Содержание к диссертации
Мукаддима 3
Боби 1. Замина ва омилхои пайдоиши публитсистикаи точик 13
Фасли 1. Хдракати маорифпарварй, чадидия ва пайдоиши матбуоти даврй ва публитсистика 13
Фасли 2. Шароитхои таърихии таъсис, ташаккул ва сабабхои баста шудани рузномаи «Бухорои шариф» 45
Боби 2. Фаъолияти публитсистии М. Ц. Юсуфзода 67
Фасли 1. Шаммае аз рузгор ва фаъолияти энодии М. Ч- Юсуфзода 67
Фасли 2. Мирзо Чалол Юсуфзода дар «Бухорои шариф» 95
Хулоса 148
Фехристи адабиёти илмию назарй ва манобеъ 156
Введение к работе
Таърихи пайдоиш ва ташаккули аввалин рузномаи точикии Осиёи Марказй «Бухорои Шариф» (1912-1913) ва чою макоми он дар инкишофи публисистикаи миллй то имруз дар алохдцагй, ба таври мукаммал ва чунон ки дар ин мавридхо мегуянд, аз нигохл монографй, омухта нашудааст. Дар контексти дигар масъалахои мубраму мухимми адабиёти ибтидои асри XX, аз чумла, муаммох.ои зиёди он дар иртибот ба маорифпарвари ва харакати чадидия1, афкори ичтимоию сиёсй ва фалсафии халки точик дар ин мархдлаи сарнавиштсоз2,
табиати тимоиву сиёсии ин харакат, яъне ислохотхохй3, дар макола ва рисолахои давраи советй ва хоса дар мархилаи ба истиклолияти вокей расидани собик; чумхурихои шуравй маълумоти муайян ва ахборе оид ба «Бухорои шариф» ва ноширони он, мак,оми ин чарида дар харакати маорифпарварй ва ислохотхохй ибтидои асри XX дар Осиёи Марказй дода мешавад. Дар ин силсила тадклкоти олимони тотор дойр ба масъалахои чадидия ва худшиносй, хосатан Я.Г.Абдуллин, Д.М.Имхоков, Р.Мухамметшин низ шоистаи тазаккур аст4. Аммо ба истиснои маълумот ва тавзехоти муфассал дар «Таърихи инкилоби Бухоро» (дар нашри узбекии соли 1986 бо номи «Материалхо дойр ба таърихи инкилоби Бухоро»)-и устод Садриддин Айнй (дар тарчума ба точикй танхо соли 1987 нашр туда баромад) дар ин хусус на дар Точикистон ва на дар Узбекистан, ки маросбари асосии ин харакат махсуб мешаванд, то охири солхои 80-уми карни гузашта мушаххасан тадкикоте дойр нагардидааст)5. Омузиши ин масъала ва аз чумла макоми «Бухорои Шариф» дар харакати инкдлобии ибтидои асри XX бо вусъати худшиносии миллй ва кушишхои муайян кардани таърихи таваллуди матбуоти тоникй то чое чон гирифта бошад хам, он ба дарачаи тадкдкоти мустаклли илмй нарасид.
Чун идома ва таквияти батааннии навиштахои устод Айнй дар «Таърихи инкилоби Бухоро» маколахои В.Самадро махсус номбар кардан лозим аст, ки таи солхои 1986-1990 (Маколаи аввал бо хамкдламии олимй озар А.Мирахмадов) навишта ва чоп гардидаанд6.
Дар иртибот ба тадкики масьалахои чадидия ва дар таркиби он - бо «Бухорои шариф» мизи мудаввари мачаллаи «Садои Шарк»-ро, ки соли 1989 созмон дода шуда буд, низ кдйд кардан бамаврид аст7.
Гуфтугуи мушаххасе, ки х.оло аз «Бухорои шариф» ва фаъолияти эчодии мухаррири он Мирзо Ч,алол Юсуфзода бори аввал дар адабиётшиносии точик мавриди тадкики монографй карор мегирад, бешубха, аз маълумоти мутазаккираи Айнй ибтидо мегирад ва дар мархилаи нав бошад бо мулохдза ва натичагирихои Вали Самад дар тадкдкоти мутазаккира иртиботи кави дорад. Хусусан маколахои устод В. Самад бо номхои «Тафсири як ишораи Айнй» (бо хамкаламии А. Мирахмадов) ва «Адиби озарй - богбони «нихоли» тамаддуни точик», ки дар он махсус аз рузгор ва эчодиёти Мирзо Ч,алол Юсуфзода муфассал ва пурмухтаво сухбат карда мешавад, нишон доданд, ки сари масьалахои чой ва макоми «Бухорои шариф» дар ташаккули матбуот ва публисистикаи тоник, насри мустанад умуман амик. андеша бояд кард ва сарфи назар кардан аз он тахрифи вокеияти таърихии мухдмтарин мархдлаи худшиносии миллй хохад буд. Баръакс кушишх.ои хамин Вали Самад ва тадклкрту маколах,ои публисистие, ки ибтидо аз охири солхои 80-ум то имруз руи кор омадаанд8, нишон доданд, ки таваччухи махсуси илмй ба «Бухорои шариф» бешубха зарур аст. Тадкикрти монографии НТаффоров дар мавриди омузиши фаъолияти маданию маърифатии чадидон дар аморати Бухоро9, ки ба он дар бораи «Бухорои шариф» бобе шомил карда шудааст, низ ба субут овард, ки баррасии ин масъала ба кушодани гирехд бисер муаммохои адабиёту фархднги ибтидои асри XX мусоидат хохдд кард. Кушиши мо дар ин рисола пеш аз хдма бо такозои хдмин зарурат пеш омадааст.
Ба истиснои ин ки макрму мавкеи «Бухорои шариф» дар тавлиду ташаккули матбуоти точикй ва насри мустанад дар адабиёти навини точикй сахми сардабир ва пурмах,султарин муаллифи он М.Ц.Юсуфзода дар пайдоиш ва равнаки минбаъдаи публисистика ва журналистикаи миллй бори аввал дар ин рисола тадкик мешавад, боз чанд зарурате хдст, ки ин масъала хдмачониба омухта шавад.
Яке аз онх,о баркарор кардани адолати таърихй дар атрофи матбуоти точикии ибтидои асри XX дар Осиёи Марказй мебошад ва он аз чумла ба «Бухорои шариф» низ бевосита дахл дорад. Гап дар ин аст, ки таърихи матбуоти даврии Осиёи Миёна дар ибтидои садаи охири хазораи дуюми милод дар тадкикотхои бисёри олимони мамолики Осиёи Марказй, аз чумла Узбекистон, Точикистон, Туркманистон ва Киргизистон мавриди баррасихои калону хурд карор гирифтааст ва басо мулохизахои чолибе низ дар онхо баён гардидаанд. Дар ин миён таи солхои 80-90 садаи собика рисолахое низ руи кор омадаанд, ки ба алфати китобхои дарсй ва воситаи таълим хизмат мекунанд. Мутаассифона, бархе аз ин тадкикрт ва таълифот аз тасвири объективонаи хакикдти таърихй орианд масалан, китоби муаррихони узбек Т.Э.Эрназаров ва А.И.Акбаров «История печати Туркестана» (1870 - 1925)10, ки чун воситаи таълим барои донишкадахо ва шуъбахои журналистикаи донишгоххо чоп гардидааст, аз чумлаи чунин тадкикотхо махсуб мешавад.
Дар асари аслан мукаммал ва пурмухтавое, ки дар он хама навъу намуди матбуоти озоду ошкорой ва гайрилегалй, хизбй ва гайрихизбй, реали ва гайриреалй, шахсй ва коллективхои чудогона тавзехи мукаммали худро ёфтаанд ва яктарафаву кач бошад хам (бо гунохи сиёсати замони шуравй) бахои худро гирифтаанд, дар рисолае, ки дар он барои тавсифи батааннии «Туркестанские ведомости», «Туркестанская туземная газета», «Туркестан вилояти газети», «Самаркандский курьер», «Русский Туркестан», «Самарканд», «Зарафшон», «Тарчумон», «Оина», «Рабочий», «Молот», варакдхои бешумор ва хатто нашрияхои инкилобй барои артишу афсарон, инчунин «Таракдй», «Хуршед», «Туччор», рузномахои болшевикй аз кдбили «Искра», «Правда», «Пролетарий»,
«Вперед», «Новая жизнь», «Ташкентский рабочий» ва гайра чрй ёфт шудааст, «Бухорои шариф» тахдил не, акдллан ном гирифта намешавад!?
Дар рисола ва тадкикртхои дигаре, ки минбаъд аз тарафи бародарони узбек дар ин хусус таълиф гардидааст, ингуна нодидагирй боз хам амиктар меравад, аммо ислохи худро пайдо намекунад.
Зарурати дигар аз бехдошти муносибати худи мо ба ин масъала ва аз ин рох, низ баркарор кардани адолати объективи берун меояд, ки муайян кардани чрй ва «макоми «Бухорои шариф», муассисони сарсупурдаи он ва фаъолияти эчодиву ташкилии онхр як бахши мухимми ин масъалаи халнашуда аст.
То чое ки аз сарчашмахр медонем, мушохидахо ва назари устод Айнй дар «Таърихи инкилоби Бухоро», махсусан дар иртибот ба «Бухорои шариф» ва макоми барчастаи он дар бедории фикрии мардум, амикбуди худшиносии миллии точикон бо сабабхри гуногун дар аввал бо хомушй истикбол карда шудаанд. Дар дахсолахри аввали хркимияти шуравй бошад бо таъсир ва тазйикл сиёсати хизби коммунист омузиш ва тадкдкд он яктарафа сурат гирифт. Танхр баъд аз 15 соли гузориши устод Айнй зери рубрикаи бахшида ба 20-солагии таъсиси «Бухорои шариф» макрлаи Рахим Хршим «Ба газетачигии мо як назар» пайдо шуд, ки табиатан аз махдудиятхои «мач.бурй» низ орй набуд. Баробари ин ки дар маколаи мазкур дар бораи аввалин рузномаи точ,икии ибтидои асри бист дар Осиёи Марказй бо так,озои сиёсат гайр аз сухане чанд дар бораи аввалин газетаи тоники ва ибтидои матбуоти миллй будани он чизи дигар гуфта нашуд, он то солхри 80-ум умуман мавриди сухане, ёдоварие кдрор нагирифт. Дигар, чунон ки тахрифи вокиахри сиёсиву ичтимоии ибтидои асри XX, кач,нависи\о нисбат ба Бехбудй, Фитрат, Ач,зй ва амсоли онхр, тахрифи ахдмияти кушода шудани мактабх ои навусул ва таълифи китобхри дарсй ва тахияи воситахои таълим барои ин кабил таълимгохдо, сахми маорифпарварони точик дар ин чода, ки аз хдмаи ин равандхр «Бухорои шариф» берун набуд, балки бештари номбурдагон ва онхое хам, ки ном гирифта нашуданд, як чузъи ин чаридаи точикиро ташкил медоданд, муносибати объективона ва тадклки яклухтро такозо менамоянд.
Дигар кушиши мо дар ин рисола дар мавриди омузишу тахдили фаъолияти публисистии Мирзо Ч.алол Юсуфзода парда аз руи хакикати таърихй бардоштан ва то чое дар таърихй публисистикаи точик муайян кардани чой ва макоми ин сарсупурдаи матбуоти точикй мебошад. Сабаби навбатии таваччух. ба ин мавзуъ руи кор овардани сухане чанд дар бораи хусусиятхри бадей ва забони публисистикаи Мирзо Ч,алол ва умуман «Бухорои шариф», ибрози мушохидахо дар атрофи адабиёти бадей ва журналистика аст, ки офаридгори ин хдрду равняй нав дар фарханги миллй адибон буданд.
Чунон ки медонем, чихдти хоси адабиёти бадей образнокй аст. Он воситаи асосии ифодаи махсусияти адабиёт ва тасвири зебой мебошад. Адабиёт вобаста ба талаботи шароит ва вазъияти мавчуда мутафаррик мешавад. Албатта, талаботи к,онунмандих,ои он дар ин маврид хдм чандон тагйир намеёбанд. Бо такозои замон тарзи инъикоси хаклкат дигархелтар сурат мегирад. Дар ин хдлат муносибату баробарй, мувофикат низ каму беш, ошкорову них.онй, соддаву мураккаб зохир мегардад, ки дар натича муаммои меъёри хакдкат дар суханро ба миён меорад. Нависандаи асилу сохибтачриба тамоми чихати мохияти як шахе, ходиса, муаммо ё чизи дигарро дар як асар тарзе чо медихдд, ки он маънии мавриди назарро басо нозукона ифода менамояд. Дар асри бист зери мафхуми бадеъ сухани образнок дониста шудааст, ки меъёри асосиаш аз тарики образи бадей иброз доштани хакдкат мебошад. Мухдкдикони адабиёт ин хдкикатро ба вокеиву бадей ихтисос додаанд. «Хдкикати бадей бар пояи хдкикати вокей бунёд меёбад, вале ин ду мафхум як маъниро ифода менамоянд». (97, 79). Дакикати вокей гуфта хрдисаю хрлат, ашёву махлукот ва амсоли онхоро гуфтаанд, ки вокеан хам мавчуд буданд ё мавчуд хоханд буд. Х акикдти бадей бошад, мундаричаи гоявиест, ки тавассути образ дар асар ифода меёбад. Хднгоми тахдили асархри зиёди адибони рус адабиётшиносон А. Бушмин, Ю. Озеров, Ю. Суровсев ин чихатхоро таквият бахшида, хамзамон таъкид кардаанд, ки хакикати вокей низ агар аз чониби санъаткори асил ба тасвир ояд, аз нигохи таъсири эстетики аз асархои хакикатан бадей камй нахохад дошт». (34; 105; 130).
Бо зоти худ адабиёт дар чомеа вазифаи гуногун дорад: адаб омухтан, тарбият додан, завк, бахшидан, ба таърих супоридани руйдодхри мухимтарини ичтимой, барои таклид ё пайравй офаридани симох.ои фаромушношуданй ва г. Ин хама, ба истиснои образи мукаммал, ба публисистика низ дахл дорад, ки дар ин замина бахсхои доманадоре сурат гирифтаанд. Назариячиёни рузноманигорй жанрхои очерк, фелйетон, памфлет, эссе, нигориш ва баъзе намудх,ои осори ёддоштиро сирф моли рузноманигорй дониста, фабуларо ба инхр бегона хисобидаанд. Х,ол он ки х,ар гуна нигошта, х,атто хабар колибе ё сужай мантикие доранд. Адабиётшиносон жанрхои ахборию кисме аз жанрхои тахлилии публисистикаро моли адабиёт намех.исобанд.
Александр Рубашкин, -мухаккдкл маъруфи публисиситикаи нависандагон, байни сухани санъаткорона ва сухани мукаррарии публисистй тафовути чандон зиёдеро ба мушохида намегирад (118, 49). Яъне бо мурури вакту тагйири психологияи хонанда ё тамошобин хамвора ба дигаргуних.ои бемисли техникию равонй ва умуман коммуникатсияи муосир завкд талаби инсон хам тагйир меёбад, хини хондан ё дидан вай на тасвирхои мух ташам, балки аслан ба мухтавои умумй, тарзи таквияти фикр ва баррасии муаммо эътибори бештар медихдд. Махз аз хамин нигох, агар нависанда вокеан хам шахсияти шинохтаи чомеа ва ба замми он эчодкори сохибкдлам бошад, миёни навиштахои гуногунжанраш тафовути андак ба назар мерасад.
Аз ин нигох. тахкдки фаъолияти публисистии Мирзо Ч алол Юсуфзода дар «Бухорои шариф», ки ададан микдори ин навъи эчодхри вай дар 153 шумораи рузнома аз 250 намогуй зиёдтаранд, тахлили фаъолияти шоирии вай, ки хануз дар Озарбойчон шакл гирифта, махз дар «Бухорои шариф» ба киёми инкишофи худ расид ва як сахифаи дурахшони назми точикии ибтидои садаи ХХ-ро ташкил медихад, мухиманд ва ба ин хотир дар рисолаи мо руи кор омаданд.
Нихоят, чунон ки аз тахдили маводи рузнома берун меояд ва мо инро дар поён шарх хохем дод, асоси чомеаи инсониро дар аморати Бухоро чадидон ва яке аз онхр Мирзо Чалол пеш аз хама дар ислохоти амику равшан дар сохаи маориф дидаанд. Масалан, дар маколаи Мирзо Чалол «Тартиб лозим аст» (БШ, №5) бо тамоми амикият такмили чиддии системаи мавчудаи маориф пешниход карда мешавад. Яке аз муаллифони фаъоли «Бухорои шариф» дар ин масъала М. Бехбудй бо маколаи «Усули чадида чй хел бошад?» (БШ, 1912, 28 ноябр) аз хусуси мактабх.ои навусул бахс карда, барномаи таълимиро дар онх.о бо мисолх,ои эътимоднок ба субут меоварад. Дар ин силсила макола ва очеркх,ои Мирзо Сироч дар рузномаи «Бухорои шариф» басо чолиби дикдат буда, кулли онхо бо эхсоси дардхри маърифат офарида шудаанд.
«Бухорои шариф» мак,олахреро дойр ба масъалах.ои гуногуни фархангй, таърихй, чугрофй, адабй, экологи, тандурустй, иктисодй ва гайра, ки ба хама сохахои тамаддуни башарй дахл доранд, мавриди баррасихои гуногун карор додааст. Аз доираи назару эътибори рузнома адабиёти халкдои дигар, тарчумаи онхр ба забони точикй низ берун намондааст.
Умуман, хизматхои рузномаи «Бухорои шариф», замимаи он «Турон», сардабири вай Мирзо Ч алол дар бедорй ва худшиносии миллии точикон дар давраи сарнавиштсози ибтидои асри гузашта нихоят калон аст ва аз он сарфи назар кардан гунохе хохад буд.
Дар маркази дикдати ин рисола кдрор гирифтани заминахои пайдоиш ва ташаккули пубисистикаи точик дар мисоли «Бухорои шариф» ва «Турон», жанрхои мавриди истифода дар ин нашрияхо, публисистика ва шеъри замонии Мирзо Чалол Юсуфзода, забон ва услуби онхо ба хамин сабаб сурат гирифт.
Храмин кддараш ногуфта монд, ки рисолаи мо дар ду бобу чор фасл тахия гардида, бо мукдддима ва хулоса мучаххаз карда шудааст. Руйхати манбаъхои илмй ва сарчашмахо бошанд ба кор хусни хотима мебахшад.
