев, татар эдэбиятчыларыннан Ж .Вэлиди, Х.Хэйри, И.Нуруллин, Ф.Хатипов, Р.Ганиева, Ф.Мусин, Х.Миннегулов, М.Сэхапов, Ю.Нигъматуллина, Ф.Бэширов, Д.Загидуллина, Х.Эшрэфжэнов h.6. хезмэтлэренэ таяндык. Фэнни анализлауда чагыштырма-тарихи, системалы-психологик методлардан файдаланылды.
Тикшеренунец материаллары Ьэм чыганаклары. Фэнни тикшерену ечен язучыньщ «Телэнче кызы», «Тормышмы бу?» Ьэм «Мулла бабай» романнары алынды. Г.Исхакый ижатын чагыштырма планда ейрэну ечен М.Акъегет, З.Бигиев, Р.Фэхретдинов, Ф.Эмирхан, Г.ИбраЬимов эсэрлэре файдаланылды.
Хезмэтнец фэнни яцалыгы. Диссертация Г.Исхакый романнарыньщ жанр табигатен Ьэм узенчэлеклэрен тикшеругэ багышланган беренче хезмэт булудан тыш, татар романы тарихыныц узенчэлекле Ьэм кии эИэмиятле сэхифэсен дэ ачыклый. Г.Исхакыйньщ татар романы усешенэ керткэн елешен ачыклау да диссертациянец фэнни яцалыгын билгели.
Хезмэтнец фэнни-гамэли кыйммэте Г.Исхакый ижатыныц мепим аспектын ачу белэн генэ тугел, бэлки кинрэк планда хэзерге вакытта татар эдэбият белеменец иц актуаль бурычларыннан берсенэ эверелгэн XX йез башы татар эдэбияты усешенец эЬэмиятле куренешлэрен Ьэм тенденциялэрен яктырту белэн дэ бэйлэнгэн. Нэтижэдэ, диссертация материалларын татар эдэбияты тарихын янартып язуда, урта мэктэптэ пэм югары уку йортларында эдэбият тарихын укытуда файдаланылырга мемкин. Диссертацияне апробациялеу. Хезмэтнец аерым положениелэре Ьэм нэтижэлэре диссертантныц 1992-2003 елларда уткэрелгэн яшь галимнэр Ьэм укытучылар конференциялэрендэ (Алабуга Ьэм Казан); «Гаяз Исха-кый Ьэм татар деньясы» Г.Исхакыйнын тууына 115 ел тулуга багышланган халыкара фэнни пэм фэнни-гамэли конференциялэрендэ (Казан Ьэм Алабуга, 1992), «Эдэбиятны ойрэнудэ Ьэм укытуда иннова-цион процесс» вузара фэнни конференциядэ (Бэре, 1997); «ХХ-ХХ1 га-сыр чигендэ мэгариф, тел Ьэм сэнгать» халыкара фэнни-гамэли конференциядэ (Уфа, 1998); «Филология фэннэрен эйрэну Ьэм укыту мэсьэлэлэре» бетенроссия фэнни-гамэли конференциядэ (Стэрлетамак, 1999); «Россия Ьэм Татарстан халыклары: янарыш Ьэм усеш» халыкара фэнни-гамэли конференциядэ (Элмэт, 2000); «Терки Ьэм фин-угор филологиясенен актуаль мэсьэлэлэре: теория пэм эйрэну тэжрибэсе» бетенроссия фэнни-гамэли конференциядэ (Алабуга, 2002); «Татар теле Ьэм эдэбиятынын актуаль мэсьэлэлэре» III Региональ фэнни-гамэли конференциядэ (Стэрлетамак, 2003) чагылыш тапты. Моннан тыш фэнни жыентыкларда Ьэм журналларда диссертация темасы буенча авторныц уннан артык мэкалэсе денья курде.
Диссертациянец структурасы алда куелган максатка нигезлэнеп билгелэнде. Хезмэт керештэн, тематик яктан аерымланган ике булектэн, йомгактан пэм библиографиядэн гыйбарэт.
Диссертациянец темасы Г.Ибрапимов исемендэге Тел, эдэбият hoM сэнгать институтыныц Гыйльми советы тарафыннан расланды.
