Содержание к диссертации
Мукаддима
БОБИ І. «САЛОМОН ВА АБСОЛ» ВА АНЪАНАИ ОН ТО ^ОМЙ.
1. Маъхазх,ои юнонии «Саломон ва Абсол»
2. Тарчумаи «Саломон ва Абсол» ба забони араби
3. «Саломон ва Абсол» - и Ибни Сино
4. Сужети тарчумаи арабии ^унайн ибни Исх,ок, ва такмили Цомп ба он БОБИ П. МАЗМУН ВА ОБРАЗНОЙ «САЛОМОН ВА АБСОЛ»
1. «Хафт авранг» - и Цоий ва аиъанаи достонсарой дар асри XV
2. Сохтори «Саломон ва Абсол»
3. Мазмуни асар
4. Максади навиштани достон ва гояи он
5. Образной асар
БОБИ III. БАДЕИЁТИ «САЛОМОН ВА АБСОЛ»
1. Забон ва услуби асар
2. Воситах,ои тасвири бадей
Хулоса
Фезфисти адабиёт
Введение к работе
Нуриддин Абдурахмони омй шоир, ориф ва мутафаккири тавонои асри XV бо э1юдиёти бою рангини худ на танхо дар раванди инкишофи адабиёт ва афкори адабии замони худ х.иссаи арзанда гузоштааст, балки дар Чараёни минбаъдаи тахаввули адабиёти форсу то ик ва халкдои Шарк. низ таъсири бузург дорад. }омй нахустин шоире дар таърихи адабиёти форсу точик мебошад, ки дар анъанаи Хамсанависй тозагй ворид карда, теъдоди маснавих,ои онро ба хафт адад расонид ва ин ибтикори у аз тарафи муосирон ва мутааххирони вай дар асрхои минбаъда мавриди пайравй карор гирифт.
Бояд гуфт, ки донишмандон ва мухакдикрни Русия, Эрон, Афгонистон, То1щкистон ва кишвархои дигари Рарбу Шарк дар тахкики рузгор ва осори ин шоири тавоно ва орифи бехамто захмати зиёде кашидаанд ва осори арзишманди илмй дар бораи рузгору осори вай ба ан1юм расонидаанд.
Бо вучуди ин дар тахкики рузгор ва осори омй сахми донишманди тоцик А. Афсахзод ва мухакдики эронй Алиасгари икмат хеле бузург аст. Дар осори А. Афсахзод «Рузгор ва осори Абдурахмони омй» /51/, « омй-адиб ва мутафаккир»/53/, «Тахаввули афкори Абдурахмони омй» /52/ва соири онхо масъалахои мухими марбут ба замон, чараёни зиндагй, рохи э юдй ва осори илмиву адабии Чомй маълумоти арзишманд дода шудааст, Тадкикоти донишманди эронй Алиасгари икмат низ рисолаи монографй дар бораи хаёт ва э одиёти Абдурахмони омй буда, комилан ба тадкики шархи рузгору осори шоир бахшида шудааст.
Дуруст аст, ки дар бораи баъзе чузъиёти зиндагй ва тахдики маснавихои алохидаи «Хафт авранг» - и Цоий низ осору макрлахои назарраси илмй ба вучуд омадаанд. Аз гумла, дар таълифоти Бертельс Е.Э. /64/, Брагинский И.С. /167/, Мирзоев А. /98/Сатторов А. /120/, Зухуриддинов А. /82/, Мубаллиг М. /100/, Айнй К./37/, одизода Р. /130/ ва дигарон дар бораи чузъиёти зиндагй ва афкори Цомй ва маснавихои «Лайлй ва Ма нун», «Юсуф ва Зулайхо», «Хирадномаи Искандарй» ва гайра изгори мулохиза шудааст. Монографияи А.Афсахзод тадкикрти арзишмандест, ки дар он достони «Лайлй ва Ма нун» - и Абдурахмони омй мавриди тахдици хама ониба к,арор гирифтааст /47/.
Маълум аст, ки яке аз маснавихои «Хдфт авранг» - и омй «Саломон ва Абсол» буда, ин асарро низ бори нахуст дар таърихи адабиёти форсу тоцик у ба назм даровардааст ва шоири асри XVI Абдибеки Шерозй дар пайравии Чомй достони хамноми худро э од кардааст. /1/ Ин маснавии омй асарест, ки дорой тозагихои зиёд ва саршори афкори фалсафй, ирфонй ва ахлок,иву ичтимоии муаллиф буда, сазовори тахдик, ва баррасии х.ама онибаи илмй мебошад. Вале хануз ин асарро тахдик,и монографии илмй нашуда, ва масъалахои марбут ба он аз кабили хусусиятхои жанриву сохторй, образно, сужет, бадеиёт ва гайра мав уданд, ки тахдикоти алохидаи ил миро такрзо менамоянд.
Дар бораи «Саломон ва Абсол» - и омй, яке аз тадкдщоти арзишманде, ки ба вучуд омадааст, асари донишмани афгон Абдулхші Х,абибй мебошад, ки таъйини маъхазхои ин асарро мавзуи бахси худ карор додаст /34/. Асари дигар дар ин мавзуъ тахкики донишманди эронй Му аммад Равшан мебошад, ки муаллифи он тахияи матни «Саломон ва Абсол» - и омй, накди мазмун ва матнхои «Саломон ва Абсол» - и Ибни Сино, Ибн ал - Аъробй ва дар робита бо мавзуъ тахкики назарии масал ва тамсилро хадафи худ карор додаст /119/.Х шчунин ин муаллиф дар бораи махазхои асар ва хусусияти тамсилии он низ изгори мулохиза намудааст.
Дар бораи хусусиятхои «Саломон ва Абсол» - и Цомй ва к,иёси он бо «Саломон ва Абсол»-и Ибни Сино му акдикон К.Айнй /37,38,39/, ШДусейнзода, X. Шарифов /135/, К.Чайкин, К. Нуреддин/136/, И.Ирисов /83,84,85,86/ ва дигарон мулохизоти чолиб баён намудаанд. X. Мирзозода низ дар китоби «Таърихи адабиёти тоцик» дар бораи достони «Саломон ва Абсол» - и Чомй ва орбразхои он мухтасаран маълумот додаст/98/. Муаллиф мазмуни сужети асосй - саргузашти Саломон ва Абсолро накл карда, ба тахлили образхо тамоюли самалогии бахр додан риоя шудааст. Чомй ин гуна майл дар шархи образи Абсол ва тавзех,и маънихои рамзии достон низ мушохда мешавад.
Бо ин х,ама бояд гуфт, ки ануз дар адабиётшиносй ва эроншиносй асари алохидаи тадкикртие ба вучуд наомадааст, ки дар он тамоми масъалахои жанриву сохторй ва гоявию бадеии «Саломон ва Абсол» - и Чомй мавриди тадкдщи муфассал ва х,амаіюнибаи илмй карор гирифта бошад.
Бо назардошти ин хама мо тасмим гирифтем, ки дар ин рисола бори нахуст дар адабиётшиносй ва эроншиносй «Саломон ва Абсол» - и Абдурах,мони Ч0МИР° мавриди тадкикрти алохидаи монографії карор дода, ма муи масоили марбут ба ин асарро аз кабили маъхазхои юнониву арабии он, сабабхр ва хадафхри таълифи он, мазмун ва образной он, сохтору хусусиятхои жанрй ва истифодаи воситахри тасвири бадей дар он ва амсоли онхрро муфассал ва хама1юниба тах лилу баррасии илмй намоем.
Барои х,алли масъалахои дар назди худ гузоштаамон мо карор додаем, ки вазифаву ах,дофи зеринро мавриди тахдик, ва тах,лилу баррасии ин рисола ихтиёр намоем.
- таъйини маъхазхои юнонй ва арабии «Саломон ва Абсол» - и Абдурахмони Чомй:
- сужети «Саломон ва Абсол» - и Чомй ва киёси он бо киссахри хамноми Ибни Сино ва унайн ибни Исхрц;
- тахлили сохтору мундари аи «Саломон ва Абсол» - Чомй;
- сабабхо ва максади Чомй аз таълифи асар;
- баррасии образхри асар;
- тахлили забон ва услуби баёни омй дар «Саломон ва Абсол»; Щт - истифодаи воситахои тасвири бадей дар асар;
Барои халли хадафу вазифахои ба миён гузошташуда дар ин рисола мо аз усули тахдики тахлили киёсй - таърихй, ки дар тачрибаи адабиётишносии муосир санчида шудааст, истифода намудаем ва ба осори мух,акдикрни варзида чун А.Крымский, И.Ю. Крачковский,Е.Э.Бертельс, И.С. Брагинский, Э. Браун, М. М.Бахтин, Д. С. Лихачев, В.М. Жирмунский, Шиблии Нуъмонй, Алиасгари икмат, Абдулхай абибй, Мухаммад Равшан, А. Мирзоев, X. Мирзозода, Ш. усейнзода, К.Айнй, Х.Шарифов, А. Афсах,зод ва дигарон чун сарчашмаи наза рии тахдик. такя кардаем.
Дар чараёни тахкики мавзуъ барои мо девону куллиёт ва ма муахои осори Абдурахмони омй, Алишери Навой, алолиддини Румй, Саной, Аттор, Абуалй Сино, Низомии Ганчавй, Амир Хусрави Дехлавй ва дигарон чун маъхази адабй хидмат кардаанд.
Инчунин зимни тахдики мавзуъ ва тахлили масьалахои матрахдиуда дар рисола ва натичагирихои илмй ва ахбору маълумоти зикршуда дар осори адабиётшиносй ва маъхазхои аср ои миёна аз кабили «Тарчумон ул - балога», /ij - и Родуёни, « адоик, ус - сехр фи дак,оик, уш - шеър» - и Рашидаддини
Ватвот, «Ал - муъчамгфи маъоир ашъор ил - Ачам» - и Шамси Кдшси Розй», «Тазкират уш - шуаро» - и Давлатшохи Самаркандй, «Бадоеъ ул - вак,оеъ» - и Зайниддин Махмуди Восифй, «Бадоеъ ус - афкор фи саноеъ ул - ашъор» - и }/сайн Воизи Кошифй, «Бадоеъ ул - саноеъ» - и Атоулло Махмуди усайнй, «Хадоик, ул - хакоик» - и Шарафуддини Ромй, «ва соири онхо истифода намудаем ва дар мавридхои зарурй ба онхо истинод кардаем. Модар иы рисола зимни тахдици «Саломон ва Абсол»асосан нусхаи дар Те рон дар -д асоси чопи панччилдаи дар Маскав нашршудаи осори х омй ба табъ ва нусхаи паьщчилдаи Дар Душанбе чопшударо асос карор додаем ва онх оро чун маводи адабии тахдик. интихоб кардаем.
Сохтори рисолаи мо аз мукаддима, се боб, хулоса ва фе ристи адабиёт иборат буда, боби аввал ба масъалахои собирай кііссаи «Саломон ва Абсол», ташаккул ва та аввули к,исса дар адабиёти Юнон, интикрли он ба адабиёти араб, муносибати он бо сужети киссаи Ибни Сино, сужети арабии кдісса ва такмили Чомй ба он ихтисос дода шудааст.
Дар боби дуюми рисола масъалахои марбут ба хусусиятхои жанриву сохтории «Саломон ва Абсол» - и Цомй чун мазмуни асар, сохтори он, сабабу максади таълифи он ва гояву обрахои он мавриди та кик,и муфассал к,арор дода шудаанд.
Боби сеюми рисола ба тахдики хусусиятхои услубй ва бадеии «Саломон ва Абсол» бахшида шудааст ва дар он забону услубй баёни Цомй дар асар ва истифодаи санъатхои бадей дар маърази тахдик, гузошта шудааст.
Навию тозагй, ах,амияти илмиву назарии масъалахои дар фаслу бобх,ои рисола ба миён гузошташуда дар он зохир мегардад, ки ба ин васила бори нахуст дар адабиётшиносй яке аз маснавиёти чолиби « афт авранг» - и омй-л «Саломон ва Абсол» дар маърази тахдики илмй гузошта шуда, хусусиятхои жанриву гоявй, шакливу сохтори, услубиву бадей ва дигар масъалахои марбут ба ин асар ба таври муфассал ва хамачониба тахлилу баррасй мегарданд.
Хулосаву натичах/ш аз тахдикді мавзуи рисола баромада дар омузиши анъанаи «хамса» - сарой то замони омй ва хиссаи омй дар тахаввули ин анъана дар адабиёти форсу точик низ ахамияти назаррас дорад. Зеро омй ба анъанаи «хамса» нависи эчодкорона ва устодона муносибат карда, бо истифода аз мавзуъхои тоза ва равиши ирфонй маснавихри «Силсилат - уз -захаб» ва «Сабхат ул - аброр» - ро офарид, ки бо «хамса» -хои пешгузаштагони у хеч муносибат надоштанд ва дар равняй «Хадикат ул -хакика» - и Саной ва дигар маснавихои ирфонй эчод шудаанд. Райр аз ин Чомй сужети тозаи ба «хамса» нависи муносибат надошта, яъне «Саломон ва Абсол» - ро истифода намуда, достони аз дихати шаклу мазмун тамоман навро ба адабиёти форсу точик овард.
Аз ин хотир тахдики хусусиятхои жанриву гоявй ва бадеии «Саломон ва Абсол» - и омй на танхо дар омузиши э одиёти шоир ва «}афт авранг» -и у дорой ахамияти назаррас аст, балки дар тахкики тахаввули умуман маснависарой дар адабиёти асри XV форсу точик ва тагйироти ба амал омада дар «хамса» - сарой хусусан ва маснависарой умуман ахамияти чиДДИИ назарй дорад ва метавонад дар иддае аз масъалахои марбут ба маснависароии асри XV ва асрхои минбаъдаи адабиёти форсу точик равшанй андозад.
Тахдикді «Саломон ва Абсол» - и омй, алахусус таъйини маъхазхо ва киёси он бо варианта арабии Хунайн ибни Исхок. дар муайян кардани робитахои к,адимии адабии эрониён бо халкдои дигари чахони кадим чун юнониён ва арабхо низ ахамияти бузург дорад, зеро «Саломон ва Абсол» - и Чомй аввалан, дар адабиёти Юнон мархилаи ташшакулу такомули худро тай намуда, ба воситаи осоре аз кабили «Ан - наводир» - и Ибн ал - Аъробй ва тарчумаи арабии унайн ибни Исхок. ба адабиёти форсу точик низ интикрл ёфтааст. Абдурахмони омй харчанд, ки мавзуи «Саломон ва Абсол» - и худро аз сужети матни арабии тарчумаи Х унайн ибни Исхок, икдтібос кардааст, вале у барои манзумаи худ ба таври куллй аз шаклу мазмуни ин кисса истифода карда, аз ч°ниби худ низ хикоёти чолиби тамсилй ва тозагихои гоявию бадей ба он ворид намудааст ва бори нахуст дар назми форсу точик асари беназире дар ин мавзуъ офаридааст, ки хам аз лихози мавзуву мундарича, сохтору устухонбандй ва дигар чихатхои шакливу гоявии худ достони мустак,ил дар адабиёти форсу точик хисоб меёбад.
Натичах,ои аз тахдики мавзуи рисола ба дастомада низ дорой ах,амияти илмй - назарй ва амалй мебошанд. Натичахои тахдик, ва хулосахои назарии онро метавон дар таълифи фаслхри марбут ба шеъри асри XV ва эчодиёти Абдурахмони Цомй дар китобх,ои таърихи адабиёти форсу точик, зимни таълифи дастурхои таълимй дойр ба эчодиёти Абдурахмони омй, назарияи жанрхо ва аз он ч,умла назарияи маснавй ва маснависарой истифода намуд. Дамчунин маводи тахдики рисола зимни хондани лексиях,о, курской махсус ва семинархо дойр ба таърихи адабиёти асри XV, эчодиёти Абдурахмони омй ва назарияи маснавй дар макотиби миёна ва олии кишвар метавонад мавриди истифода карор дода шавад:
